Ka tsuʼuw jawaʼ a tákuy

Kit kʼalej ti índice

KONOWIXTALÁB 3

¿K’al jita’ tu ólchinal jawa’ kwa’al kin t’aja’?

¿K’al jita’ tu ólchinal jawa’ kwa’al kin t’aja’?

¿Jale’ ti yab wa’ats tsab i atikláb junat? ¿Jale’ ti jun i atikláb lej pilits in wal, in xi’íl ani in iniktal? ¿Jale’ ti yab júnatchik in yejém o jale’ ti talchik lej junat k’al in papá o in mamá? ¿Jale’ i kwa’al i itsik’ ti ch’uch’ub?

Tin k’ichájil a Charles Darwin, yab u exlábak patal axé’. A Darwin in lej jik’pálak jant’ini’ jun i tsakam in éjtowal kin kanchij in papá o in mamá, bélits abal yab in lej exlálak jant’ini’ u wat’el axé’. An biólogos in ne’dhálits yan i támub tin exobnál jant’ini’ jun i atikláb in éjtowal kin kanchij in papá o in mamá ani jant’ini’ an ADN in t’ajál ka wat’ey axé’.

¿Jant’oj in ulal talchik i científicos? Yan i biólogos ani k’e’at i científicos in belálchik abal an ADN wa’tsin kwetém in t’ajál millones i támub. In ulalchik abal yab tejwa’ max ts’ejkadh k’al jita’.17

¿Jant’oj in ulal an Biblia? An Biblia in ulal abal i iniktal, ejtíl max k’wajatakits dhuchadh al jun i libro jant’ini’ ti ne’ets ka ts’ejkaj, ani in ulal abal pel a Dios axi in dhucha’ nixé’ xi libro. Ki tsu’uw jant’oj in uluw an ts’alej David tin kwéntaj i iniktal: «Tatá’, Dios, tin tsu’uw tam ti naná’ yabayej in wa’tsinal, tam tin k’wajatakej tin ts’ejkanal. Ban libro axi a ts’ejkámal, k’wajatakits dhuchadh jant’ini’ ti ne’ets kin ts’ejkan. Jayej k’wajatak dhuchadh jayk’i’ ti ne’ets ka k’ayum ts’ejkan u iniktal» (Salmo 139:16).

¿Jant’oj u tejwamél k’al jawa’ exlamej? Max chubaxak abal yab jita’ in ts’ejka’ an ejataláb, kwa’alchik kin tejwamédha’ abal an ADN kwetém ti ts’ejkan. Pero max chubax jawa’ in ulal an Biblia, tam kwa’al ka tejwamedháj abal an ADN k’wajat alwa’ ts’ejkadh k’al jita’ axi lej tsalpadh.

Max ki wilk’a’ k’al i kaw axi yab lej k’ibat, ne’ets ki exbay jant’ini’ tu t’ojnal an ADN ani ne’ets ki lej jik’pa’. Pero xowé’ ne’ets ki tsu’uw tin kwéntaj an célula k’al axi ti ts’ejkadh i iniktal. Xowé’ ki tsalpay abal u ne’ets al jun i museo ju’táj u exóbchinal jant’ini ti k’wajat ts’ejkadh jun i célula axi i kwa’al ti iniktal. In puwém axé’ xi museo pel ejtíl jun i estadio deportivo ju’táj u exel 70.000 i atikláb.

Tam ku otsits, i lej jik’pál jawa’ wa’ats taná’ ani jant’ini’ ti ts’ejkadh. Ts’ejel k’wajat an núcleo, ani i t’ajál ti kwéntaj abal in puwém pel ejtíl jun i atáj axi in kwa’al veinte pisos in t’ek’em. Tam, ne’ets ku beláts abal ku ulits ma taná’.

An ADN k’wajat lej alwa’ dhayach. Ejtíl max dhayan k’al jun i ingeniero axi lej tsalpadh. K’wajat lej alwa’ t’i’adh jant’ini’ max ka báliyat 40 kilometros i pat al jun i tsakam pelota de tenis.

