Ka tsuʼuw jawaʼ a tákuy

Kit kʼalej ti índice

BIOGRAFÍA

U jilamal abal a Jehová ti kin béldhanchij u ejatal

U jilamal abal a Jehová ti kin béldhanchij u ejatal

TAM ti u kwaʼalak 16 i támub u takuy u kwetém bélil, u elaʼ jun i tʼojláb axi u lej kulbetnálak. Pero a Jehová tin kaniy abal kin kʼalej al kʼeʼat i bél. Ejtíl max tin uchaʼ: «Nanáʼ neʼets tu exóbchij al jawaʼ tam bél kit kʼalej». (Sal. 32:8). U jilaʼ abal a Jehová ti kin béldhanchij u ejatal, jaxtám u ejtowamal ku lej tʼojonchij ani u batsʼúmal yan i lablixtaláb, ejtíl u ejtow ku tʼojonchij 52 i támub ti África.

¿JALEʼ TIN KʼALEJ TI ÁFRICA?

In waʼtsin ti 1935 ti Darlaston (Inglaterra), kwéntalidh ti Black Country. Axéʼ xi kaw in léʼ kin uluw «bichow axi tʼunuʼ». U bijiyábak antsanáʼ kom waʼatsak yan i fábricas axi in tʼajálak abal ka waʼtsin yan i páwʼ. Tam ti u kwaʼalak tseʼ i támub, u papá ani u mamá in tujchij ti exóbal kʼal an Biblia kʼal an ólchixchik kʼal a Jehová. Tam ti u kwaʼalak 14 o 15 i támub, u tujchij ku lej belaʼ abal jawaʼ u exobnálak játs jawaʼ chubax, jaxtám in pujan tam ti u kwaʼalak 16 i támub, ti 1952.

Al nixéʼ xi támub u tujchij tin tʼojnal al jun i fábrica, tanáʼ in tólmixak abal ka tsʼejkáj i piezas abal i carros. In tujchat kin exóbchat jantʼiniʼ ku tʼajaʼ kʼeʼat i tʼojláb ban empresa, kom neʼetsak kin pidhan kʼeʼat axi más exbadh ani nanáʼ u atsʼálak lej kulbél.

Jun a kʼicháj, an ókʼnom kʼal an circuito tin uchaʼ max u éjtowalak ku bínaʼ an Estudio de Libro de Congregación. Axéʼ u tʼajnalak ti tsʼejel semana ani kwaʼalak ku tʼajaʼ ban tamkuntaláb juʼtáj nanáʼ in kʼalelak, ti Willenhall. Yab u exlálak jantʼoj ku tʼajaʼ. Nanáʼ in kʼalelak al tsab i tamkuntaláb, ti tsʼejel semana in kʼalelak ti Bromsgrove, kom játs axi más utatak tu tʼojlábil. Nixéʼ u jílkʼonalak 32 kilómetros ma tu kʼimáʼ. Ani tin taltal an semana in kʼalelak ban tamkuntaláb juʼtáj tu kʼalel u papá ani u mamá, axéʼ kʼwajatak ti Willenhall.

Nanáʼ u léʼak ku tʼojonchij más a Jehová, jaxtám u batsʼuw an tʼojláb axi tin bíjchij an ókʼnom kʼal an circuito, bélits abal koʼoy ku jilaʼ u tʼojlábil. U jilaʼ abal a Jehová ti kin béldhanchij u ejatal, jaxtám u ejtow ku lej tʼojonchij a Jehová ani yab jaykʼiʼ u yajnámal kom u takuy ku tʼajaʼ nixéʼ.

Tam ti in kʼalelak ban tamkuntaláb ti Bromsgrove, u exlaʼ jun i epchal lej alabél axi in bij Anne. Jajáʼ kʼwajatak in lej tʼójonchal a Jehová. U tomkin ti 1957. Ma ti nixéʼ a kʼicháj i tʼojonchámal a Jehová jantʼiniʼ u precursores regulares, precursores especiales, tu tsaʼbix kʼal an tamkuntaláb ani ti Betel. U atsʼámal lej kulbél kin tʼojon junax kʼal a Anne.

Ti 1966 u kániyat kʼal an Escuela de Galaad, ban clase número 42. I atsʼaʼ lej kulbél. U aban ti Malaui, nixéʼ pel jun i bichow ti África juʼtáj ti an atiklábchik lej kʼanidhom ani u batsʼux lej alwaʼ. Pero yab i ejtow ku kʼwajiy yan i kʼij tanáʼ.

