Tas richtiches un ferkheertes — wën hot tas sich fertreet?

WAS mënst tuu: wën hon ti layt noo kelos sich khimere mit was richtich un ferkheert is? Host tuu es mit keleept? Etliche saan tas es hot aan kefang se pasiire in 1914, wii te 1^te Welt Kriich aan kefang hot. Te leerer Robert Wohl hot in sayn puuch, Ti xeneratsyoon fon 1914, * kexrip: “Tii woo te kriich mit keleept hon, hon ferxtan tas ti welt sich kans keënert hot; tas se teet net mee ti selwich sin.”

Te kexicht unersuucher Norman Cantor saat: “Iweraal is ti layt sayn aanxtelung xlechter kep. Soo fiil layt sin im 1^te Welt Kriich kextorep, tas ti layt hon aan kefang se tenke tas tas leepe khee weyert hot. Politixe layt un xenerale hon mënxe tsum kriich kexikt, un hon sich net ketanke kemacht ep se um keprung weyere. Tes weeche, hon ti layt noo kelos sich eene mit te anere khimere. Un tii hon aan kefang sich naner krop pehantele.”

In sayn puuch Ti kans kexicht fom mënx, * hot te kexicht unersuucher H. G. Wells kesaat tas “ti itee fon richtich un ferkheert hot sich fiil keënert” wii ti layt aan kefang hon aan te ewolutsyoon klaape. Warom? Etliche hon kesaat tas ti mënxe een sort tier sin woo een pisye xlauer is. Tan, hon se ti mënxe mit wilte hunt ferklaycht un hon kesaat tas es normaal is ti xwache krop pehantele.

Te 1^te Welt Kriich hot wërklich keënert was ti layt ketenkt hon iwer was richtich un ferkheert is. Norman Cantor hot aus keleet: “Ti layt hon net mee respektiirt was ti elter layt kesaat hon iwer politik, tsaych un sëks.” Tas is aach pasiirt wayl ti khëriche ti ewolutsyoon aan kenom hon un hon aach ti layt uf kemuut tsum kriich keen. Te pritaanix Xeneral Frank Crozier hot kexrip: “Ti khëriche sin tii woo ti layt te meyerst uf muute tsum kriich keen un mer sin froo tas se uns pay xteen.”

Ti layt hon ti reekle iwer was richtich un ferkheert is im xtich kelos

In te yoore noom 1^te Welt Kriich, hon ti layt aan kefang fiil weyert fer ti luste kepe. Tii hon alte reekle iwer richtich un ferkheert im xtich kelos, un hon ketenkt tas yets ales richtich weyer. Een kexicht unersuucher hot ti 10 yoore noom 1^te Welt Kriich wii “ti yoore fon te xlecht aanxtelung” kenënt. Friirixe itee iwer was richtich un ferkheert is, sin im xtich kelos kep. Es waar xweyer se wise was fer reekle noo keen.

Een xlim ekonoomix propleem is noom yoer 1930 pasiirt. Tes weeche, sin fiile mechtich aarm kep. Un in 1939 hot te 2^te Welt Kriich aan kefang — te xlimste kriich woo ti mënxe xon kesiin hon. Too hon ti natsyoone aan kefang xrooe wafe paue. Tas hot ti ekonomii een pisye keholef, awer ti phayn woo tas keprung hot waar fiil xlimer. Am ën fom kriich, hunerte xtete waare fernicht. Atoomixe pompe hon 2 xtete in Yaapan tsu xtaap kemacht. Milyoone sin in te xrekliche konsentratsyoon khemp um khom. Weeche te kriich, rechne se tas 50 milyoone mëner, fraae un khiner kextorep sin.

Torich te 2^te Welt Kriich, hon ti layt sich aan kextelt wii se wolte. Tii hon net mee respektiirt was se friier ketenkt hon richtich waar. Tas puuch Liip, sëks un kriich — ti fertreetung fon was richtich un ferkheert is (1939-45), * saat: “Torich tiise tsayt, hon ti layt ketenkt tas es khee krense iwer sëks weyere. Niks hot tëne sayn aanxtelung im kriich kontroliirt. Un tii wolte hon tas niks tëne tehëm, mit sayn familye, kontroliire teet. (…) Weeche te kriich, hon ti layt ketenkt tas tas leepe khorts is un tas es khee weyert hot. Noom kriich, hon se aan kefang ti familye un ti hayrat aach soo sin, wii etwas woo net halt.”

