Skip to content

Skip to table of contents

Dahaka Dainai Helaro be mai Anina Bada?

Dahaka Dainai Helaro be mai Anina Bada?

DAHAKA do ia vara bema inai atikol ena matamanai ita herevalaia mai ena kensa merona, Daniel, be ena helaro ia dogoatao auka? Oi laloa ena kensa gorere do ia ore, a? Hari do ia mauri noho, a? Ena be ta do ia gwau ena helaro ia goada dainai ena gorere amo do ia namo, to unai be lalohadai maorona lasi. Badina helaro ese ta ena gorere o hekwakwanai ibounai do ia haorea lasi.

CBS Nius ese Dr. Nathan Cherney idia intaviu henia, bona ia be ta ia gorere neganai helaro laloa bada karana ena dika ia gwauraia, ia gwau: “Idia vara gaudia haida be inai, headava tatau ese edia adavadia idia gwau henia, badina idia gwau edia adavadia be idia laloa dobu momo lasi bona idia laloa maoromaoro lasi.” Dr. Cherney ma ia gwau: “Unai bamona lalohadai ese ta ia koia diba, bona do ia laloa ena gorere do ia biagua diba, to bema ena gorere amo ia namo lasi, haida do idia gwau, madi ena tumor ia biagua namonamo lasi. Bona unai lalohadai be maoro lasi.”

Momokani, mai edia gorere badana taudia be mai edia goada ibounai ida edia gorere idia haheaukalaia noho. Unai dainai edia lalokau taudia idia ura lasi edia hisihisi do ia habadaia herevana ta idia gwauraia. Unai dainai do ita gwau, helaro be anina lasi, a?

Lasi. Dr. Cherney ita laloa, ia be gorere edia symptom o toana bona hisihisi hamaragia dalana ia stadilaia—unai be gorere tuari henia karana lasi eiava mauri daudau totona lasi, to gorere tauna ia durua ia do mauri noho lalonai ia moale totona. Unai bamona doketa taudia idia abia dae gorere bada tauna totona idia karaia gaudia ese gorere tauna do ia durua lalohadai maorona ia abia bona ia moale totona. Unai sivarai ese ia hamomokania helaro ese ita ia durua diba.

Helaro Ena Namo

Medikol buka ia torea tauna Dr. W. Gifford-Jones ia gwau: “Helaro be muramura namona.” Ia ese tahua gaukara haida ia riviulaia, unai amo gorere taudia be hemami dalanai idia durua ena namo ia lalopararalaia. Ia davaria unai heduru daladia ese gorere taudia ia durua, unai amo lalohadai maorona idia dogoatao noho. Lagani 1989 ai, idia karaia stadi ta ese ia hahedinaraia, unai bamona heduru idia abia gorere taudia be idia mauri daudau, to vanegai idia karaia tahua gaukara ese unai ia do hamomokania namonamo lasi. Tahua gaukara momo ese idia hamomokania hemami dalanai heduru idia abia gorere taudia be idia lalometau momo lasi bona edia hisihisi ia maragi. To unai heduru idia abia lasi gorere taudia ma haida be unai bamona lasi.

Mani kudou gorere (coronary heart disease) totona idia karaia tahua gaukara ita laloa, grup ginigunana be idia laloa edia vaira nega be do ia namo (optimism), bona grup iharuana be idia laloa edia vaira nega be do ia dika sibona (pessimism). Doketa taudia ese tatau 1,300 mai kahana idia sekea namonamo bema idia be optimistic taudia eiava pessimistic taudia. Lagani 10 murinai, tahua gaukara idia karaia lou neganai idia davaria tatau 12 pesen mai kahana be kudou gorerena idia abia. Unai tatau amo, pessimistic taudia edia namba be ia bada, optimistic taudia edia namba ia hanaia. Laura Kubzansky, be profesa ta Harvard School of Public Health dekenai, bona profesa badana ta ida ia gaukara. Idia be tauanina ia namo dalana bona taunimanima edia kara idia stadilaia. Ia gwau: “Ia hedinarai bema gorere taudia edia mauri lalonai, edia lalohadai be ia goada noho, unai ese ia durudia diba idia namo totona. Inai tahua gaukara amo doketa taudia idia diba matamaia, optimism lalohadaina ese kudou gorere taudia ia durudia.”

Stadi ma haida amo ia hedinarai bema taunimanima idia laloa edia tauanina ia manoka, opereisen murinai idia namo haraga lasi, to bema idia laloa edia tauanina ia goada, idia namo lou haraga. Idia gwau mauri daudau taudia be optimistic taudia. Stadi ma ta amo, idia ura diba buruka taudia edia lalohadai be dahaka, idia be optimistic eiava idia be pessimistic taudia. Buruka taudia idia hamaorodia ena be idia buruka, to edia aonega be bada bona edia ekspiriens mauri dekenai be bada. Unai hereva idia kamonai murinai, idia moale bona goada idia abia. Oibe, edia mauri ena goada be hegeregere haida ese wiki 12 ena eksasais idia karaia bamona.