TALCHIK I KʼIBATALÁB AXI I TAMÉTNAʼ TI MALAUI

Axéʼ játs an carro axi i eyendhálak abal ku xeʼtsin tu tsaʼbix ti Malaui.

U ulits ti Malaui ti 1 a febrero ti 1967. Al jun a ítsʼ u kʼwajiy tu exóbchinal an kawintaláb axi neʼetsak ki kawnaʼ tanáʼ. Ani talbél u aban jantʼiniʼ u ókʼnom kʼal an distrito. I tsalpay abal kʼal an carro axi i kwaʼalak neʼetsak ki ejtow ku kʼalej juʼtámakits ani ma ki watʼenchij i itseʼ. Pero i tʼajaʼ ti kwéntaj abal yab neʼetsak ki ejtow ki bélendhaʼ juʼtámakits, kom yab i éjtowalak ku watʼey juʼtáj ti lupudh an jáʼ. Junchikíl u jílkʼonalak al i atáj axi matsʼudh kʼal i anam, ani in ókʼ an atáj pelak i apatsʼ. Tam u lej ulelak an ab, kwaʼalak ki punchij jun i lona tin ál, abal yab ka otsits an jáʼ. I watʼaʼ yan jantʼoj, pero i lej kulbetnálak tu tólmix tanáʼ.

Ti abril u tʼajaʼ ti kwéntaj abal kʼwajatak ti lej yanel an kʼibataláb. U atsʼaʼ ban radio jawaʼ in ulalak an presidente axi ti Malaui, an doctor Hastings Banda. Jajáʼ in ulalak abal an ólchixchik kʼal a Jehová yab i jálbinchal an eyal jawaʼ in tomnál ani abal u otsel kʼal an política. Wawáʼ i exlálak abal jawaʼ kʼwajatak ti olnáb yabák chubax. Jawaʼ yabchik in kulbetnálak játs abal yab i tólmiyal nibal jun i eyal ani abal yab i tsʼaʼyalak an tarjetas abal ki tólmiy jun i partido.

Ti septiembre an periódicos tujey in ulal, abal an presidente in ulalak abal an epchalchik in tʼajálak ka dháykʼan yan i kʼibataláb. Al jun i tamkuntaláb axi in tʼajaʼ an eyal, in uluw abal neʼetsak kin kúbdhanchij in tʼojlábil an ólchixchik kʼal a Jehová. Játs in tʼajaʼ ti 20 a octubre ti 1967. Talbél, an policía ani kʼeʼat i eyalchik kʼalej ban sucursal abal kin mapuy ani kin kaldhaʼ ban bichow patal an misioneros axi yab u kʼwajíl tanáʼ ti Malaui.

Tam ti u yakʼwan ani u kaldháj ti Malaui kʼal kʼeʼat i misioneros. A Jack ani a Linda Johansson (1967).

U jilan ti wíkʼaxteʼ ti Mauricio, axéʼ xi bichow u abatnábak kʼal a Gran Bretaña. Pero an eyalchik yab tu jilaʼ ku kʼwajiy tanáʼ jantʼiniʼ u misioneros. Jaxtám an epchalchik tu abaʼ ti Rodesia (xowéʼ u bijiyáb Zimbabue). Tam ti u ulits ban bichow, jun i eyal tu kʼanchij ku otsits ani tu uchaʼ: «It kédhmayat ti Malaui, yabchik it leʼnáj ti Mauricio ani xowéʼ it kʼwajatchik tejéʼ expidh kom yab juʼtáj it bátsʼuwat». A Anne in jólchij ti ukʼnal kom ejtíl max yab jitaʼ tu kʼanidhál. Jawaʼ nanáʼ u léʼak játs kin wíchijakits ti Inglaterra. An eyalchik tu jílchij ku chudhey tanáʼ, pero tu uchaʼ abal tam ka tajkʼan ku kʼalej ki tsuʼuw. I atsʼálak lej tsékenek, pero i jilaʼ abal a Jehová tu ku tólmiy. Tam ti u kʼalej i tsuʼtal an eyal, u uchan jantʼoj axi i lej jíkpaʼ. U uchan abal i éjtowalak ku jílkʼon ti Zimbabue. Etsʼey u tʼilál jantʼiniʼ u atsʼaʼ nixéʼ a kʼicháj. U lej belálak abal a Jehová kʼwajatak tu uchál juʼtáj ku kʼalej.

U JÍLKʼON TI ZIMBABUE, PERO U TÓLMIX TI MALAUI

Kʼal a Anne ban Betel axi ti Zimbabue (1968).