Talbél ti wat’enchamal an membrana nuclear, u k’wajatits altáj. I met’al ti tonidh ani i tsu’tal abal wa’ats 46 i cromosomas. K’wajat tsábchik tin eb ani yab júnatchik in t’ek’em, axi k’wajat utat k’al wawá’ in kwa’al doce pisos in t’ek’em (1). An cromosomas pel ejtíl i salchicha pero lej k’oxdhajchik, ejtíl in akan jun i té’. Expidh abal ts’ejel in kwa’al jun i pejach axi wé’ t’ilk’ats. Jayej i t’ajál ti kwéntaj abal k’wajat malilíl k’al jant’oj axi ejtíl i ts’aj. Max ku utey más ne’ets ki t’aja’ ti kwéntaj abal axé’ xi ts’aj in kwa’al pélechik i pat (2). ¿Jant’oj in ey axé’? ¿Pel i libros? Imbáj. Pel i bucles axi k’wajat alwa’ t’i’o’ól. Max ki kina’ jun ne’ets ki ejtow ki kaldha’, ani yab ne’ets ka dhutk’un. I lej jik’pál ki tsu’uw abal in kwa’al k’e’at axi más t’ijax (3), ani k’wajat alwa’ t’i’o’ól. Tin ál axé’ xi bucle k’wajat jant’oj lej exbadh axi ejtíl jun i ts’aj lej nakat. ¿Jant’oj játs?

JUN I MOLÉCULA AXI K’WAJAT LEJ ALWA’ TS’EJKADH

Ki tsalpay abal axé’ xi pejach in k’ál an cromosoma pel ejtíl jun i ts’aj. In kwa’al dos centímetros i medio (jun i pulgada) in k’ochém ani k’wajat alwa’ melidh (4). Axé’ in t’ajál abal tin ál, ka k’wajiy alwa’ t’i’adh. Jayej tin ál k’wajat alwa’ teynadh abal yab ka paklun. Tam, jun i pantalla axi ban museo in ulal abal axé’ xi ts’aj k’wajat alwa’ t’i’adh. Max ki kaldha’ axé’ xi ts’aj axi k’wajat ban cromosoma ne’ets ki t’aja’ ti kwéntaj abal lej nakat, ne’ets kin bajuw ts’ejel in puwém an Tsabál. *

Jun i libro de ciencia in ulal abal axé’ xi ts’aj k’wajat lej alwa’ t’i’adh ejtíl max ts’ejkáj k’al i ingenieros.18 ¿Walám i éjtowal ki uluw abal yab ts’ejkáj k’al jita’? Ki tsalpay abal ban museo wa’ats jun i tienda ani taná’ wa’ats yan jant’oj axi a éjtowal ka ts’a’iy. Patal k’wajat alwa’ t’i’adh abal ka ela’ dhúbatk’ij jawa’ a lé’. ¿Walám ne’ets ka tsalpay abal yab t’ojojoyat k’al jita’? Imbáj. In yéjenchij ka t’i’an k’al jita’.

Xowé’ u uchnal ki yek’wa’ jun i pejach in k’ál axé’ xi ts’aj abal ki alwa’ met’a’ (5). Tam ki taka’, i t’ajál ti kwéntaj abal yab pel jun i alk’idh ts’aj, pel tsab i ts’aj axi k’wajat dhipadh. I t’ajal ti kwéntaj abal pel ejtíl jun i k’oyob axi ne’ets t’alilíl (6). Tam, i éxbayal abal i teyóm ti k’ubak jun i molécula in k’ál an ADN, axé’ játs jant’oj axi yabayej u exbayáb alwa’ jant’ini’ u t’ojnal.

Jun i molécula in k’ál an ADN axi k’wajat alwa’ t’i’adh u exláb jant’ini’ i cromosoma. Axi k’wajat pélechik, axi ejtílits i k’oyob, u bijiyáb ti pares de bases (7). ¿Jale’ tu eynalchik? ¿Jant’ini’ tu t’ojnalchik patal axé’? Ban museo wa’ats k’e’at i pantalla axi ne’ets tu ku ólchij tin kwéntaj axé’.

