¿Jant’oj in ulal talchik i científicos? Yan i atikláb in tsálpayal abal k’al an beklek axi in elamal in éjtowalchik kin tejwamédha’ abal chubax axé’ xi tsalap. In ulalchik abal patal u tal k’al junkats i ejataláb, kom patal jawa’ ejat in kwa’al i ADN.

¿Jant’oj in ulal an Biblia? An libro in k’ál a Génesis in ulal abal an ts’ojól, an ko’nél axi u k’wajíl ban já’, axi u xé’tsinal ban Tsabál ani axi u jumnal ts’ejkáj ti «junchik» (Génesis 1:12, 20-25). K’al jawa’ in ulal an Biblia i éxbayal abal jun i ko’nél in éjtowal ka we’ jálk’un, pero yab tu tejwamédhanchal max in éjtowal ka wenk’on ti pil i ko’nél. Jayej tu tejwamédhanchal abal an ko’nélchik k’alej ts’ejkadh antsaná’ jant’ini’ ti xowé’ i exlál.

¿Jant’oj u tejwamél k’al jawa’ exlamej? ¿Chubax jawa’ in ulal an Biblia, o jawa’ in ulal a Darwin? ¿Jant’oj in tejwamedhál jawa’ elné­nek al ciento cincuenta i támub?

Xowéyk’ij yan i científicos in exobnámal tin kwéntaj jant’ini’ ti ts’ejkadh an ejataláb axi in kwa’al junkats i célula, jayej in k’ál an ts’ojólchik ani in k’ál an ko’nél. In tsálpaychik abal k’al jawa’ kin exóbna’ ne’ets kin ejtow kin tejwamédha’ abal chubax jawa’ in uluw a Darwin, pero yabchik in ejtowámal.

¿Jant’oj u tejwamél k’al jawa’ in exobnámalchik? Ti 1999 an biólogo Malcolm S. Gordon in dhucha’ axé’ : «Walám wa’ats yan jant’ini’ ti tujey an ejataláb. An ejataláb axi pel ejtíl jun i té’ yab in ko’oy junkats in ibíl». ¿Walám wa’ats jant’ini’ ki tejwamédha’ abal axi más an ejataláb tal k’al junkats, antsaná’ jant’ini’ tin uluw a Darwin? A Gordon in uluyej: «Yab tejwa’ abal an ko’nélchik axi xowé’ i exlál tujey k’al junkats i ejataláb; walám an filos yab tal k’al jun­kats i ko’nél, nibal an ko’nélchik axi u ajiyáb k’al an filos».²⁹ *

Xowé’ ta k’icháj yab i atikláb belej exom in aliyal jant’ini’ kin tejwamédha’ abal chubax jawa’ in uluw a Darwin. An revista New Scientist in punuw ti 2009 jant’oj axi in uluw an científico Eric Bapteste: «Yab wa’ats jant’oj axi kin tejwamédha’ abal an ejataláb chubax chich k’al junkats».³⁰ Axé’ xi revista jayej in ­punuw jawa’ in uluw an biólogo Michael Rose: «Patal i exlál abal jawa’ in uluw a Darwin tin kwéntaj an ejataláb k’ayum k’wajat ti k’ibel. Jawa’ más k’ibat i ats’ál pel ki tsalpay abal kwa’al ki jalk’uy jawa’ i exobnámal tin kwéntaj an ejataláb».³¹ *

Yan i atikláb axi exoblámadh in eyendhál an beklek axi elnének, kom in lé’chik kin tejwamédha’ abal an ejataláb tujey k’al junkats. In ulalchik abal in éjtowal kin tejwamédha’ abal an to’ol wenk’on ti pilchik i ko’nél, ani jayej an ko’nélchik axi u bodhodhól k’alej ti k’ayum jálk’unal ma ti wenk’on ti pilchik i ko’nél. Pero, ¿walám chubax in éjtowal kin tejwamédha’?