Ban sucursal ti Zimbabue in uchan abal kin tólmixin ban Departamento de Servicio. U tʼojlábil pelak ku tsuʼuw jantʼoj in yéjenchalak an epchalchik axi ti Malaui ani ti Mozambique. An epchalchik axi ti Malaui kʼwajatak ti lej ayoknáb. Nanáʼ kwaʼalak ku wílkʼaʼ an olchixtaláb axi in abálak an ókʼnomchik kʼal an circuito axi ti Malaui. Jun a kʼicháj, in jílkʼon ma akal abal ku talabédhaʼ ku wílkʼaʼ jun i olchixtaláb. Tam ti kʼwajatak u ajiyal jawaʼ in watʼamal an epchalchik, u tujchij tin ukʼnal. * Pero jayej u lej jíkʼpaʼ kom an epchalchik in kwaʼalak lej tsapik in bélomtal ani in áynanchalak kin tʼojonchij a Jehová (2 Cor. 6:4, 5).

I lej tsápnanchij abal an epchalchik axi ti Malaui ani axi kʼalnek ti tsinél ti Mozambique kin batsʼuwchik an exobchixtaláb axi a Jehová in binál. Ti Malaui, an kawintaláb axi más u eyendháb játs an Chichewa. Jaxtám an epchalchik axi u wílkʼom al nixéʼ xi kawintaláb abanchik ti Zimbabue. Tanáʼ neʼetsak ka kʼwájiychik al jun i pejach i tsabál axi jun i epchal in bínaʼ. Axéʼ xi epchal in abaʼ ka tsʼejkáj tanáʼ jun i oficina ani i atáj abal ka jílkʼon an epchalchik. Antsanáʼ, an epchalchik in ejtow kin áynanchij ti wílkʼom.

Támub ti támub, i kániyalak an ókʼnomchik kʼal an circuito axi u kʼwajílak ti Malaui, abal ka kʼalejchik kʼal an púlik tamkuntaláb axi u tʼajnalak ti Zimbabue. Axéʼ u tʼajnalak ban kawintaláb chichewa. Tanáʼ u pídhnalakchik patal an bosquejos in kʼál an púlik tamkuntaláb. Tam an ókʼnomchik kʼal an circuito u wíchelak ti Malaui, in tʼilchalak an epchalchik patal jawaʼ in exóbnaʼ ban púlik tamkuntaláb. Ma i ejtow ki tʼajaʼ juníl an Escuela del Ministerio del Reino, abal an ókʼnomchik kʼal an circuito ka tsapnéj in bélomtal.

Ti Zimbabue tam ti kʼwajatak u binál jun i tʼilomtaláb ti chichewa al jun i púlik tamkuntaláb. Axéʼ watʼbáj ti chichewa ani ti shona.

Ti febrero ti 1975, in kʼalej ku tsaʼbiy an epchalchik axi ulnek ti tsinél ti Mozambique. Axéʼchik xi epchal in exlálak lej alwaʼ jantʼiniʼ ti kʼwajat ti tʼojnal in bichówil a Jehová. Ma in exlálakits abal yab expidh jun i ókʼnom kwaʼal kin ókʼnaʼ an tamkuntaláb. Axéʼchik xi ókʼnom kʼwajatak in beletnál lej alwaʼ an epchalchik. In binálak i tʼilomtaláb, in ajiyalakchik an texto chudhél chudhél, in exobnálak An Ólchix Uw ani ma in tʼajálak i púlik tamkuntaláb. An epchalchik u tʼojnalak lej alwaʼ, ejtíl max kʼwajatak al jun i púlik tamkuntaláb. In kwaʼalakchik bíjidh jitaʼ neʼets kin tʼokedhaʼ tanáʼ, jitaʼ neʼets kin bukʼuw an kʼapnél ani jitaʼchik neʼets ti béletnom. Patal nixéʼ in éjtowalak kin tʼajaʼchik an epchal kom kʼwajatak ti lej labliyáb kʼal a Jehová. Tin lej kanatbédhaʼ patal jawaʼ u tsuʼuw.

