¿Jant’oj i exobnál k’al jawa’ k’wajatits ts’ejkadh?

«Ka konowiy an ko’nélchik abal jajá’ ti exóbchij. Jayej an ts’itsinchik, jajá’chik ne’ets ti ólchij yan jant’oj. Ka met’a’ an tsabál abal ti exóbchij. An tó’olchik in éjtowal ti ólchij.» (JOB 12:​7, 8.)

IN T’AJÁL jayits i támub, an científicos ani an ingenieros in exobnámal yan jant’oj k’al an ts’ojol ani an ko’nélchik. In exobnálchik jant’ini’ ti ts’ejkadh jawa’ wa’ats. Talbél, in exálchik kin ts’ejka’ jun i pat’al ejtíl nixé’ o jayej in eyendhálchik abal kin ts’ejka’ más alwa’ jun i pat’al. Ka exóbna’ talchik i t’iplab ani ka tsalpay: «¿Jita’ in tomnál ka k’ak’nanchat k’al patal jawa’ k’wajatits ­ts’ejkadh?».

In dhet’eb an ballena jorobada

¿Jant’oj in éjtowalchik kin exóbna’ tin kwéntaj an ballena jorobada jita’chik in ts’ejkál i avión? Yan jant’oj. Jun i ballena axi púlik in éjtowal kin bajuw ma 30 toneladas in além. Walám, ejtíl jun i camión axi púlik ani lej kitádh ani in puwém in éjtowal kin bajuw 12 metros. Yab in lej éjtowal ka paklan ani in kwa’al lej pakdhachik in dhet’eb. Pero bélits antsaná’, lej adhikchik. Jun i t’iplab, tam ne’ets ti k’apul, u k’alel ma alál. Ju’táj kin tsu’uw abal wa’ats i tó’ol u k’adhíl tsawiwíl, antsaná’ in xopedhál an já’. Axé’ in t’ajál abal patal an tó’ol ka tamkun ani tam tamkudhits an tó’ol, in dhík’ok’iyal.

Jawa’ más in jik’pál an científicos, játs abal axé’ xi ballena in éjtowal ka tsawiwláts lej adhik, bélits abal lej púlik. Jayej, yab in yéjenchal lej púlik ju’táj ka tsawiwláts. Tam ti in exla’chik jant’ini’ ti ts’ejkadh in dhet’eb, in t’aja’chik ti kwéntaj abal játs k’al axi tu tolmiyáb kin t’aja’ patal axé’. Jayej in t’aja’chik ti kwéntaj abal in dhet’eb an ballena yab olilíl, ejtíl in dhet’eb an avión.

In tsu’uwchik abal in kwa’al ketutúl ani múldhachik in dhet’eb. K’al jawa’ in kwa’al múldhachik tin dhet’eb, u tolmiyáb abal ka k’adhiy adhik ani yab ka atáj k’al an já’. ¿Jant’ini’ tu wat’el axé’? An revista Nat­ural History in ulal abal jawa’ an ballena in kwa’al búluchik tin dhet’eb u tolmiyáb abal an já’ ka wat’ey widhom. Max in dhet’eb an ballena k’wajatak olilíl, yab ne’ets kin ­ejtow ka tsawiwláts, ne’ets ka atáj k’al an já’ ani yab ne’ets kin ko’oy in tsap abal ka k’adhiy.

¿Jant’ini’ awil ka eyendháj jawa’ exlámej tin kwéntaj an ballena? Max in dhet’eb an avión ka ts’ejkáj antsaná’ jant’ini’ in dhet’eb an ballena, yab ne’ets kin yéjenchij yan in dhet’eb. Jayej, yabáts ne’ets kin yéjenchij yan i pat’al k’al axi u tolmiyáb abal ka jumey. Jayej, yabak ne’ets kin yéjenchij yan i pat’al, k’al axi tu tolmiyáb abal an ik’ ka wat’ey widhom. Antsaná’, yab ne’ets ka atáj k’al an ik’ ani yabchik ne’ets kin ats’a’ k’ibat kin ts’ejka’ tam ka odhk’in. A John Long, jun i inik axi in lej exlál tin kwéntaj axé’chik xi pat’al in ulal: «U tsálpayal abal talbél, patal an aviones ne’ets ka ts’ejkanchat in dhet’eb, antsaná’ jant’ini’ in dhet’eb an ballena jorobada».