An paleontólogo David M. Raup, axi in belál k’al an evolución, in ulal: «An geólogos axi tin k’ichájil a Darwin ani axi xowé’ ta k’icháj yab in elamal jant’oj abal kin tejwamédha’, abal an ejataláb k’ayum k’ayum ti k’alej ti jálk’unal. Jawa’ in elámalchik játs abal an ko’nélchik jun ­dhúbatk’ij kalej, talchik jalk’un lej wé’ in iniktal, k’e’atchik yab jalk’un nibal jant’oj ani talbél k’ibej».³²

Jawa’ in t’ajámalchik ti kwéntaj k’al an beklek axi in elamal játs, abal an ko’nél yab lej jalk’un in iniktal al yan i támub. Yab tejwa’ max k’alej ti jálk’unal abal ka wenk’on ti pil i ko’nél. K’al an beklek axi elnének in tejwamedhál abal an ko’nél ts’ejkadhakits kidhat antsaná’ jant’ini’ xowé’ i exlál. Jun i t’iplab, an dhut’ pel jun i ko’nél axi alwa’ ts’ejkadh abal kin exla’ jant’oj wa’ats utat k’al jajá’. Pero yab elnének max an dhut’ kalej k’al k’e’at i ko’nél.

In t’ajámalchik ti kwéntaj abal patal an ko’nél jun kalat ti wa’tsin. K’al an beklek axi in elamal an atiklábchik axi exoblámadh, in t’ajámal ti kwéntaj abal patal an ko’nélchik wa’tsin jun dhúbatk’ij. Axé’ játs axi in bíjiyalchik «explosión cámbrica». Pero, ¿jayk’i’ ti wat’ey axé’?

Ki t’ipoy k’al jun i campo de fútbol abal ki tsalpay jayk’i’ walám ti wat’ey axé’ (1). Kwa’al ku beláts ma ku ulits utat ban portería axi junpuk’e’. Tam ne’ets ki bajuw ban k’ij axi an paleontólogos in bíjiyal período cámbrico (2). Abal ki t’ipoy an k’ij axi wat’ey abal ka wa’tsin patal an ko’nél, expidh kwa’al ku beláts abal ku ulits ban portería. Expidh kwa’al ki bína’ jun i xákab abal ki t’ipoy jant’ini’ ti wa’tsin lej dhubat patal an ko’nél.

An atiklábchik axi exoblámadh in t’ajámal ti kwéntaj abal lej dhubat ti wa’tsin patal an ko’nél. Jaxtám k’wajat in tsab aliyal max a Darwin yab uk’pin. An biólogo Stuart Newman in uluw al jun i entrevista axi t’ajchin ti 2008, abal u yejencháb jun i ít tsalap abal kin tejwamédha’chik abal an ejataláb kwetém ti tujey. In uluw: «U tsálpayal abal jawa’ in uluw a Darwin k’wajatits ti k’ibel. Walám yabáts ne’ets ka eyan abal ka tejwamedháj abal an ko’nél, k’ayum k’alej ti jálk’unal abal ka wenk’on ti pil i ko’nél».³³

K’al an beklel axi in elamal, ¿in ejtowámal kin tejwamédha’ abal an to’olchik wenk’on al pil i ko’nél?, o ¿in ejtowámal kin tejwamédha’ abal an ko’nélchik axi u bodhodhól wenk’on ti k’e’at i pakdha’ ko’nél? ¿Awits ka tejwamedháj k’al axé’ abal an ejataláb wa’tsin kwetém? Ki t’aja’ ti kwéntaj jant’oj wat’enek.

Abal kin t’ipoy jant’ini’ ti jun i ko’nél wenk’on ti pil i ko’nél, junchikíl in eyendhálchik i walekláb k’al axi lej in watk’anchal. Yabchik in eyendhal i beklek axi kin tejwamédha’ abal k’ayum ti k’alej ti jálk’unal. In eyendhál talchik axi lej tsipkats ani k’e’at axi lej pakdha’.

Wa’ats jant’oj más axi yab in ejtowámalchik kin tejwamédha’: max jun i ko’nél kalej k’al k’e’at. In ulalchik abal wat’ey millones i támub abal ka k’alej ti jálk’unal. An zoólogo Henry Gee in ulal: «An beklek axi i elamal, u atáx k’al lej wat’adh yan i támub. Jaxtám yab i exlál jawa’ játs axi wa’tsin ok’ox».³⁴ *

An biólogo Malcolm S. Gordon in uluw abal an beklek axi elnének in k’ál an to’ol, in tejwamedhál abal wa’atsakits yan i ko’nél tam ti wa’tsin an to’ol. Jayej in uluw: «Yab i exlál max axé’ xi ko’nél in t’aja’ ka wa’tsin más, o k’al jawa’ tam ko’nél ti jalk’un».³⁵ *

An artículo National Geographic axi kaldháj ti 2004 in t’ipoy an beklek axi elnének k’al «jun i película axi nakat tin kwéntaj an evolución». Ki tsalpay abal k’ibenek yan jant’oj k’al axé’ xi película.³⁶ Ki tsu’uw jant’oj i exobnál k’al axé’ xi t’iplab.