Tam ti weʼits kin bajuw an mil novecientos ochenta, an sucursal axi ti Zambia tujey in beletnál an epchalchik axi ti Malaui. Nanáʼ u lej tʼilálak an epchalchik ani etsʼey u kónchalak a Jehová abal kin béletnaʼ. U exlál abal yab expidh nanáʼ u atsʼálak antsanáʼ. Kom nanáʼ in tólmixak kʼal an Comité de Sucursal axi ti Zimbabue, yaníl in tamkun kʼal an epchalchik axi ban central mundial. Tanáʼ jayej waʼatsak i epchalchik axi in okʼnálak an olnomtaláb ti Malaui, ti Sudáfrica ani ti Zambia. I lej léʼak ki tólmiy an epchalchik axi ti Malaui, jaxtám etsʼey i tsálpayalak: «¿Jantʼoj más i éjtowal ki tʼajaʼ abal ki tólmiychik?».

Kʼayúm kʼayúm, an eyalchik in jilaʼ kin ayoknaʼ an epchalchik. Nixéʼ in tʼajaʼ abal an epchalchik axi kʼalnek ti tsinél al pil i bichow, kin ejtow ka wichiy ti Malaui. Xowéʼ an epchalchik yabáts in lej yajchiknálak. Kʼayúm kʼayúm kʼeʼatchik i eyal in exlaʼ tin kwéntaj i tʼojlábil ani yabáts tu ayoknaʼ, jayej tu jílchij tu ólnom. Ti 1991 ti Mozambique jayej u jílan tu ólnom, pero belej i kónoyalak ti kwetémtal: «¿Jaykʼiʼ neʼets ka jílan ti ólnom an epchalchik axi ti Malaui?».

U WICHIY TI MALAUI

Ti 1993, an eyalchik axi ti Malaui in jilaʼ abal en epchalchik kin éjtowits ka olnomáts. Talbél jun i misionero tin uchaʼ: «¿Neʼets kit wichiy ti Malaui?». Nanáʼ u kwaʼalakits 59 i támub, jaxtám u uchaʼ: «Imbáj, nanáʼ in lej yéjtselits». Pero nixéʼ xi wákal, an Kwenél i Ókʼnom tu apchij ti kaw abal max i éjtowalak ku wichiy ti Malaui.

I lej kulbetnálak tu tólmix ti Zimbabue, jaxtám i atsʼálak wéʼ tʼojláb ku wichiy ti Malaui. I ujnámakits tu kʼwajíl tanáʼ ani i kwaʼalak yan i jaʼúb. An Kwenél i Ókʼnom tu éxbayalak lej alwaʼ ani jaxtám tu uchaʼ abal max wawáʼ i léʼ, i éjtowalak ku jílkʼon ti Zimbabue. I éjtowalak ki takuy jawaʼ i léʼ ani ku jílkʼonits tu kʼwajíl tanáʼ. Pero pel ejtíl max ki léʼnaʼ ki kwetém beldhaʼ i ejatal. In kʼwajiy ku lej tsalpay kʼal a Abrahán ani a Sara. Jajáʼchik in jilaʼ in kʼimáʼ ani kʼalej ti kʼwajíl juʼtáj ti aban kʼal a Jehová, bélits abal payeblábits (Gén. 12:1-5).

I belkaʼ jawaʼ tu uchaʼ a Jehová, jaxtám u wichiy ti Malaui ti 1 a febrero ti 1995. Nixéʼ a kicháj i pútuwalak 28 i támub tam ti kʼaʼál u ulits al nixéʼ an bichow. Tanáʼ ti Malaui tsʼejkan jun i Comité de Sucursal, pelak ox ti éb. Dhúbatkʼij i tujchij tu tʼojnal abal ki ókʼnaʼ an olnomtaláb.

A JEHOVÁ IN LÁBLIYAL AN TʼOJLÁB

I lej kulbétnaʼ ki tsuʼuw abal a Jehová kʼwajatak in lábliyal an tʼojláb. Ti 1993 waʼatsak 30.000 i epchal, pero ti 1998 waʼatsakits watʼadh 42.000. * Lej dhúbatkʼij ti yáney. Jaxtám an Kwenél i Ókʼnom in uluw abal ka tsʼejkáj jun i ít sucursal. I tsʼaʼiy 12 hectáreas i tsabál ti Lilongüe ani in uchan abal kin tólmixin kʼal an Comité de Construcción.

