An aychixtaláb ¿chubax in éjtowal tu ku tólmiy ti ejatal?

TAM ti a Daniel in kwa’alak 10 i támub, in ne’dhálakits jun i támub ti ya’ul k’al an cáncer. In tátajchik ani an ilálix in belálakchik abal a Daniel yabáts ne’ets kin kuxuy, pero a Daniel yab in tsálpayalak antsaná’. Jajá’ in belalak abal ne’ets ka jeley ani abal tam ka puwey ne’etsak kin aliy an ilál abal jita’chik u ya’ul k’al i cáncer. A Daniel in aychalak ka ulits jun i doctor axi in tolmiyámal i atiklábchik axi in kwa’alak i cáncer ejtíl jajá’. Pero an doctor yab in ejtow ka ulits ban k’icháj axi bijidh. A Daniel lej t’e’pin ani in k’iba’ an kanataláb. Yabáts in kuxuy owat, tsemets.

Axé’ in t’ila’ jun i ilálix axi in t’ajamal ti kwéntaj jant’ini’ yan i atikláb u atnal tam kin k’iba’ an aychixtaláb. Walám tatá’ jayej a ats’amal abal antsaná’ in wat’amal talchik i atikláb. Jun i t’iplab, walám a ats’amal abal tam jun i atikláb lej payeblábits ani we’its ne’ets ka taley, expidh in aychal abal ka ulits jun in yanél o ka putun jant’oj axi in lej lé’. Tam ka putun jawa’ in aychalak, u tsemel. ¿Jale’ in ejtow kin aychij ka putun jawa’ in aychalak? ¿Walám pidhan i tsapláb ani i kanataláb k’al jawa’ in aychalak abal ka putun?

Yan i ilálix in t’ajamal ti kwéntaj abal k’al jawa’ u tólmiyáb yan i atikláb abal yab ka lej atáj k’al an yawláts, játs tam in aychal jant’oj. In tsu’umalchik abal k’al nixé’ u pídhnalchik i kanataláb tin ichích. Pero wa’ats jita’chik yab in tsálpayal antsaná’. In tsálpayalchik abal yab chubax, abal pel i alk’idh tsalap axi in kwa’al yan i atikláb. Jaxtám in tsálpayalchik abal jun i atikláb yab awil ka ya’undháj nibal ka tólmiyat k’al jawa’ in tsálpayal.

Axé’ xi tsalap biyálits tin kwa’al an atiklábchik. In t’ajál wat’adh dos mil i támub, jun i inik axi lej exladh, axi in bij Aristóteles konchat kin uluw jant’oj in tsálpayal tin kwéntaj an aychixtaláb. Jajá’ in uluw: «Pel ejtíl max it k’wajat ta wáchbil ani yab it wayal». Ani más xowéyk’ij a Benjamin Franklin, jun i inik axi ti Estados Unidos, in uluw: «Axi in aychal ka wat’ey jant’oj, ne’ets ka tsemets ti aychix».

Tam, ¿chubax u tolmiyáb jun i atikláb max in aychal ka wat’ey jant’oj? ¿Pel i alk’idh tsalap abal kin ats’a’ más kanat?, o ¿chubax in éjtowal tu ku pidha’ i kanataláb jant’oj axi ets’ey y aychamal?