Was tuut ti natuer uns in lërne?

“Awer, pite, froo te tiere, un tii tuun tich in lërne; aach fer ti feechel fom himel, un ti tuun tich saan. Orer tuu ti eyert peopachte un tii tuut tich in lërne; Un ti fix fom meer un tii tuun tich saan.” (Yoop 12:7, 8)

IN TE LETSTE YOORE, hon ti syëntiste un inxenyeere erkhënt tas ti tiere un planse tëne in lërne khan. Tii tuun ti karakteristike fon fiil tiere noo kuke un noo mache — tas is kenënt wii pyomimëtika — fer naye tinge mache un anere maxiine woo xon eksistiire ferpesere. Soo lang wii mer ti neekste payxpiile noo kuke, froo tich: ‘Weer fertiint ti eer fer tiise proyëkte?

Was tuun ti xweem fliter fom waalfix uns in lërne?

Was khëne ti proyëktiste fon luftxife fom pukliche waalfix (jubarte) lërne? Mit sicherheet, fiil tings. Een aus kewakste pukliche waalfix khan unkefeer 30 tausent khilo wiie, tas selwiche was een kamyoon woo fol is, wiie tuut. Tiise waalfix hot een khërper woo aus siit tas se sich net piie khan, mit kroose xweem fliter, woo aus siin wii fliter. Tiise fix woo 12 meter hot, is kans fiks im waser trin. Tsum payxpiil, wën tee ese wil, khan te pukliche waalfix in wolte fon unich ti fix orer krustasye uner ruuf xweeme, soo lang wii se fiil luft ploose keen lost. Tiise ploose, woo 1,5 meter kroos sin, tuut sayn ese ruf ploose, un tan tuut te waalfix sayn kroos maul uf mache un sich sat ese.

Was ti unersuuchunger sayn acht keruuft hot, waar wii te kroos waalfix mit soo een kroose khërper woo sich net piie khan, soo rom traam xweemt un khortse wolte macht. Tii hon aus kekluucht tas es is weeche ti aat wii ti xweem fliter sin. Te fonerste rant fon tiise xweem fliter sin net klat wii ti fliter fon een luftxif, awer sin wii eene fuksxwants, mit een ray woo aus siin wii rise un heese knole.

In ti tsayt woo te waalfix fiks torich tas waser xweemt, tuun ti knole tëm helfe mee kraft kriin un tii hot mee enerxii fer se xweeme. Wii? Tas piichelcher Natural History tuut aus leye tas ti knole mache tas tas waser torich ti waalfix sayn xweem fliter tsaat torich keet, soo kaar wën te waalfix in een winkel noo ruuft xweemt. Wën ti fonerste xweem fliter klat weere, hët te waalfix net ti kapasiteet fer fon uner ruuft in wolte xweeme. Wayl tas waser xtroom kreecht un teet een triles hinich ti xweem fliter kepe, un tas teet ti waalfix sayn kraft fer se xweem xweyer lose.

Was fer praktixe ausleyung tuun tiise aus kluuche tsayche? Wën se ti fliter fon een luftxif proyëktiire teete tëm noo ti xweem fliter fon tiise waalfix, praychte se net soo fiil klape mache orer anere mekanixe tispositiiwe fer te wint ënere. Soo fliter weere fiil peser un teet weenicher aarwayt kepe. John Long, spesyalist in pyomekanik, klaapt tas een taach un kans xnel tuun se “aan ti luftxife fliter mache, mit ti selwiche rise wii ti xweem fliter fon te pukliche waalfix”.

Tuun ti meewe sayn fliter noo mache

Is woer tas ti luftxife sayn fliter sin xon eenlich wii ti feechel sayn fliter. Awer ti inxenyeere hon noch mee kemacht. Tas piichelcher New Scientist saat tas “unersuuchunge fon ti uniwersiteet fon Florida hon kleene luftxifche kemacht, woo se fon wayte mit een kontrol kontroliire khëne, tas hot ti kapasiteet fer in te luft xteen plaype, un khan xnel ruf un ruune fliie soo wii een meewe.