An dedicación in kʼál an sucursal tʼajan ti mayo ti 2001. An epchal Guy Pierce, axi u tʼojnalak kʼal an Kwenél i Ókʼnom játs axi in bínaʼ an tʼilomtaláb. Tamkun watʼadh 2.000 i epchal axi ti Malaui. Yan kʼal axéʼ an epchal in neʼdhálakits watʼadh 40 i támub ti pujadh. Yan i epchal in lej yajchiknaʼ tam ti ayoknáj. An epchalchik tsʼejwantálak, pero an belomtaláb axi in kwaʼalakchik kʼal a Jehová kʼwajatak lej tsapik. An epchalchik kʼwajatak lej kulbél kom in kwaʼalak jun i ít sucursal. Kom u lej kulbélakchik, xeʼetsak tin nakél a Betel ti ajat, antsanáʼ in ujnámchik kin tʼajaʼ ti África. Tanáʼ u tʼajaʼ ti kwéntaj abal patal jitaʼ kin áynanchij kin tʼojonchij a Jehová, bélits abal kin yajchiknaʼ, neʼets ka lej lábliyat kʼal Jajáʼ.

Tam ti talabedháj ka tsʼejkáj an sucursal, tujey tin abnal ku bínaʼ an tʼilomtaláb abal tam u tʼajnal an dedicación in kʼál jun i Atáj Tamkuntaláb. Ti Malaui tujey ti tsʼejkáb yan i Atáj Tamkuntaláb. Ti biyál, an epchalchik u támkunalak al i atáj axi tsʼejkadh kʼal i téʼ in kʼál i eucalipto, in ókʼ an atáj tsʼejkadhak kʼal i tsʼojól, ani an bancas tsʼejkadh kʼal i anam. Pero xowéʼ an epchalchik kʼwajatak ti tʼojnal lej tsapik abal kin tsʼejkaʼ i ladrillos. Axéʼ neʼetsak ka eyan abal ka tsʼejkáj i alwaʼchik Atáj Tamkuntaláb. Pero jajáʼchik in léʼak kin áynanchij ka ketlen ban bancas, kom in ulalakchik abal tanáʼ u exel más yan.

Jayej u lej kulbetnál ku tsuʼuw jantʼiniʼ a Jehová in tólmiyal an epchalchik abal kin batsʼuw más i uchbíl tin bichówil. Jawaʼ más u jikʼpálak, játs ku tsuʼuw abal an epchalchik axi tsákamej axi ti África in lej léʼak ti tʼojnal ani dhúbatkʼij in exobnálak jantʼiniʼ ka tʼójon. Kom u exóbchinalak, in éjtowalak kin batsʼuw más in uchbíl ti Betel ani ban tamkuntaláb. Jayej, an ókʼnomchik kʼal an circuito axi tanáʼ u kʼwajíl, in lej tólmiyalak an epchalchik abal kin koʼoy tsapik in bélomtal. Yan kʼal axéʼ xi epchal kʼwajatakchik tómkidh. Pero kom in léʼak kin tʼojonchij más a Jehová, yabchik in koʼoy i tsakam dhúbatkʼij, bélits abal u nixoknábak kʼal in at kʼwajíl ani ma kʼal in yanél.

IN LEJ KULBÉL KʼAL JAWAʼ U TAKUY KU TʼAJAʼ

Kʼal a Anne ban Betel axi ti Gran Bretaña.

Talbél tu kʼwajinek 52 i támub ti África, in tujey tin wéʼ yaʼul. An Kwenél i Ókʼnom in uluw abal i éjtowalak ku kʼalej tu kʼwajíl ban sucursal axi ti Gran Bretaña. I lej yajnaʼ kom yabáts neʼetsak ki ejtow ki tsuʼuw an epchalchik, pero tejéʼ ti Gran Bretaña an epchalchik kʼwajat tu beletnál lej alwaʼ. U lej belál abal jawaʼ más alwaʼ, játs kom u jilámal abal a Jehová ti kin béldhanchij u ejatal. Max u exámalak ku béldhaʼ u ejatal tu kwetémtal, yabák neʼets ku ejtow ku atsʼaʼ kulbél jantʼiniʼ xowéʼ. A Jehová játs axi in exlál jantʼiniʼ in tomnál ku béldhaʼ u ejatal (Prov. 3:5, 6). Tam ti in tsákamej, u lej léʼak ku exlaʼ jantʼiniʼ u tʼojnal an atiklábchik al jun i empresa axi púlik, pero in bichówil a Jehová tin pidhámal yan i tʼojláb axi in tʼajámal ku atsʼaʼ lej kulbél. A Jehová in tʼajámal abal ku atsʼaʼ lej kulbél kʼal jawaʼ u tʼajámal tu ejatal.

^ Jawaʼ in watʼaʼ an epchalchik axi ti Malaui kalej ban Anuario de los testigos de Jehová 1999, páginas 148 ma ti 223.

^ Xowéʼ ta kʼicháj, ti Malaui waʼats watʼadh 100.000 i epchal.