In dhet’eb an gaviota

An ingenieros ets’ey in nits’binchámal in dhet’eb an gaviota abal kin ts’ejkanchij in dhet’eb an aviones, pero xowéyk’ij in t’aja’chik jant’oj ít. An revista New Scientist in ulal. «An investigadores axi ban Universidad ti Florida in ts’ejkámal jun i tsakam avión axi in éjtowal ka jílk’on kubat ban ik’, in éjtowal ka pa’iy tin adhik ani ka wichiy abal wálk’i’ jant’ini’ in t’ajál jun i gaviota».

An gaviotas in éjtowal kin t’aja’ patal axé’ kom in éjtowal kin pakla’ in punuk’ ani in okób. An revista in ulal abal axé’ xi tsakam avión in kwa’al 60 centímetros in puwém, punchinének jun i tsakam motor ani i varillas abal kin ejtow kin ejedha’ in dhet’eb. Antsaná’, axé’ xi tsakam avión jayej in éjtowal ka kublen ban ik’ ani ka pa’iy tin adhik ts’ejel al i pakdha’ atáj. An Fuerzas Aéreas axi ti Estados Unidos in lej kulbetnál axé’ xi tsakam avión ani in lé’ kin eyendha’ abal kin aliychik i armas axi u lej odhnax, axi wa’ats al i pakdha’ bichow.

In akan an geco

Jayej i éjtowal ki exóbna’ yan jant’oj k’al an tsakam ko’nélchik axi xe’ets tsabál. Jun i t’iplab, wa’ats jun i tsakam ko’nél axi ejtílits an ocho’, axi in bij jeco. Axé’ in éjtowal ka beláts ban ba’te’ ani tin ok’ an atáj. Pel jun i tsakam ko’nél axi u lej jik’pábakits ma ti biyál (Proverbios 30:28). ¿Jant’ini’ in éjtowal axé’ xi tsakam ko’nél ka beláts ban ba’te’ ani yab ka ts’at’ey?

Axé’ xi tsakam ocho’ yab in wak’lál jant’oj tin akan abal játs ti ka ts’at’ey. In éjtowal ka ts’at’ey ju’támakits, ejtíl ban vidrio, kom jujudh in tsakam akan. Tam kin punuw in tsakam akan ban vidrio, u jílk’onal alwa’ ts’at’at, kom ejtíl max u teynáb k’al an vidrio. Axé’ xi tsapláb u bijiyáb Van der Waals. Wawá’ yab i éjtowal ki punuw i k’ubak ban ba’te’ ani ku beláts jant’ini’ axé’ xi tsakam ko’nél. In jujúl axi in kwa’al axé’ xi tsakam ko’nél, in t’ajál abal ka ts’at’ey ban ba’te’. An tsapláb Van der Waals in t’ajál abal in tsakam jujúl in k’al an ko’nél ka ts’at’ey ban ba’te’ ani kin kuxuy in além.

¿Walám ka eyan jawa’ exlámej tin kwéntaj axé’ xi tsakam ko’nél? K’al jawa’ in exlámalchik tin kwéntaj axé’ xi tsakam ko’nél, an atiklábchik in ts’ejkámal an velcro. * An revista The Economist in ulal abal jun i atikláb axi lej exoblámadh, in tsálpayal abal ne’ets ka lej tólmiyat an doctores max ka ts’ejkáj jun i cin­ta ejtílits in akan axé’ xi ko’nél, abal kin ts’a’chij in t’u’úl jun i atikláb.

¿Jita’ kwa’al ka k’ak’nanchat k’al patal axé’?

An NASA (Administración Nacional de Aeronáutica y del Espacio, de Estados Unidos) exom in ts’ejkál jun i robot axi in kwa’al waxik in akan abal ka beláts jant’ini’ jun i dhiniy. An ingenieros finlandeses in ts’ejkámal jun i tractor axi in kwa’al akak in akan ani axi in éjtowal kin wat’enchij jant’ojakits, ejtíl jun i ko’nél axi lej púlik. Jayej, wa’ats i atikláb axi in ts’ejkámal i toltom t’i’pox, axi u wayél dhubat, kom u japnal ani u mapnal jant’ini’ an piñas in k’al an pino. K’e’at i atiklábchik in t’ipoyamal jant’ini’ ti ts’ejkadh an pez cofre, abal kin ts’ejka’chik i carros. Wa’ats i científicos axi k’wajat in exobnál jant’ini’ ti ts’ejkadh an piskin, abal kin ts’ejka’chik i chalecos axi yab ka wat’enchat k’al an balas.

