Skip to content

Skip to table of contents

Idaunegai Cuneiform Toretorena Bona Baibel

Idaunegai Cuneiform Toretorena Bona Baibel

Idaunegai Cuneiform Toretorena Bona Baibel

DIRAVA ese Babel dekenai taunimanima edia gado ia haidaua neganai, taunimanima be toretore daladia idauidau idia hamatamaia. Mesopotamia dekenai idia noho taudia hegeregere, Sumeria bona Babulonia taudia ese cuneiform toretore dalana idia gaukaralaia. Unai hereva cuneiform be Latin gado amo ia mai bona ena anina be, ia paripari raro manokana dekenai idia torea laulau.

Akioleji taudia be tano amo cuneiform toretore gunadia idia geia bona unai toretore momo be Baibel ese ia herevalaia taudia bona edia sivarai idia herevalaia. Ita be cuneiform toretorena ia matamaia dalana ena sivarai ita diba, a? Bona unai toretore gunadia ese edena dala amo idia hahedinaraia Baibel ena hereva be momokani?

Idaunegai Sivarai Idia Do Noho

Guna, cuneiform toretorena idia stadilaia diba bada taudia idia gwau Mesopotamia taudia be laulau ta idia torea, bona unai laulau be hereva ta o lalohadai ta ia hahedinaraia. Hegeregere, boromakau ta ena kwarana ena laulau be boromakau tamona ia herevalaia. Gabeai, idia vara gaudia edia sivarai idia torea totona, idia ese cuneiform toretore dalana idia hamatamaia. Buka ta (NIV Archaeological Study Bible) ia gwau: “Laulau ta ese hereva tamona ia hahedinaraia. Bona laulau idauidau idia torea hebou hereva idauna ma ta idia torea totona.” Gabeai, idia ese laulau idauidau 200 mai kahana idia gaukaralaia, edia gado dekenai idia gwauraia herevadia idia torea totona.

Aberahamo ena nega ai, lagani 2,000 B.C.E. bamona, unai toretore dalana ia namo ia lao bona momo ese idia gaukaralaia. Unai nega ai, gado 15 ese unai toretore dalana idia gaukaralaia. Akioleji taudia ese unai bamona toretore momo be raro palakadia dekenai idia davaria. Idia hanaia lagani 150 lalonai unai bamona raro palakadia momo herea be Uru, Uruk, Babulonia, Nimrud, Nippur, Ashur, Nineva, Mari, Ebla, Ugarit, bona Amarna dekenai idia davaria. Buka ta (Archaeology Odyssey) ia gwau: “Diba bada taudia idia gwau unai bamona raro palakadia 1 milioni ia lao 2 milioni bamona idia geia vadaeni, bona lagani ta ta lalonai 25,000 ma haida idia davaria noho.”

Unai toretore hahanaia gaukarana be bada herea. Unai dainai, haida idia gwau unai toretore momo idia do duahia lasi.

Idia davaria cuneiform toretore haida be gado rua o toi dekenai idia torea, unai ese idia ia durua unai toretore edia anina idia lalopararalaia totona. Diba bada taudia idia itaia cuneiform toretoredia be gado idauidau ai idia torea, to edia sivarai be tamona. Idia ia durua gauna ta be, unai toretore lalonai lada haida, dagi ladadia, lohia taudia edia bese ladadia, bona sibona edia ladana abia isi herevadia idia hedinarai loulou.

Lagani 1850 bamona ai, diba bada taudia be Akkadia gado ena cuneiform toretore ena anina idia lalopararalaia. Unai gado be Asuria bona Babulonia taudia ese idia gaukaralaia. Buka ta (Encyclopædia Britannica) ia gwau: “Diba bada taudia be Akkadia gado herevadia edia anina idia diba neganai, idia ese cuneiform toretore idia lalopararalaia, bona unai ese idia ia durua gado ma haida dekenai unai bamona toretore edia anina idia lalopararalaia totona.” Unai toretore be edena dala ai Baibel ida idia hegeregere?

Baibel ida Idia Hegeregere

Baibel ia gwau, Ierusalema be Kanana ena king taudia ese idia lohiaia, to lagani 1070 B.C.E. bamona ai, Davida ese idia ia tuari henia bona Ierusalema ia abia. (Ios. 10:​1; 2 Sam. 5:​4–9) To, diba bada taudia haida idia laloa unai be gori sibona. To lagani 1887 ai, Aigupito ena hanua ta, Amarna dekenai, hahine ta ese raro palakana ta mai ena toretore ia davaria. Unai raro palakana dekenai toretore 380 idia noho. Idia be Aigupito ena king bona Kanana ena king (Amenhotep Namba 3 bona Akhenaton) ese idia torea revarevadia. Revareva 6 be Ierusalema ena king ‘Abdi-Heba ese ia torea.