Ki tsalpay abal axé’ xi película in kwa’alak 100.000 i tsakam pejach, pero expidh i ela’ 100. ¿Jant’ini’ ne’ets ki exla’ patal jawa’ wat’ey al axé’ xi película? Walám i tsálpanchalk’ij jawa’ wat’ey al axé’ xi película. Pero k’al bo’ i pejach yab i éjtowal ki tejwamédha’ max chubax jawa’ i tsálpayal kom talbél, tam ki ela’ an 95 i pejach axi in k’ibchalej, i t’ajal ti kwéntaj abal lej pilits jawa’ in ulal. ¿Walám tekedh ki uluw abal jawa’ i tsálpayal játs jawa’ chubax, max expidh i kwa’al bo’ i tsakam pejach? Walám ne’ets ki lé’na’ ki t’ia’ nixé’ xi bo’ i tsakam pejach jant’ini’ wawá’ i tsálpayal abal wat’ey. ¿Yab walám in tomnál ki jila’ abal jita’ in ela’ an 95 i tsakam pejach tu ku tejwamédhanchij jawa’ wat’ey ban película?

¿Jant’ini’ tu tólmiyal axé’ xi t’iplab abal ki tejwamédha’ jawa’ wat’enek k’al an beklek axi elnének? Al yan i támub, an atiklábchik axi exoblámadh yab in lé’namal kin uluw abal an beklek axi in elámalchik, (axi pel ejtil an 95 i pejach axi in k’al an película) in tejwamedhál abal an ko’nélchik yab jalk’un al yan i támub. ¿Jale’ ti yab in lé’chik kin ólna’ jant’oj axi lej exbadh? A Richard Morris in ulal: «U tsálpayal abal an paleontólogos in lej belál abal an ko’nélchik k’alej ti jálk’unal k’ayum k’ayum, ani yabchik in lé’ kin jalk’uy in tsalápil, bélits abal jawa’ in elámalchik in tejwamedhál abal yab antsaná’ ti wat’ey. Biyálits in lé’ kin tejwamédha’ abal jawa’ in tsálpayalchik játs jawa’ chubax».³⁷

¿Jant’oj walám k’wajat in t’ajál an atiklábchik axi in belál tin kwéntaj an evolución? ¿Walám k’wajat in eyendhálchik an beklek abal kin tejwamédha’ abal chubax jawa’ in tsálpayal? *

¿Jant’oj a tsálpayal? ¿Jant’oj u tejwamél k’al jawa’ in t’ajámalchik ti kwéntaj? Ki t’ila’ jawa’ i exobnámal ma tejé’.

• Yab wa’ats nibal jun i ejataláb axi ts’ejkadh «antsanák’ij jant’ini’ ka awits».

• Yab jita’ in ejtowámal kin tejwamédha’ abal patal jawa’ in yéjenchal jun i célula, wa’tsin kwetém.

• An ADN in abatnál an célula ani k’wajat lej alwa’ ts’ejkadh. Nibal jun i atikláb in ejtowámal kin ts’ejka’ jant’oj axi kin dhaya’ yan i olchixtaláb jant’ini’ an ADN. Axé’ in tejwamedhál abal ts’ejkáj k’al jita’ axi lej tsalpadh.

• Jawa’ elnének yab in tejwamedhál abal ts’ejkáj junkats i ko’nél ani taná’ ti kalej axi más. K’al an beklek axi elnének, in tejwamedhál abal an ko’nél antsaná’its ti ts’ejkadh jant’ini’ xowé’ i exlál.

Ki tsalpay k’al patal k’al jawa’ elnének, ¿yab aníts abal tejwa’ abal an ejataláb tujey antsaná’ jant’ini’ tin ulal an Biblia? Yan i atikláb in tsálpayal abal jawa’ in ulal an Biblia tin kwéntaj an ejataláb yab lej tekedh. Pero, ¿walám chubax jawa’ in tsálpayalchik? ¿Jant’oj játs axi in ulal an Biblia?