IN AK’NÁL YAN JANT’OJ

An pantalla tu uchál abal max i lé’ ki exla’ jant’ini’ u t’ojnal an ADN, kwa’al ki t’aja’ ti kwéntaj jawa’ in kwa’al pélechik, axi ejtílits i k’oyob. Ki tsu’uw jant’ini’ ti k’wajat ts’ejkadh an k’oyob. I t’ajal ti kwéntaj abal jawa’ in kwa’al pélechik yab junat in nakém. Axé’ ne’ets ki bijiy k’al tse i letras, A, T, G ani C. An científicos in t’aja’chik ti kwéntaj abal k’al axé’ xi tse i letras u kalel jun i código abal ka ajiyat jant’oj.

Ban siglo XIX tujey ti eyendháb an código morse abal ka aban i mensajes. Expidh u eyendhábak tsab i «letra» (jun i punto ani jun i raya) abal ka ts’ejkáj yan i kaw. An ADN in eyendhál tse i letras: A, T, G ani C. K’al axé’ xi tse i letras u ts’ejkanal yan i «kaw» axi u bijiyáb ti codones. Jawa’ u ts’ejkanal k’al axé’ xi yan i kaw u bijiyáb ti genes. Jun i gen in éjtowal kin ko’oy 27.000 i letras. K’al jun i gen u ts’ejkanal jun i cromosoma. K’al veintitrés i cromosomas u ts’ejkanalits jun i «libro» kidhat. Játs axi u bijiyáb ti genoma: taná’ ti k’wajat dhayach patal jawa’ in ulal jant’ini’ ti ts’ejkadh jun i atikláb. *

I éjtowal ki uluw abal an genoma pel jun i libro lej wat’adh púlik. ¿Jay i olchixtaláb walám in ak’nál? An genoma in k’ál jun i atikláb in kwa’al tres mil millones i pares de bases, axi ejtílits i k’oyob.19 Ki tsalpay k’al jun i enciclopedia axi in kwa’al yan i volúmenes, ani junchik k’al axé’ in kwa’al mil i páginas. Abal ka dhuchan patal jawa’ k’wajat al jun i genoma in yéjenchal 428 i volúmenes, pero kom ne’ets ki ts’ejka’ jun i copia ne’ets kin yéjenchij 856 i volúmenes. Max jun i atikláb ka ketlej abal kin dhucha’ patal jawa’ k’wajat al an genoma ani ka t’ojon cuarenta horas ti semana, ne’ets ka owey ochenta i támub abal ki tala’ dhucha’.

Max ki tsalpay, axé’ xi t’ojláb lej alk’idh, kom yab ne’ets ki ejtow ki baliy 856 i libros ban 100 billones i tsakam células axi i kwa’al ti iniktal. Yab jita’ in éjtowal kin t’aja’ nixé’.

Jun i profesor de Biología Molecular ani Ciencias Informáticas in uluw: «Jun i gramo i ADN pel lej wekats, pero in ak’nál jawa’ u exel al jun i billón [1012] i discos».20 ¿Jant’oj in lé’ kin uluw axé’? Ki t’ila’ abal tin ál an ADN k’wajat patal jawa’ in yéjenchal abal ka ts’ejkan jun i atikláb. Max ka yek’wanak i ADN k’al jun i tsakam cuchara, ne’ets ka awits ka ts’ejkan trescientas cincuenta i kalel in yaném an atikláb axi wa’ats ban Tsabál. Abal ka ts’ejkan an 7.000 millones i atikláb axi wa’ats ban Tsabál, expidh in yéjenchal ka yek’wan i ADN k’al in chum an tsakam cuchara.21

¿TS’EJKAN KWETÉM AN LIBRO?

Jun i gramo i ADN in éjtowal kin dhaya’ patal jawa’ awits ka dhayan al jun i billon i discos

Bélits abal an atiklábchik in ts’ejkamal yan jant’oj tsipíl, yab in ejtowámalchik kin ts’ejka’ jun i pat’ál lej tsipkats axi kin ejtow kin dhaya’ yan i olchixtaláb ejtíl an ADN. Pero ne’ets ki eyendha’ an disco jant’ini’ jun i t’iplab. Walám a lej jik’pal kom lej ts’umimíl ani k’wajat alwa’ ts’ejkadh. Patal i exlál abal ts’ejkaj k’al jita’ axi lej tsalpadh. Xowé’ ki tsalpay abal an disco in olnál jant’ini’ ti k’wajat ts’ejkadh jun i máquina ani jant’ini’ ka ts’ejkáj max ka odhey. Bélits abal ka balchin yan i olchixtaláb yab u puwel ani yab u almél. ¿Yab aníts abal axé’ in tejwamedhál abal ts’ejkáj k’al jita’ axi lej tsalpadh? ¿Yab aníts abal jun i libro in yéjenchal ka dhuchan k’al jita’?