Ti meewe khan in fiil unerxiitliche aate fliie wën se ploos ti fliter aan ti eel pooche un xuler pisye treye tuut. Een piichelcher saat tas in te selwich aat wii ti meewe sayn fliter, hon se een “luftxifche mit 61 tsentiimeter kemacht, mit een kleen motoerche woo tuut fiil metaal xtëngelche fon te fliter kontroliire”. Tiise fliter woo in soo een xlau aat kemacht sin, erlaupt tas tas kleen luftxifche in te hee xteen playpt un tswixich hooche kepaye fliie khan. Ti Kewalt Luftxif fon Fereenichte Xtaate fon Amërika wil iwer kërn een luftxif mache, woo soo kuut is, wii tas kleen luftxifche, tas se khëne in te kroose xtëte fliie, fer kimix un pyoloxik wafe fine.

Tuun ti lakartix sayn fiis noo mache

Ti tiere woo uf te eyert leepe lërne uns fiil in. Tsum payxpiil, te kleen lakart woo kekhënt is wii lakartix orer geco un osga, khan ti want in ti hee kraule, un sich aan ti ferxaalung fest hale. Xon in piiplixe tsayte waar tas tierche kekhënt wech sayn wunerlich kapasiteet. (Xpriiche 30:28) Wii khan ti lakartix soo was mache?

Ti apiliteet woo tiise lakartix hot fer sich soo kaar aan een klat plats fest krale, wii aan een klaas, hot se tuun mit was sayn fiis iwertsoo sin, tas siit aus wii hoer xtupche, woo wii porste kenënt is. Ti fiis hon khee kleep, awer penutse een kleen molëkule kraft. Ti molëkule fon tiise porste kleepe sich aan ti want, wech ti kraft woo pay tsiit xwach is un is pekhant wii ti kraft fon Van der Waals. Es is keweenlich tas ti krawiteet iwer tiise kraft playpt, tes weeche khene mer net ti want in ti hee kraule, ploos wën mer ti hënt aan te want traan tuun. Awer ti kleene porste fon te lakartix sayn fiis mache tas een kreeser kraft in kontakt mit te want plaype. Weeche ti milyoone porste woo unich ti lakartix sayn fiis sin, mache tas ti kraft fon Van der Waals ti kleen lakartix pay tsiit un tas kewicht aan te want fest halt.

Was fer nutse khan tiise auskluuchung hon? Sintëtix materyaale woo eenlich sin wii ti lakartix sayn fiis, khënte uf tëm velcro sayn plats penuts wëre, tas is een itee woo se fon te natuer ap kekukt hon. * Tas piichelche The Economist xprecht iwer een unersuuchunger woo saat tas een materyaal fon een “lakartix-pant” weyer aarich nutslich fer toktere se penutse aan pletse woo se khee kimix kleep traan kleepe khëne.

Weer fertiint ti eer fer tiise proyëkte?

Ti Natsyonaal Aeronautika un Luft Apteelung is een ropoo mit acht peen aan mache woo wii een skorpyoon laaft, un ti inxenyeere in Finlant hon xon een tratoer mit seks peen kemacht, woo khan iwich tinge kraule soo wii een kroos insëkt es macht. Anere unersuuchunge wole een xtof tsaych mit kleene falte mache, woo een pinye tsap noo macht. Een khare faprik is een khare aan mache woo kraat soo aus siit wii te khofer-fix. Un anere unersuuchunge sin anere karakteristike fon te apaloone muuxel noo aan kuke, fer xits xilte mache woo laycht un xtërke sin.