An atiklábchik in exobnámal yan jant’oj k’al jawa’ wa’ats ts’ejkadh ani ma in kwa’al dhayach yan jant’oj axi in tsálpayal kin eyendha’. An revista The Economist in ulal abal an atiklábchik in éjtowal kin eyendha’ axé’ abal kin ts’ejka’ talchik i k’ibataláb. Patal jawa’ in ts’ejkámal, in punchámal jun in bij axi in tejwamedhál abal yab tin kwetém tsalápil ti kalnek jawa’ in ts’ejkámal. The Economist in ulal: «An científicos in éxbayal abal patal jawa’ in ts’ejkámal, k’wajat kaldhach k’al jawa’ k’wajatits ts’ejkadh».

Pero, ¿jita’ in jila’ patal jawa’ k’wajatits ts’ejkadh? Yan i atikláb in ulal abal patal jawa’ wa’ats, k’ayúm ti k’alej ti kalel al millones i támub. Wa’ats yan i tsalap tin kwéntaj axé’. An microbiólogo Michael Behe in uluw ban diario The New York Times ti 2005: «Patal jawa’ wa’ats, in tejwamedhál abal in ko’oy ka ts’ejkáj. Ejtíl, jun i pato, exlantál abal pel i pato, yab i jalchal in bij k’al pil i ko’nél». ¿Jant’oj in exbay axé’ xi científico? «In tomnál ki bela’ abal wa’ats jun i ts’ejkom, kom antsaná’ tu tejwamél k’al patal jawa’ wa’ats ts’ejkadh».

An ingeniero axi in ts’ejka’ in dhet’eb an avión, in tomnál ka éxlanchat in t’ojlábil, jayej an atiklábchik axi in ts’ejkál i ca­rros ani an cinta axi u ts’at’el lej alwa’. In tomnál ka éxlanchat abal jajayej in tsalpay kin t’aja’ nixé’ xi t’ojláb. Jun i atikláb ma in éjtowal ka jólbiyat max kin kwe’chiy in t’ojlábil k’e’at i atikláb.

An ingenieros in t’ipoyal yan jant’oj axi k’wajatits ts’ejkadh, pero bélits antsaná’ in tsálpayal abal patal jawa’ k’wajatits ts’ejkadh, kwetém ti kalej. Tatá’, jant’oj a tsálpayal, ¿walám tekedh? Jita’ in t’ipoyal jawa’ k’wajatits ts’ejkadh, in tejwamedhál i ­tsalpadhtaláb, pero, ¿jant’oj in tejwamedhál axi in ts’ejkámal patal jawa’ wa’ats? ¿Jita’ in tomnál ka éxlanchat in t’ojlábil, jita’ in ts’ejka’ jawa’ wa’ats o jita’ expidh in níts’biyal?

Jawa’ in tomnálak ki t’aja’ ti kwéntaj

Yan i atikláb axi in t’ajámal ti kwéntaj jawa’ k’wajatits ts’ejkadh, in tsálpayal ejtíl an salmista axi in dhucha’: «¡Lej yan jawa’ a ts’ejkámal Jeho­vá! K’al yan i tsalpadhtaláb a ts’ejka’ patal. An tsabál k’wajat t’uchat k’al yan jant’oj axi a ts’ejkámal» (Salmo 104:24). K’e’at i dhuchum k’al an Biblia in uluw axé’: «Aba ani’ yab u tsu’táb a Dios, bel in tejwamedhál in ey k’al in ts’ejkábil. Ma tam tin ts’ejka’ an tsabál ani an éb, in tajax tejwamédha’ abal chubax pel a Dios ani in kwa’al in tsap abal ets’ey» (Romanos 1:​20).

Bélits abal yan i atikláb in belál k’al jawa’ in ulal an Biblia, in tsálpayalchik abal a Dios in eyendha’ an evolución abal kin ts’ejka’ patal jawa’ wa’ats. Pero, ¿jats jawa’ tu exóbchal an Biblia?

[Nota tin taltal an página]

[Comentario]

¿Ju’táj ti kalej patal jawa’ k’wajatits alwa’ ts’ejkadh?

