Ka tsuʼuw jawaʼ a tákuy

Kit kʼalej ti índice

EXOBINTALÁB 21

AJATLÁB 107 Dios nos enseñó a amar

¿Jantʼoj a éjtowal ka tʼajaʼ abal ka elaʼ kʼal jitaʼ ki tomkin?

¿Jantʼoj a éjtowal ka tʼajaʼ abal ka elaʼ kʼal jitaʼ ki tomkin?

«¿Jitaʼ in éjtowal kin elaʼ jun in kʼimádhil axi witʼadh? Nixéʼ xi mimláb in kwaʼal lej yan in jalbíl» (PROV. 31:10).

JAWAʼ NEʼETS KI EXÓBNAʼ

Neʼets ki tsuʼuw i tsalpadh kaw ti Biblia axi neʼets ka lej eyan abal jitaʼchik kʼwajat in aliyal kʼal jitaʼ ka tomkin. Axéʼchik xi tsalpadh kaw jayej neʼets ka eyan abal an epchalchik kin ejtow kin tólmiy jitaʼchik in léʼ ka tomkin.

1, 2. a) Max jun i epchal in léʼ ka tomkin, ¿jantʼoj kwaʼal kin tsalpay okʼxidh? b) ¿Jantʼoj jats an noviazgo? (Ka tsuʼuw an «Tsalap axi más exbadh»).

 ¿A LÉʼ ki tomkin? Abal jun i epchal kin atsʼaʼ kulbél tin ejatal yab in yéjenchal ka tomkin, belits antsanáʼ waʼats yan i epchal axi in léʼchik ka tomkin. Pero okʼxidh ki tomkin, kwaʼal ka tsápnanchij kit utey más kʼal a Jehová, ka exlaʼ jantʼiniʼ jats tatáʼ a ey ani ka koʼoy tsalpadh jantʼoj neʼets ka tʼajaʼ abal ka watʼaʼ a kʼicháj (1 Cor. 7:36). a Max ka tʼajaʼ patal axéʼ, neʼets kit kʼwajiy más kulbél kʼal a tomkíl o a kʼimádhil max jun a kʼicháj ki tomkin.

2 Pel jantʼoj wéʼ kʼibat ka elaʼ jun i atikláb kʼal axi ka ejtow ki tomkin (Prov. 31:10). Tam ka elaʼits jun i atikláb axi a kulbetnál, walám jayej neʼets ka atsʼaʼ wéʼ tʼojláb ka tujchij ka exlaʼ. b Tejéʼ neʼets ki exóbnaʼ jantʼoj in éjtowal kin tʼajaʼ jun i epchal abal kin elaʼ kʼal jitaʼ ka tomkin ani jantʼoj in éjtowal kin tʼajaʼ abal kin tujchij kin exlaʼ. Jayej neʼets ki exóbnaʼ jantʼoj in éjtowal kin tʼajaʼ axi más an epchalchik abal kin tólmiy jitaʼchik in léʼ ka tomkin.

¿JANTʼINIʼ KA ALIY JUN I ATIKLÁB ABAL KA TOMIKNAʼ?

3. ¿Jantʼoj kwaʼal kin lej tsalpay jun i atikláb axi kʼwajat in aliyal kʼal jitaʼ ka tomkin?

3 Okʼxidh ka tujchij ti exláx kʼal jitaʼ, lej exbadh abal ka koʼoyits tsalpadh jantʼiniʼ jats an atikláb kʼal axi a léʼ ki tomkin. Max yab ka tʼajaʼ axéʼ, walám awits ka tujchij ti exláx kʼal jun i atikláb kʼal axi yab neʼets ka elkanchij ta kʼwajíl, o walám yab ka batsʼuw jun i epchal kʼal axi awitsak ki neʼdháxin alwaʼ. Ka tʼilaʼ, expidh kwaʼal ki tomkin kʼal jun i epchal axi pújadhits jantʼiniʼ i ólchix kʼal a Jehová (1 Cor. 7:39). Pero nixéʼ yab in léʼ kin uluw abal neʼets ka ejtow ki tomkin kʼal jitakits tam epchal. Jaxtám in tomnál ka tsalpay kʼal axéʼ: «¿Jantʼoj tam ayláb u léʼ ku bajuw nanáʼ tu ejatal? ¿Jantʼiniʼ jats in ey an atikláb kʼal axi nanáʼ u léʼ kin tomkin? ¿Walám lej kʼibat jawaʼ u kónoyal?».

4. ¿Jantʼoj in kónoyal tin olábil talchik i epchal axi kʼwajat kwetém?