Yab i jik’pál ka júmbiyat an ADN k’al jun i disco compacto o jun i libro. Jun i libro tin kwéntaj an genoma in ulal: «I éjtowal ki jumbiy an genoma k’al jun libro. An olchixtaláb axi in kwa’al jun i libro awil ka dhayan al jun i tsakam pat’ál [...]. An genoma jayej». In áynanchal kin uluw: «An genoma pel jun i libro lej tsalpadh, in éjtowal kin t’aja’ i copias ani kin ajiy tin kwetémtal».22 Xowé’ ki exóbna’ k’e’at jant’oj lej exbadh tin kwéntaj an ADN.

I MÁQUINAS AXI YAB U KOYOL

Biyat u k’wajat ban museo i tsálpayal max an núcleo walám yab u yatsnal. Tam, i tsu’tal abal tin ál jun i caja axi ts’ejkadh k’al i vidrio, k’wajat an t’iplab in k’ál jun i ADN. Tam i tsu’tal abal k’wajat k’e’at i pantalla axi in ulal: «Ka ni’chij axé’ xi botón abal ka exla’ jant’ini’ u t’ojnal». I ni’chal an botón ani tam u tujél ti kaw jita’ axi in ulal: «An ADN in t’ajál tsab i t’ojláb axi lej exbadh. In k’a’ál t’ojlábil pel kin ts’ejka’ k’e’at jant’oj ejtíl jajá’. In t’ajál axé’ abal patal an células kin ko’oy dhayach jant’ini’ ti ts’ejkadh jun i atikláb. Ki tsu’uw jant’ini’ tu t’ajnal axé’».

Ban caja axi ts’ejkadh k’al i vidrio i tsu’tal abal u kalel jun i máquina lej púlik axi ejtíl max ts’ejkadh k’al yan i robot. An máquina in tujchal ti t’ojnal k’al an ADN ani u adhil jant’ini’ jun i tren. Kom lej adhik u k’alel, yab i alwa’ tsu’tal jant’oj játs axi in t’ajál, pero i t’ajál ti kwéntaj abal ne’ets in jilál tsab i ts’aj in k’ál an ADN.

Ban pantalla i áynanchal ki ats’a’: «Axé’ játs jawa’ u wat’el tam u ts’ejkanal an copia in k’ál an ADN. I máquinas axi u bijiyáb ti enzimas ne’ets ti wat’el tin nakél an ADN ani in kájluwal abal ka kalej tsab i ts’aj. Talbél an máquina in yek’wál axé’ xi tsab i ts’aj abal kin ts’ejka’ k’e’at. Yab i éjtowal tu wílk’anchij jant’ini’ tu t’ojnal patal an máquinas, ejtíl axi ne’ets in kótoyal an ts’aj abal yab ka ts’awk’un an ADN. Jayej yab i éjtowal tu tejwamédhanchij jant’ini’ u ts’ejkanal tin kwetémtal tam ka uk’pin. In t’ajál ti kwéntaj ju’táj ti uk’pin ani in lújkuwal abal ka jílk’on alwa’ ts’ejkadh [ka tsu’uw an dibujo axi ban  páginas 16 ani 17.

Jawa’ u éjtowal tu ólchij játs abal u t’ojnal lej dhubat. ¿A t’aja’ ti kwéntaj nixé’ xi robot axi ne’ets lej adhik? An enzimas pel i máquinas axi u adhil tin nakém an ADN, in wat’enchal 100 i pares de bases al jun i segundo.23 Max ki jumbiy k’al jun i tren axi wawá’ i exlál ne’ets ki t’aja’ ti kwéntaj abal u adhil 80 kilómetros al jun i hora. Ani ban bacterias, axé’ xi tsakam máquinas u adhil lej wat’adh dhubat. Ban célula axi i kwa’al ti iniktal wa’ats lej wat’adh yan i tsakam máquinas axi u t’ojnal tin nakém an ADN. Jajá’chik in ts’ejkál jun i copia in k’ál an genoma al ocho i horas.»24 (Ka tsu’uw an recuadro « Jun i molécula axi in ajiyal tin kwetémtal ani in ts’ejkál jun i copia», ban página 20.)

