Skip to content

Skip to table of contents

Taunimanima edia sel hamatamataia dalana ese mauri ia hadaudaua, a?

Mauri Halataia Totona Tahua Gaukara Idia Karaia

Mauri Halataia Totona Tahua Gaukara Idia Karaia

“Dirava ese taunimanima dekenai gaukara metau herea ia henia, bona edia hekwarahi bada lau diba. Dirava ese gau ibounai mai hairaina danu ia karaia. Edia hairai ena nega danu, be Dirava ese ia gwauraia. Ia ese gabeai do ia vara maurina do ita davaria ena ura, be ita dekenai ia henia vadaeni, to iseda lalona ia ese ia koua bamona.”​Hadibaia Tauna 3:10, 11.

IDAUNEGAI aonega tauna, King Solomona ese ia torea herevadia ai, taunimanima ese mauri dekenai idia abia hemami ia herevalaia namonamo. Reana mauri be ia kwadogi bona mase ita reaia diba lasi dainai, lagani tausen momo ai taunimanima be idia ura dikadika idia mauri daudau. Histori ai sivarai momo bona gori sivaraidia ese ia hahedinaraia taunimanima be mauri idia halataia dalana idia tahua.

Hegeregere, Gilgamesh, Sumeria ena king ta ena sivarai mani ita laloa. Gori bukadia momo ai ena mauri sivaraidia idia gwauraia. Ta be, Gilgamesh ena Sivarai Badana, unai buka lalonai idia gwau, ia ese laolao dikana ta ia abia hidi badina ia ura diba edena bamona mase amo do ia roho mauri. To, ia kwalimu lasi.

Idaunegai saiens tauna ta be ena laboratory ai

Lagani 400 B.C.E. ai, China ai ia noho saiens tauna ta ia ura ta do ia noho daudau ena muramura ta ia karaia badina ia abia dae unai ese taunimanima do ia durua idia mauri hanaihanai totona. Unai dainai idia ese muramura ta idia karaia, bona unai muramura lalonai mercury sisina bona arsenic idia mikisia. Idia laloa unai muramura ese China ena lohia taudia haida ia hamasea. Idaunegai Europe ai, saiens taudia haida idia ura golo be aniani o muramura ida idia karaia unai amo taunimanima idia ania diba, badina idia laloa golo be do ia dika lasi bona taunimanima idia mauri daudau diba.

Hari, biologist bona geneticist taudia haida idia ura taunimanima idia buruka ena badina idia diba. Unai saiens taudia edia tahua gaukarana ese ia hahedinaraia bamona, taunimanima be hanamoa daladia haida idia do tahua noho idia buruka bona mase lasi totona. To unai tahua gaukara amo dahaka ia vara?

“IA ESE GABEAI DO IA VARA MAURINA DO ITA DAVARIA ENA URA, BE ITA DEKENAI IA HENIA VADAENI, TO ISEDA LALONA IA ESE IA KOUA BAMONA.”​—HADIBAIA TAUNA 3:10, 11

ITA BURUKA ENA BADINA IDIA DAVARIA

Taunimanima edia sel idia stadilaia saiens taudia ese ita buruka bona ita mase ena badina idauidau 300 mai kahana idia davaria. Vanegai laganidia ai, saiens taudia haida ese animal bona taunimanima edia sel do ia noho daudau diba ena dala haida idia karaia. Unai dainai, taga taudia haida ese saiens taudia dekenai moni idia henia ita “mase ena badina” idia tahua totona. Dahaka idia karaia?

Idia hekwarahi mauri idia halataia totona. Saiens taudia haida idia abia dae iseda chromosomes ena dokona kahana ladana, telomeres dekenai ia vara gauna ese buruka ia havaraia. Telomeres ese iseda DNA ai idia vara sel matamatadia ia gimaia. To nega ta ta iseda sel idia mase bona matamatadia idia vara neganai, telomeres ia kwadogi ia lao. Gabeai, sel matamatadia idia vara lasi neganai, ita buruka matamaia.

Lagani 2009 ena Nobel ahuna ia abia hahinena ladana, Elizabeth Blackburn bona ena gaukara taudia ese gau ta idia davaria, unai ese telomeres hakwadogia karana ia koua. To, edia tahua gaukara amo idia davaria, ‘telomeres ese ita ia durua lasi ita mauri daudau totona.’

Sel matamata idia karaia karana be dala ta ita buruka lasi totona. Bema iseda sel be idia goada lasi sel matamatadia idia havaraia, reana unai ese tauanina ai idia noho sel ma haida idia hadikaia diba bona unai amo gorere haida ita davaria diba, hegeregere iseda tauanina idia gudu, eiava idia hisihisi. France ena saiens taudia ese buruka taudia​—idia haida edia mauri lagani be 100 mai kahana​—edia sel idia abia bona matamata idia karaia. Tahua gaukara ia gunalaia tauna, profesa Jean-Marc Lemaître ia gwau, “sel matamata idia karaia gaukarana” amo ta do ia buruka lasi.

SAIENS ESE ISEDA MAURI IA HALATAIA DIBA, A?

Saiens taudia momo idia gwau ena be buruka hanamoa daladia momo idia karaia, to taunimanima idia mauri daudau diba lasi. Momokani, lagani 1900 lalonai taunimanima idia mauri daudau ena namba ia bada daekau. Badina sibona idia naria namonamo, gorere koua muramura idia abia, bona muramura ma haida idia abia gorere idauidau idia hanamoa totona. Saiens taudia haida (geneticists) idia abia dae taunimanima edia mauri lagani be mai ena hetoana.

Lagani 3,500 gunanai, Baibel ia torea tauna ta, Mose ia gwau: “Aiemai mauri lagani be 70 sibona. Bema ai be goada neganai sedira lagani 80 do ai abia, to inai lagani ibounai lalonai, hekwarahi bona lalohisihisi ai abia noho. Aiemai mauri be idia ore haraga, vadaeni ai boio.” (Salamo 90:10) Ena be taunimanima idia hekwarahi mauri idia halataia, to Mose ese ia herevalaia bamona iseda mauri be unai bamona sibona.

To, animal haida hegeregere red sea urchin eiava quahog clam tamona be lagani 200 mai kahana idia mauri daudau diba, bona au haida hegeregere giant sequoia be lagani tausen mai kahana ia mauri diba. Iseda mauri lagani be unai mauri gaudia bona ma haida ida ita hahegeregerea neganai, nega haida do ita laloa, ‘Mauri lagani be 70 eiava 80 sibona, a?’