[Comentario]

¿Jita’ játs an dhabal k’al patal jawa’ k’wajatits ts’ejkadh?

[Recuadro/​Foto]

Jita’ in t’ipoyal jawa’ k’wajatits ts’ejkadh, in tejwamedhál i ­tsalpadhtaláb, pero, ¿jant’oj in tejwamedhál axi in ts’ejka’ patal jawa’ wa’ats?

Axé’ xi avión u jumnal lej alwa’, ¿jale? Kom t’ipoyat lej alwa’ in dhet’eb in k’ál an gaviota

An científicos in exámal kin t’ipoy jant’ini’ ti ts’ejkadh in akan in k’ál an tsakam ocho’ axi u exláb ti jeco. Axé’ xi tsakam ocho’, yab in lukliyal in akan ani yan u tejwamél ju’táj tin k’etsál. Jayej, in éjtowal ka ts’at’ey ju’támakits ani ka jakpan tam kin lé’na’

T’ipoyamej an pez cofre abal ka ts’ejkáj i carros axi lej alwa’

[An dhabal kʼal an foto]

Aeronave: Kristen Bartlett/University of Florida;pie de geco: Breck P. Kent;pez cofre y vehículo: Mercedes-Benz USA

[Recuadro/​Foto]

IN KWA’ALITS BIJCHIDH JANT’OJ KWA’AL KIN T’AJA’

Yan i ko’nél in exlál jant’oj kwa’al kin t’aja’, nixé’ in tejwamedhál abal lej tsálpadhchik (Proverbios 30:​24, 25). Ki tsu’uw tsab i t’iplab.

◼ An dhanitschik yab u bélal buk’uk’ul ¿Jale’ ti an dhanitschik yab u k’ibel tam u kalelchik abal kin aliy i k’apnél? Talchik i británicos axi lej exoblámadh, in t’ajámal ti kwéntaj abal an dhanits in jilál in biját ju’táj ti ne’ets ti wat’el. Pero jayej ne’ets in ts’ejkál in tsakam bélil abal kin exla’ jant’ini’ ka wichiy. Jun i t’iplab, axi u bijiyáb ti dhanits faraón «in japiyal jun i bél axi in kexém 50 o 60°», játs jawa’ in ulal an revista New Scientist. ¿Jale’ i jik’pál axé’? Tam an dhanits k’wajatits ti wichél tin k’ima’, yab i yak’wál jawakits tam bél, kom in exlál abal max ka lej pelan ne’ets ka k’ibej. Axé’ xi artícu­lo jayej in ulal abal in kexém in bélil an dhanits in t’ajál abal ka belátschik bolidh ani yab ka tamúxin. Jayej in exlálchik jawa’ tam bél in tomnál kin yak’wa’ ani yab ka alk’idh tsekej ti bélal.

◼ An ts’itsinchik ejtíl max in kwa’al i brújula tin ál Yan i ts’itsin u bélal lej owél ani in tametnál yan jant’oj tin bélil, pero bélits antsaná’ yab u k’ibel. ¿K’al jant’oj tu tolmiyáb? Yan i científicos in t’ajámal ti kwéntaj abal axé’chik xi ts’itsin in éxlanchal in tsap an Tsabál. An revista Science, in ulal abal «in tsap an Tsabál yab ets’ey junat, jaxtám yab ets’ey in éjtowalchik kin exla’ ju’táj ti k’wajat an norte». Pero, ¿jale’ ti yab u k’ibel an ts’itsinchik? An científicos in ulal abal an ts’itsinchik ejtíl max in kwa’al jant’oj tin ál k’al axi tu ólchinal ju’táj ti k’wajat an norte. An revista jayej in ulal abal an científicos in tsálpayal abal an ts’itsinchik ejtíl max «in kwa’al jant’oj tin ál k’al axi tu ólchinal jawa’ tam íts’ ti k’wajat».

¿K’al jita’ ti ólchat an dhanits jant’ini’ kin ts’ejka’ in bélil? ¿K’al jita’ ti punchámej nixé’ xi brújula an ts’itsinchik? ¿Kwetém in exóbna’chik? ¿O ts’ejkáj k’al jita’ axi lej tsalpadh?

[An dhabal kʼal an foto]

© E.J.H. Robinson 2004