JANT’INI’ TU «AJIYÁB» AN ADN

Ma tejé’ u junel in t’ojlábil an robots axi in tsab ts’ejkál an ADN. Xowé’ i tsu’tal k’e’at i máquina axi u t’ojnal tin nakél an ADN, pero más k’ayum. I t’ajál ti kwéntaj abal u otsel pejach i ts’aj in k’ál an ADN ani u kalel junpuk’e’, antsaná’ jant’ini’ ti otsits. Pero jayej i tsu’tal abal, al k’e’at i jol in k’ál an máquina ne’ets ti kalel k’e’at i ts’aj axi lej nakat. ¿Jant’oj k’wajat ti wat’el?

Ban pantalla i áynanchal ki ats’a’ axé’: «An tsabchíl t’ojláb axi in t’ajál an ADN in bij transcripción. An ADN yab u yatsnal, tanák’ij k’wajat tin ál an núcleo. Tam, ¿jant’ini’ tu ajiyáb jawa’ wa’ats ban ADN ani jant’ini’ tu ts’ejkáb an proteínas axi i yéjenchal ti iniktal? Ok’ox, an máquina de enzimas in yek’wál jun i pejach in k’ál an ADN ju’táj ti olchinének k’al an núcleo abal wa’ats jun i gen. Talbél, in eyendhál an ARN abal kin ts’ejka’ jun i copia in k’ál an gen. An ARN pel ejtílits in ts’ajlíl an ADN, pero yab junat. In t’ojlábil pel kin tamkuy an olchixtalab axi k’wajat dhayach al an genes in k’ál an ADN. Axé’ xi t’ojláb in t’ajál biyat k’wajat al an máquina de enzimas, ani talbél in kaldhál eléb ju’táj ti k’wajat an ribosomas. Taná’ ne’ets ka eyendháj abal ka exláj jawa’ tam proteína ne’ets ka ts’ejkáj».

I lej kulbetnámal patal axé’ xi t’ojláb. I lej jik’pamal jant’ini’ ti ts’ejkadh an museo, an máquinas ani patal jita’chik tólmixin abal ka ts’ejkáj. ¿Yab aníts abal lej k’ijidhak max ki tsu’uw jant’ini’ u t’ojnal patal jawa’ wa’ats ban museo?

Antsaná’ ne’ets ki t’aja’ ti kwéntaj an t’ojláb axi in t’ajal patal an células ti iniktal. Ti iniktal i kwa’al 100 billones i células ani taná’, xowé’ k’wajat ti t’ojnal yan i tsakam máquinas. An ADN k’wajat ti ajiyáb abal ka ts’ejkáj an cientos de miles i proteínas axi i yéjenchal ti iniktal, ejtíl an enzimas, an tejidos ani an órganos. Jayej ne’ets ti ts’ejkanal jun i copia in k’ál patal an células, ani u tsab ts’ejkanal max ka uk’pin.

¿JALE’ TI EXBADH KI T’AJA’ TI KWÉNTAJ AXÉ’?

Ki t’ila’ junílek’ij axé’ xi konowixtaláb: «¿K’al jita’ tu ólchinal patal jawa’ kwa’al kin t’aja’?». An Biblia in ulal abal an «libro» ani jawa’ dhuchamej taná’ ts’ejkáj k’al jita’ axi in kwa’al yan in tsap. ¿I éjtowal ki bela’ k’al axé’, o yab jita’ in éjtowal kin tejwamédha’?

