Bélits abal waʼats yan i atiklábchik axi in ulal abal waʼats yan jantʼiniʼ ki tametnaʼ axéʼ xi yajal, ti junchik an atikláb lej junits jantʼiniʼ tin tametnál. ¿In leʼ kin uluw abal axéʼchik xi atikláb yab yajchik in atsʼál o yab in leʼ kin tejwamédhaʼ an yajal axi in atsʼál? Imbáj. Ki batsʼuw abal i kʼibámal jun i yanél o ki olnaʼ jawaʼ i atsʼál in éjtowal tu ku tólmiy, pero yab expidh axéʼ in éjtowal tu ku tólmiy abal ki watʼenchij axéʼ xi yajal. Axi kwaʼal kin tsuʼuw pel jantʼiniʼ in ey an atikláb, jantʼoj in ujnám an atiklábchik, jantʼoj in watʼamal tin ejatal ani jantʼiniʼ ti tsemets in yanél.

Jitaʼ kin kʼibaʼ jun in yanél ban tsemláj walám yab in tsalpayamal kʼal an kʼibataláb axi neʼets kin koʼoy. Pero waʼats jantʼoj axi etsʼey u watʼel. Ki tsuʼuw talchik:

Tam u jalkʼunal jun dhubatkʼij jawaʼ i atsʼal. Tekedh tam jun i atikláb axi in kʼibámal jun in yanél kin ukʼinchij ka kʼwajiy kulbél ani jun dhubatkʼij ka kʼwajiy tsakúl. Walám max kin tʼilaʼ jawaʼ in tʼajámal nixéʼ xi atikláb kin tʼajaʼ ka puwey más an yajal. Axi walám kʼaʼál kin atsʼaʼ pel abal yab in exbayal jawaʼ kʼwajat in watʼál. A Tina tu ólchal jantʼoj in atsʼaʼ tam ti jun dhubatkʼij tsemets in tomkíl: «Yabak u exlál jantʼoj ku tʼajaʼ ti kʼaʼálkʼij nibal u éjtowalak kin ukʼin. Kʼal axéʼ xi tʼeʼpintaláb nibal u éjtowalak tin ixkʼal, lej yajchikak jawaʼ u atsʼál».

Walám ki atsʼaʼ i tʼeʼpintaláb ti ichích, tsakultaláb ani ki jolbiy ti baʼ. A Iván in tʼilál: «Weʼ talbél ti tsémets i tsakamil, Eric axi in kwaʼalak 24 i tamúb, a Yolanda ani nanáʼ i atsʼalak lej tsakúl. I lej jikʼpaʼ axéʼ kom yab i tsalpayalak abal i éjtowal ku lej tsakuy. Jayej i jolbiyalak ti baʼ kom i tsalpayalak abal walám i ejtow ki tólmiy i tsakamil abal yab kin watʼaʼ axéʼ». A Alejandro in kʼibaʼ in kʼimadhil al an tsemláj kʼal in walab jun i yawʼláts, jayej in jobiyalak tin baʼ. Jajáʼ in ulal: «U tsalpayalak abal max a Dios in jilál ku yajchiknaʼ, jats kom nanáʼ in lej pojkax. Talbél lej kidháb u atsʼalak kom ejtíl max kʼwajatak u jolbiyal a Dios kʼal jawaʼ watʼey. Ani a Kostas, axi i tʼilaʼ ban exobintaláb axi watʼey in uluw: «Junchikil in lej tsakulak kʼal a Sofía kom jaleʼ ti tsemets. Pero talbél u lej yajnalak jaleʼ tu tsalpayalak antsanáʼ, kom jajáʼ yab in kwaʼalak in wálab».

Lej kʼibat kit tsalpaxin tekedh. Walám junchikil ki koʼoy i tsalap axi yab tekedh. Jun i tʼiplab, walám tam jun in watʼál axéʼ xi yajal, kin tsalpay abal in tsuʼtal o in atsʼál in yanél axi tsémenek. Walám yab kin ejtow kin punuw in tsalapil kʼal jantʼoj axi exom in tʼajál o kin tʼilaʼ jun jantʼoj. A Tina in ulal: «Junchikil tam in kʼwajatak tin tʼilom kʼal jitaʼ yabak u tʼajál ti kwéntaj jawaʼ in ólchinal, kom expidh u tsalpayalak kʼal a Timo. Yabak u éjtowalak ku koʼoy juniniʼ u tsalapil kʼal jantʼoj, ani axéʼ tin tʼeʼpindhalak.

Yab ka leʼnaʼ ka tsuʼuw jitaʼ. Tam jun i atikláb in kʼibamal jun in yanél ban tsemláj, walám kin atsʼaʼ itʼix o yab alwaʼ ka kʼwajiy kʼal kʼeʼatchik i atikláb. A Kostas tu tʼilchal: «Yabak u atsʼál alwaʼ kin tamkun kʼal jitaʼ tomkidhchik, pero jayej u atsʼalak antsanaʼ tam in tamkunalak kʼal i kwitólchik. A Yolanda, in kʼimadhil a Iván, in ulal: «Lej kʼibatak i atsʼál ku kʼwajiy kʼal i atiklábchik axi expidh in tʼilál i kʼibatalábchik axi yab lej exbadh, kom nixéʼ yab u jumbinal kʼal jawaʼ kʼwajatak i tametnál. Kʼeʼatchik tu olchalak abal kʼwajatak lej alwaʼ kʼal in tsakamilchik. Tin kulbedhalak jawaʼ tin uchalak, pero jayej u atsʼalak kʼibat ku atsʼaʼchik. U tomkíl ani nanáʼ i exlalak abal kwaʼalak ki áynanchij abal okʼox, pero al nixéʼ xi kʼij yabak i kwaʼal an kʼayaʼtaláb ani an tsapláb abal kin tamétnaʼ patal jawaʼ kʼwajatak i watʼal».