Niuspepa ta (Biblical Archaeology Review) ia gwau: “Amarna dekenai idia davaria raro palakana ese ia hahedinaraia, Ierusalema be taoni ta, bona ‘Abdi-Heba be gavana tauna bona ena tuari taudia 50 danu be Ierusalema dekenai idia noho. Unai ese ia hamomokania Ierusalema be taoni ta bona king ta ese ia lohiaia.” Unai niuspepa ma ia gwau: “Amarna ai idia davaria revarevadia dainai, ita gwau diba idaunegai unai gabu dekenai taoni badana ta ia noho.”

Asuria Bona Babulonia Edia Toretore ai Idia Noho Ladadia

Asuria taudia be raro palakadia bona nadi badadia dekenai edia histori idia torea, bena gabeai Babulonia taudia be unai bamona idia karaia danu. Unai dainai, diba bada taudia be Akkadia gado ena toretore edia anina idia diba neganai, idia laloparara unai toretore lalodiai Baibel ese ia gwauraia ladadia idia torea danu.

Buka ta (The Bible in the British Museum) ia gwau: ‘Lagani 1870 ai akioleji tauna, Doketa Samuel Birch ese orea matamata ladana, Society of Biblical Archaeology dekenai hereva ta ia henia neganai, ia ese [cuneiform toretoredia dekenai] Heberu taudia edia king hegeregere, Omeri, Ahaba, Iehu, Asaraia . . . , Menahemo, Peka, Hosea, Hesekaia bona Manase, bona Asuria edia king Tigolata Pilesere . . . [Namba 3], Saragono, Senakeriba, Esarahadona bona Asurubanipal, . . . bona Suria edia king Benehadada, Hasaele bona Resini edia ladana ia hahedinaraia.’

Buka ta (The Bible and Radiocarbon Dating) ese Baibel lalonai ia noho Israela bona Iuda besedia edia histori bona guna toretoredia ese idia gwauraia sivaraidia ia hahegeregerea. Unai buka be dahaka ia gwau? Ia gwau: “Tano idauidau edia toretore lalonai, Iuda bona Israela taudia edia king 15 o 16 bamona edia ladadia idia noho, bona Baibel bukana 1 King Taudia bona 2 King Taudia ese ia gwauraia king edia ladadia ida idia hegeregere. Unai tano idauidau edia toretore lalonai king idauna ta ena ladana idia torea lasi.”

Lagani 1879 ai idia davaria cuneiform toretorena ta (Cyrus Cylinder) ia hahedinaraia lagani 539 B.C.E. ai, Sairasi be Babulonia hanua ia abia murinai, ia ese taravatu ta ia karaia bona igui hesiai taudia be edia tano korikori dekenai ia siaia giroa. Israela taudia danu be edia tano dekenai idia giroa lou. (Esr. 1:​1-4) Lagani 1850 bamona ai idia noho diba bada taudia idia laloa Baibel ese ia gwauraia sivaraina be gori ta sibona. To, Parasa basileiana ena lohia negana ai idia karaia toretoredia, bona Sairasi ena sivarai toretoredia danu, ese idia hahedinaraia Baibel lalonai idia torea gaudia be sivarai momokani.

Lagani 1883 ai, Babulonia kahirakahira ia noho gabu ta Nippur dekenai toretore 700 mai kahana idia davaria. Unai toretore lalonai lada 2,500 idia davaria bona idia amo lada 70 be Iuda taudia edia ladana. Histori torea tauna Edwin Yamauchi ia gwau: Idia be “kontraka karaia taudia, bisinesi taudia, kontraka hamomokania taudia, takisi gogoa taudia bona gavamani ena ofesa taudia edia ladadia.” Hoa gauna be, unai nega lalonai Israela taudia be Babulonia hanuana kahirakahira dekenai unai bisinesi karadia idia karaia, bona unai ese Baibel ena peroveta herevana ia hamomokania. Badina Baibel ia gwau, Asuria bona Babulonia ai idia noho igui hesiai “Israela taudia haida” be Iuda hanua dekenai do idia giroa, to momo be Babulonia dekenai do idia noho.​​—⁠Isa. 10:​21, 22.

Babel negana amo ela bona lagani 1,000 B.C.E. bamona ai, cuneiform toretore dalana bona alfabet leta idia gaukaralaia hebou. To, gabeai Asuria bona Babulonia taudia ese cuneiform toretore dalana idia rakatania bona alfabet letadia idia gaukaralaia matamaia.

Miusiam momo dekenai idia do stadilaia lasi cuneiform toretoredia tausen momo idia noho. To, diba bada taudia ese idia stadilaia vadaeni toretoredia ese idia hahedinaraia, Baibel ena hereva be momokani. Idia do stadilaia lasi toretoredia ese dahaka sivarai ma haida do idia hahedinaraia be ita diba lasi.

[Picture Credit Line on page 21]

Photograph taken by courtesy of the British Museum