Sin fiile kuute itee woo fon ti natuer raus kehool sin, tas ti unersuuchunger hon een pank fon informatsyoone orkanisiirt woo xon milyoone unerxiitliche pyoloxik sisteem rin kexrip sin. Soo wii tas piichelche The Economist saat, in tiise pank khene ti syentiste unersuuchunge mache “fer sayn propleem woo se in sayn proyëkt hon”. Ti natuer sisteem woo in tëm piichelche kexrip sin, sin kekhent wii “pyoloxik recht”, ti meyerst tsayt weer te hër iwer een itee orer maxiin is, is ti persoon orer tas faprik woo tas uf sayn naame rexistriirt hot. Wën mer iwer ti pank fon informatsyoone xpreche, The Economist saat: “Wayl ti unersuuchunger ti aus kluuche pyomimëtika erkhëne Wii ‘pyoloxik rechte’, tuun se in woerheet saan, tas ti natuer te hër fon tiise proyëkt is.”

Wii khan ti natuer soo kuute itee hon? Fiile unersuuchunger teete saan tas tiise proyëkte woo kuut kepleent sin, woo mer in ti natuer siin, is te resultaat fon ewolutsyoon fon milyoone yoore, woo richtich un ferkheerte kep sin. Anere unersuuchunger sin uf een anere itee khom. Te mikropyoloker Michael Behe hot in te The New York Times in 2005 kexrip: “Een kuut uersach fer saan tas ti natuer een proyëkt hot, erlaupt tiise keweenlich itee: Wën etwas aus siit un laaft, soo wii een ënt, un sin kheen uersache fer saan tas es khee ënt is, khene mer saan tas tas een ënt is. Uf was fer ëntxlus is tee khomt? “Ti pleen fon ti kriatsyoon sole net neewer kelos wëre, ploos wayl se soo klaar aus siin”.

Oone tswayfel, te inxenyeer woo een kuut un xtarek proyëkt fon een luftxif fliter macht, mus ti eer fer sayn kriatsyoon kriin. In te selwich aat weer een kleep woo in fiile aate penutst kepe khan orer een kuute xtof tsaych orer een khare woo een kuute motoer hot, mus tee ti eer fer sayn kriatsyoon kriin. In woerheet, wën yemant etwas macht un tëm anere sayn proyëkt noo macht, un net ti eer fer te anere proyëktist kept, khan wii kriminoos kenënt sin.

Finst tuu tas richtich tas unersuuchunger woo kuut keiipt sin un woo ti keweenlich aat fon te natuer sisteem noo kuke fer sayn xlime inxenyeere propleem resolwiire, noch saan tas te orixinaal proyëkt fon te ewolutsyoon oone kluucheet khomt? Fer etwas noo mache mus een xlau proyëktist sin, tan, was saan fon tee woo ales kemacht hot? Weer mus mee eer kriin: tee woo tas kemacht hot orer tee woo tëm sayn proyëkte noo kemacht hot?

Een taytlich ëntxlus

Noo ti unersuuchunge noo kuke wii ti natuer kemacht kep is, tuun ti layt woo triwer noo tenke sich soo wii te salmist xpiire, woo kexrip hot: “Wii fiil sin tayn aarwayte, oo Yeehoowa! Host ales mit kluucheet kemacht. Ti eyert is fol mit tayn aarwayte.” (Psalm 104:24) Phaul hot aach tas selwiche wii te salmist kesaat. Tee hot kexrip: ‘Yeehoowa sayn kwaliteete woo mer net siin khene, wëre klaar kesiin fon te tsayt aan woo ti welt kemacht kep is, ti wëre torich ti kemachte tinge kewaar kep, soo tas se net saan khene: meyer wuste tas net.’ (Romaaner 1:19, 20)

Awer, fiile eerliche layt woo ti Piipel respektiire un klaape aan Kot saan tas eyer ti ewolutsyoon penuts hot fer ti wunerliche tinge fon te natuer mache. Awer saat ti Piipel iwer tas?

[Noote]

[Hooch phunkt]

Wii hot ti natuer soo fiil kuute itee kehat?