In tʼajál abal yab ku kʼwajiy lubach. Walám junchikil ka atsʼaʼ abal yab it kʼaʼíl, u tsaʼkanal a além ani yab ka ejtow tit wáyal. A Aarón in tʼilál jawaʼ in watʼaʼ al an kʼaʼál támub ti tsémenek in tatáj: «Patal an akal in ejtsinalak ani u tsalpayalak jaleʼ ti tsémets u papá».

A Alejandro in ulal abal tujey ti yaʼul ani yabak in exlál jaleʼ, jajáʼ tu ólchal abal yaníl kʼalej kʼal an doctor pero uchan abal yabak in kwaʼal ni jantʼoj. Tam, u tʼajaʼ ti kwéntaj abal an yajal axi u atsʼalak kʼwajatak tin yaʼundhál. Lej alwaʼ abal a Alejandro kʼalej kʼal an doctor bélits abal jawaʼ in atsʼalak, talbél tixkʼan. An yajal in éjtowal ti tsaʼkanchij a tsap, kit kʼalchin más o ka koʼoy jun i ít yawʼláts.

Kʼibat ka atsʼaʼ ka tʼajaʼ i tʼojláb axi lej exbadh. A Iván in ulal: «Tam ti tsemets a Eric, koʼoy ki ólchij i yanél, i jaʼúbchik ani i atikláb ejtíl kʼal jitaʼ tu tʼojondhabak ani an dhabal kʼal an atáj jutaj ti kʼwajilak. Koʼoy ki tʼojojoy yan i uw, jayej koʼoy ki dhayaʼ patal jawaʼ pelak in kʼál a Eric. Patal axéʼ in yejenchalak kin tsalpay alwaʼ pero yab i kwaʼalak an tsapláb ani u kʼwajatak lej tsékenek».

Pero abal junchik i atikláb, an kʼibataláb u cheʼel talbél, tam kwaʼal kin tʼajaʼ an tʼojláb axi in tʼajalak an atikláb axi kʼibets. Nixéʼ jats jawaʼ in watʼaʼ a Tina. Jajáʼ tu tʼilchal: «U tomkíl jats axi in beletnálak an tumín ani jats axi in tsʼaʼiyal jawaʼ i yéjenchal. Xowéʼ nanáʼ kwaʼalak ku tʼajaʼ axéʼ xi tʼojláb. Axéʼ tin lej tʼeʼpindhalak. U tsalpayalak max neʼets ku ejtow ku putuw kʼal patal».

Kʼal patal axéʼ xi kʼibataláb axi i tsuʼuwts, walám ki tsalpay abal yab neʼets ki ejtow ki watʼenchij axéʼ xi yajal. Tam, i exlálits jawaʼ i éjtowal ki tʼajaʼ tam ki kʼibaʼ jun i yanél. Patal axéʼ neʼets tu ku tólmiy tam ki watʼaʼ axéʼ xi yajchiktaláb. Ka tʼilaʼ: Yab patal an atiklábchik neʼets kin atsʼaʼ juniniʼ axéʼ xi yajchiktaláb. Jayej jitaʼ in kʼibamal jun in yanél in dhakatbedhál in ichich, bélits max in atsʼál axéʼ xi yajchiktaláb.

Jawaʼ in éjtowal ka watʼey. An yajchiktaláb axi xowéʼ a atsʼál yab neʼets ka owey abal etsʼey, kʼal an kʼij neʼets ka tixkʼan kʼayúm kʼayúm. Axéʼ yab in leʼ kin uluw abal dhubatkʼej neʼets ka tixkʼan an yajal, o abal neʼets ka ukʼchiy a yanél. Pero kʼal an kʼij neʼets ti weʼmél kʼayúm kʼayúm, pero chubax walám al talchik i kʼij neʼets ka tʼilaʼ. Ani talbél an atiklábchik in atsʼál koyat in ichich ani in éjtowal kin tʼajaʼ junilekʼij an tʼojláb jantʼiniʼ ti biyál. Abal kin ejtow kin tʼajaʼ, in yejenchal in tolmixtal in jaʼúbchik, in yanél ani jayej kin tsápnanchij abal ka kʼalej abal okʼox.

¿Jay neʼets ka owey? Abal talchik walám kin yéjenchij junchik i itsʼ. Kʼeʼatchik, walám kin atsʼaʼ dhakat in ichich al jun o tsab i támub ani axi más walám kin yéjenchij más i kʼij. * A Alejandro in ulal: «U atsʼaʼ jun i yajal lej pulik al ox i támub».

Ka koʼoy i kʼayaʼtaláb, kom an tʼeʼpintaláb yab dhubat neʼets ka ukʼchiy. ¿Jantʼoj a éjtowal ka tʼajaʼ abal yab ka lej owey an tʼeʼpintaláb?