Ki tsalpay k’al axé’: ¿In éjtowal jun i inik kin ts’ejka’ jun i museo ejtíl axi i tsu’uw ban t’iplab? Max kin exa’chik, ne’ets kin ats’a’ lej k’ibat kin ts’ejka’. Wa’ats yan jant’oj tin kwéntaj an genoma axi yabayej in exlálchik jant’ini’ tu t’ojnal. An atiklábchik axi exoblámadh belej k’wajat in exobnál ju’táj ti k’wajat patal an genes ani jant’ini’ tu t’ojnal. An genes pel jun i tsakam pejach in k’ál an ADN. Jun i t’ipláb, ¿jale’ tu eynal an ts’aj axi yab in kwa’al i genes? Ti k’a’ál, u tsalpayábak abal axé’ xi pejach in k’ál an ADN pel ejtíl i «amúl», pero xowé’ u tsalpayáb abal walám játs axi in olnál jant’ini’ ka eyendháj an genes. Max jun a k’icháj an científicos kin ts’ejka’ jun i pejach in k’ál an ADN, k’al patal an máquinas k’al axi tu tsab ts’ejkáb ani k’al axi in ts’ejkál an copias, ¿walám kin ejtow ka t’ojon axé’ xi ADN ejtíl axi ti iniktal?

Tam ti wé’its ka tsemets an físico Richard Feynman, in dhucha’ al jun i tablero axé’ xi kaw: «Yab u éjtowal ku exbay jant’oj axi yab naná’ u ts’ejkámal».25 Lej alwa’ abal in tsalpay antsaná’ ani jayetsej i éjtowal ki uluw tin kwéntaj an ADN. An científicos yab in éjtowal kin ts’ejka’ i ADN, yabchik in éjtowal kin t’aja’ abal ka t’ojon patal alwa’, ani yabchik in éxbayal alwa’ jant’ini’ ti ts’ejkadh. Pero yan i atikláb in lej belál abal an ejatalab kalej kwetém. ¿Játs in tejwamedhál patal jawa’ i exobnámal ma xowé’?

Yan i atikláb axi exoblámadh in t’ajámal ti kwéntaj k’e’at jant’oj k’al jawa’ in exobnámal. A Francis Crick, pel jun i biólogo axi in exla’ abal an molécula in k’ál an ADN k’wajat ts’ejkadh k’al tsab i ts’aj. Jajá’ in tsálpayal abal k’wajat lej alwa’ ts’ejkadh ani abal yab in ejtow ka wa’tsin kwetém. In belál abal pel i extraterrestres axi in aba’ i ADN ban Tsabál abal ka wa’tsin i ejataláb.26

A Antony Flew pelak jun i filósofo axi in lej bela’ al cincuenta i támub abal yab wa’ats jun i ts’ejkom, pero ítek’ij in wé’ jalk’uy in tsalápil. Tam ti in kwa’alak 81 i támub tujey kin bela’ abal ko’oy ka wa’tsin jita’ axi kin ts’ejka’ an ejataláb. ¿Jale’ tin jalk’uy in tsalápil? K’al jawa’ in exóbna’ tin kwéntaj an ADN. Uchan abal walám ne’ets ka ­tsakuy in juntal t’ojnal kom in jalk’uy jawa’ in belál, pero in uluw: «Ets’ey u ulumal abal ne’ets ku bela’ k’al jawa’ kin tejwamédhanchat abal chubax».27

¿Jant’oj a tsálpayal? ¿Jant’oj u tejwamél k’al jawa’ exlamej? Ka tsalpay abal it k’wajat al jun i fábrica ju’táj ti wa’ats yan i computadoras. Pero wa’ats jun axi in ok’nál patal an t’ojláb axi u t’ajnal taná’. Ka tsalpay jayej abal in olnál jant’ini’ ti kwa’al ka ts’ejkáj ani ka beletnáj patal an computadoras axi wa’ats taná’, in ts’ejkál jun i copia k’al patal jawa’ u dhaynal ál an computadoras ani max ka uk’pin in tsab ts’ejkál. ¿Walám ne’ets ki tsalpay abal an computadoras ani an programas k’al axi tu abatnáb ts’ejkan kwetem, o abal ts’ejkáj k’al jita’ axi lej tsalpadh? Patal ne’ets ki uluw abal ts’ejkáj k’al jita’.

^ párr. 12 An libro Biología molecular de la célula in eyendhál k’e’at i t’ipláb. In ulal abal max ki exa’ ki baliy tin ál jun i célula axé’ xi ts’aj, pel ejtíl max ki baliy 40 kilómetros i pat tin ál jun i tsakam pelota de tenis. Kwa’al ki jila’ alwa’ t’i’adh, abal tam ki lé’na’ ki kaldha’ yab ka dhutk’un.

^ párr. 18 Ban células wa’ats tsab i copia in k’ál an genoma, pel 46 i cromosomas.