[Hooch phunkt]

Weer is ti hër iwer ti natuer?

[Khast/Pilt]

Fer etwas eenlich mache, mus een xlaue proyëktist sin, awer was saan fon tee woo tas te eyerst kemacht hot?

Tas luftxif, woo in unerxiitliche aate fliit, is kraat soo wii ti meewe sayn fliter kemacht

Ti lakartix sayn fiis wëre net trekich un lose aach niks trekich, krale sich aan yeete want, ploos net aan teflon, un kleepe sich un tuun sich ap kleepe oone kraft mache. Ti unersuuchunger tuun fersuuch te sisteem fon te lakartix sayn fiis noo mache.

Ti wunerlich aat wii te khofer-fix sayn khërper is, hot een itee kep fer een khare mache

[Reechte]

Luftxif: Kristen Bartlett/ Uniwersiteet fon Florida; ti lakartix sayn fiis: Breck P. Kent; khofer-fix un khare: Mercedes-Benz FXA

[Khast/Pilt]

TII TUUN MIT KLUUCHEET REESE

Fiil tiere uf te eyert hon een “kluuche instint” fer sich oryentiire woo hin keen. (Xpriiche 30:24, 25) Wole mer tswaay payxpiile siin.

◼Wii ti aamayse sayne trilye mache. Wii tuun ti aamayse woo tas ese uf refe, te weech fer tsurik tsum nixt keen, fine? Unersuuchunger fon Fereenichte Raych hon aus kekluucht tas etliche aamayse een keruch lose un tuun soo kaar ti xeometrii penutse fer sayn trilye mache woo laychter wërt fer tsurik hëm fine. Tsum payxpiil, ti faraoo aamayse “tuun trilye mache woo fon sayn nixt aus, tsu fiil sayte keen un woo nochter een krayts wëre in een winkel fon 50 pis 60 kraat”, saat tas piichelche New Scientist. Warom is tas soo wunerlich? Wën een aamats tsurik tsu sayn nixt keet un aan tëm krayts trilye khomt, tuut se weeche sayn instint te weech woo richter is noo keen, woo sicher tsurik tsum nixt aamayts nëmt. “Ti xeometrii fon te krayts trilye”, saat tas piichelcher, “lost laychter wii fiil aamayse in tëne trilye torich keen, hauptseechlich wën se in te tswaay richtunge keen, un tii tuun iire enerxii net umsonst aus kepe wii wën se in tëm ferkheerte richtung këngte”.

◼Khompas fer ti feechel. Fiil feechel tuun mit sicherheet torich fiil khiloometer un unich unerxiitlich weter fliie. Wii? Unersuuchunger hon aus kekluucht tas tiise feechel tas maknëtix khamp fon te eyert mërke. Awer ti maknëtix khëmp fon te eyert sin anerste fon een plats tsum anere un tuun net imer fer tëm richtiche sayt fom nort tsayche”, saat tas piichelche Science. Was heleft tas tiise feechel sich net fon sayn weech ap lënke? Wiis aus siit, tii tuun yeete taach sayn inerlich khompas xtele mit te unerkang fon te sun. Wën te unerkang fon te sun sich ënert weeche ti latituut un yoertsayt, tuun ti unersuuchunger klaape tas tiise feechel ti kapasiteet fon een ‘pyoloxik uer hon woo tëne in tiise ënerunge helfe un tëne tsaycht in was fer yoertsayt se sin’, saat tas piichelche Science.

Weer hot ti aamayse prokramiirt fer tiise xeometrii khëne? Weer hot ti feechel kemacht mit een khompas, een pyoloxik uer un een kehërn woo ti kapasiteet hot fer ti informatsyoone aus kluuche woo tiise instrumënte tsayche? Een ewolutsyoon oone kluucheet? Orer een kluuche Kriatoer?

[Reechte]

© E.J.H. Robinson 2004