Dahaka dainai hemami namona, helaro, bona lalogoada karadia be tauanina ia durua? Reana Saiens bona doketa taudia ese unai henanadai idia do lalopararalaia lasi, badina taunimanima edia lalona bona tauanina idia gaukara dalana idia do diba namonamo lasi. To, unai diba bada taudia ese edia aonega lalohadaina sibona amo unai idia gwauraia toho. Hegeregere, neurology profesa ta ia laloa: “Ita moale be namo. Badina unai ese lalohekwarahi ia hamaragia, bona tauanina dekenai goada ia henia ena be ita gorere. Unai be gau ma ta taunimanima ese idia karaia diba, edia helt ia durua totona.

Doketa, psychologist taudia, (taunimanima edia laloa dalana idia stadilaia taudia), bona saiens taudia haida dekenai unai be lalohadai matamatana, to Baibel idia stadilaia taudia dekenai unai be gau matamata lasi. Kahirakahira lagani 3,000 gunanai, aonega tauna King Solomona be lauma helaga ena heduru amo inai hereva ia torea, ia gwau: “Ia moale kudouna be muramura namona, to lalohisihisi kudouna ese ta ena goada ia haorea.” (Aonega Herevadia 17:22) Unai siri ia gwau lasi ia moale kudouna ese ta ena gorere do ia haorea, to ia hahedinaraia ia be “muramura namona.”

Unai dainai ita henanadai diba, bema helaro be muramura namona ta, doketa ese idia gaukaralaia diba, ani? Bona helaro be iseda helt ia durua sibona lasi, to dala ma haida ai ita ia durua.

Optimistic Taudia, Pessimistic Taudia, Bona Oi

Tahua gaukara idia karaia taudia idia davaria optimistic taudia dekenai gau namodia idia vara badina idia laloa maoromaoro. Sikuli, gaukara, bona spot gadara ai idia kwalimu diba. Haheitalai ta be inai, idia heau helulu hahine edia team ta idia stadilaia. Edia coach taudia ese hahine edia heau helulu karana ena goada idia itaia. Unai nega ai danu, unai hahine taudia edia heau helulu ena goada idia stadilaia namonamo. Idia dibaia gauna be inai, unai hahine edia ura goadana ese idia ia durua gadara ai idia kwalimu totona, to edia coach taudia ese idia gwauraia hereva bamona lasi. Dahaka dainai unai ura ese idia ia hagoadaia bada?

Pessimism karadia idia stadilaia taudia ese gau momo idia davaria. Lagani 1960 lalodiai, animal dekenai gau idauna ta idia dibaia. Unai idia stadilaia taudia idia gwau: “Animal be hesiku mamina idia abia diba.” Idia itaia taunimanima be hesiku mamina idia abia diba danu. Haheitalai ta be inai, taunimanima be grup rua ai idia haboua. Grup namba 1 taudia idia hamaoroa regerege bada idia kamonai neganai button haida do idia press unai regerege koua totona. Unai idia karaia neganai regerege ia ore.

Grup namba 2 idia hamaoroa regerege koua totona, button idia press, ena be idia karaia to regerege ia ore lasi. Unai grup namba 2 taudia momo be hesiku mamina idia abia. Gabeai, unai test idia karaia lou neganai, idia daradara bona idia ura lasi button idia press lou. Idia laloa herevana dahaka do idia karaia, gau ta do idia haidaua diba lasi, idia be pessimistic taudia. To grup namba 2 taudia haida be optimistic taudia, idia be button idia press noho badina idia ura unai test idia hagugurua.

Dr. Martin Seligman be guna unai test ia hegaegaelaia tauna ta, bona unai murinai ia ese optimism bona pessimism karadia ia stadilaia momo. Ena mauri lalonai, ia ura diba dahaka dainai taunimanima ese hesiku mamina idia abia. Ena stadi amo ia itaia, hesiku mamina idia abia taudia be pessimism karadia idia hahedinaraia, bona edia mauri lalonai idia moale lasi bona edia tahua gaudia idia hagugurua be auka. Seligman be pessimist taudia edia lalohadai bona idia karaia karadia be inai bamona ia gwauraia: “Lagani 25 lalonai unai kara lau stadilaia bona lau itaia, bema pessimist taudia ita tohotohoa, bona ita laloa ita sibona ese ita havaraia hekwakwanai be ia ore diba lasi, bona herevana dahaka ita karaia dika sibona do ia vara, unai ese iseda hekwarahi do ia habadaia.”

Danu, hari inai negai, taunimanima haida dekenai unai be hereva matamatana, to Baibel idia stadilaia taudia be inai idia diba vadaeni, badina Baibel ia gwau: “Bema hekwakwanai negadia ai oi lalomanoka, emu goada do ia ore.” (Aonega Herevadia 24:10) Oibe, Baibel ese ia hahedinaraia goevagoeva, lalomanoka karana ese taunimanima edia goada do ia haorea bona gau ta do idia karaia diba lasi. Vadaeni, pessimism karana oi koua bona emu mauri lalonai optimism bona helaro oi abia dae totona, dahaka do oi karaia diba?

[Rau 4, 5 ena laulau]

Helaro be namo bada do ia havaraia diba