Im kriich, khonte ti layt uf kwalkee momënt xtërpe. Tes weeche, wolte se sich keliipt xpiire, soo kaar wën tas torich een khorts xtun weyer. Een pritaanix fraa hot tas soo aus keleet: “Meyer waare net wërklich imoraal kewees... een kriich waar am pasiire.” Een amerikanix soltaat hot erkhënt: “Ti meyerste teete saan tas mer imoraal waare. Awer meyer waare yunge khërle un mer khonte im neekste taach xtërpe.”

Fiile layt, soo kaar tii woo khiner in te tsayt fom kriich waare, tuun pis hayt layte wën se traan tenke aan was pasiirt is. Fiile hon noo kelos uf Kot klaape un waare sich net mee sicher fon was richtich un ferkheert is. Tes weeche, hon se aan kefang se tenke tas tas richtiches un ferkheertes hëngt aan te situatsyoon ap.

Naye reekle iwer richtiches un ferkheertes

Noom 2^te Welt Kriich, sin relatoorye iwer sëks kemacht kep. Eene fon tëne waar tas Kinsey Relatooryum. Tas hat mee wii 800 sayte un is in 1948 in te Fereenichte Xtaate fon Amërika puplitsiirt kep. Foner traan, waare ti layt net keweent iwer sëks xpreche. Awer, noo tëm relatooryum, hon se aan kefang too triwer eftas xpreche. Opwool fiile fon te informatsyoone net kenau waare, hot tas ketsaycht tas ti layt sayn mënung iwer sëks sich keënert hot noom kriich.

Fer een tsayt, hon ti layt sich aan kextrengt fer aus siin mache tas se respektiirt hon was richtich un ferkheert is. Tsum payxpiil: ti autoriteete hon fersuucht ales was imoraal waar fon te ratyo, fiilme un TV raus hoole. Awer tas hot net lang ketauert. William Bennett, woo minister fon inlërnung in te Fereenichte Xtaate fon Amërika waar, hot aus keleet: “Torich ti yoore 1960, hot unser lant fiks keënert was tas ketenkt hot richtich un ferkheert weyer.” Un fiil anere lënter hon tas selwiche kemacht. Awer warom is tas in te yoore 1960 pasiirt?

Torich tiise 10 yoore, hon ti fraae fiil mee frayheet kriit un ti layt hon keënert was se iwer sëks kemënt hon. In tiise yoore, hon se aach aan kefang ti phile fer net khiner kriin ferkhaafe. Soo, khonte ti layt sëks mache mit khee pang fon khiner kriin. Fon tat aan, is es keweenlicher kep sëks mache oone ferhayrat sin.

In te selwich tsayt, ti piicher, tsaytunge, piichelcher, fiilme un ti TV hon aan kefang aan nëme un tsayche tinge woo se friier net ketsaycht hon. Xpeeter, hot een man woo in te rechiirung fon te Fereenichte Xtaate fon Amërika kexaft hot, kesaat iwer was mer in te TV siin: “Ti prokrame tsayche tas ti luste tas haupste sin, tas ti wyolents normaal is un tas sëks mit fiile layt hon, kuut is.”

Pay ti yoore 1970, hate fiile layt xon een wiiteokasët tehëm. Tes weeche, khonte fiile mënxe imoraalixe fiilme in sayn haus kuke — fiilme woo se teete nii in een cinema kuke. Hayt, weeche ti komputatoore, khene ti layt pornokrafii fom xlimste sort tehëm kuke, een tuun woo se woone.

Hayt tsu taach, mërke mer ti resultaate fon tas ales. Tsum payxpiil, een katee wachter saat: “10 yoore tsurik, wën een yung persoon tsu te katee khom is, khont ich mit tëne xpreche iwer was richtich un ferkheert is. Awer hayt, tuun se tas kaar net mee ferxteen.”

Woo khanst tuu kuute oryentiirunge fine?

Ti khëriche khene uns net helfe se wise was richtich un ferkheert is. Xtats foliche was Yeesus un sayn tisipele in kelërnt hon, sin se hayt teel fon tiise xlechte welt. Een xrayper hot een mool kesaat: “In yeete kriich, tuun ti 2 sayte saan tas Kot tëne am helfe is.” Yoore tsurik, hot een relichyeese fiirer fon Nay York kesaat: “Es is laychter in een khërich rin keen wii in een onipus in xtaye — in te khërich, tuun se tich weenicher tinge ferlange.”

Kewis, etwas mus kemacht wëre fer tiise welt ënere! Awer was? Weer khan tas mache? Un wii wërt tas kemacht?

[Hooch phunkt]

“[Noom 1^te Welt Kriich,] hon ti layt noo kelos sich eene mit te anere khimere”

[Pilt]

Yeete taach wërt tas laychter xlechte ferkniichung fine