4 Max a léʼ ki tomkin, walám i tʼilmátsits kʼal a Jehová tin kwéntaj nixéʼ (Filip. 4:6). A Jehová yab jitaʼ in uchámal abal neʼets kin alchinchij kʼal jitaʼ ka tomkin, pero Jajáʼ in lej tʼajál ti kwéntaj jawaʼ tatáʼ a atsʼál ani jawaʼ a yéjenchal ani in léʼ ti tólmiy. Jaxtám, ka áynanchij ka ólchij jawaʼ a atsʼál ani jawaʼ a léʼ (Sal. 62:8). Ka lej konchij abal ti tólmiy ka tsalpay alwaʼ kʼal jawaʼ neʼets ka tʼajaʼ ani ti pidhaʼ i kʼayaʼtaláb (Sant. 1:5). Jun i epchal axi ti Estados Unidos axi in bij John c in ulal jantʼoj in konchal a Jehová tin olábil: «U ólchal a Jehová jantʼiniʼ jats in ey an mimláb axi nanáʼ u léʼ ku elaʼ. Jayej u konchal abal ti kin tólmiy kin kʼwajiy kʼal más i epchal juʼtáj ku ejtow ku exlaʼ jitaʼ. U lej konchal ti kin tólmiy ku áynanchij ku jalkʼuy jantʼiniʼ u ey, abal ku ejtow ku béletnaʼ alwaʼ an mimláb kʼal axi kin tomkin». Ani kʼeʼat i epchal mimláb axi in bij Tanya ani u kʼwajíl ti Sri Lanka in ulal: «U lej konchal a Jehová abal ti kin tólmiy kin kʼwajiy putudh kʼal Jajáʼ ani ti kin tólmiy ku atsʼaʼ kulbél biyat u aychal ku elaʼ jun u tomkíl». Pero walám watʼenekits yan i kʼij ani yabaye a elámal jitaʼ ka tomiknaʼ, belits antsanáʼ a Jehová ti uchamal abal neʼets ti pidhaʼ patal jawaʼ a yéjenchal abal ka atsʼaʼ kulbél ani kit kʼwajiy alwaʼ (Sal. 55:22).

5. ¿Kʼal jantʼoj ti neʼets ka tólmiyat kʼeʼat i epchalchik axi kwetém abal kin exlaʼ kʼeʼatchik i epchal axi in kʼanidhál a Jehová? (1 Corintios 15:58; ka tsuʼuw jayej an imagen).

5 An Biblia tu ólchal abal in tomnál ku kʼwajiy lej tʼojlidh kʼal an tʼojláb axi tu bijchámal a Jehová ki tʼajaʼ (ka ajiy 1 Corintios 15:58). Max ka bélkaʼ axéʼ xi kaw, neʼets ka exlaʼ yan i epchal ani neʼets ka elaʼ yan a jaʼúb. Pero jayej neʼets ka exlaʼ kʼeʼatchik i epchal axi kwetém ani jayej kʼwajat in tsápnanchal kin tʼojonchij a Jehová. Ani kom neʼets kit kʼwajiy tʼojlidh, tatáʼ jayej neʼets ka atsʼaʼ lej kulbél.

Max kit kʼwajiy tʼojlidh tin bichówil a Jehová neʼets ka exlaʼ yan i epchal ani walám ka exlaʼ jitaʼ axi jayej in léʼ ka tomkin. (Ka tsuʼuw an párrafo 5).


6. ¿Jantʼoj kwaʼal kin tʼilaʼ jitaʼchik kʼwajat kwetém ani in léʼ ka tomkin?

6 Max a léʼ ki tomkin, lej exbadh abal yab expidhits kit kʼwajiy ta tsalpax kʼal nixéʼ (Filip. 1:10). Jawaʼ neʼets ti tólmiy abal chubax ka atsʼaʼ kulbél yab pel max i tómkidh o max it kʼwajat kwetém, pel max kit kʼwajiy utat kʼal a Jehová (Mat. 5:3). Ani jayej kom it kʼwajat kwetém, ma neʼets ka ejtow ka tʼojonchij más a Jehová (1 Cor. 7:​32, 33). Jaxtám, ka eyendhaʼ alwaʼ an kʼij biyat yabaye i tomkinal. A Jessica u kʼwajíl ti Estados Unidos ani tomkin tam ti wéʼits kin kidhbay 40 i támub, jajáʼ in ulal: «Abaʼ ani u léʼak kin tomkin, jawaʼ tin lej tólmiy abal kin kʼwajiy kulbél jats kin kʼwajiy tʼojlidh ban olnomtaláb».

KA JOLKʼAʼ I KʼIJ ABAL KA EXLAʼ JANTʼINIʼ JATS AN KWITÓL O AN TSʼIKʼÁCH

7. ¿Jaleʼ ti lej alwaʼ ka exlaʼ más tin kwéntaj jun i epchal okʼxidh ka uchaʼ abal a kulbetnál? (Proverbios 13:16).

7 Walám a exlaʼits jun i epchal ani a tsalpanchal abal neʼets ka ejtow ki tomkin kʼal jajáʼ pero, ¿walám in tomnál ki kʼalej dhúbatkʼij ka uchaʼ abal a kulbétnaʼ? An Biblia tu exóbchal abal jun i atikláb axi tsalpadh, okʼox neʼets kin tsápnanchij kin exlaʼ jantʼoj neʼets kin tʼajaʼ ani talbél tikʼelej neʼets kin tʼajaʼ jawaʼ in tsalpayámal (ka ajiy Proverbios 13:16). Jaxtám, jawaʼ más tekedh jats ka exlaʼ más tin kwéntaj nixéʼ xi epchal axi a kulbetnál ani yabaye ka ólchij jawaʼ a atsʼál. Jun i epchal axi u kʼwajíl ban Países Bajos ani in bij Albert in ulal: «Jun dhúbatkʼij i éjtowal ki tujchij ki atsʼaʼ jantʼoj ti ichích, pero jayej jun dhúbatkʼij i éjtowal ki ukʼchiy. Jaxtám lej alwaʼ ka jolkʼaʼ i kʼij abal ka exlaʼ más tin kwéntaj an epchal axi a kulbetnál ani yab ka uchaʼ dhúbatkʼij jawaʼ a atsʼál, kom walám jawaʼ a atsʼál expidh neʼets ka owey wéʼ i kʼij». Max ka koʼoy i kʼayaʼtaláb, walám neʼets ka tʼajaʼ ti kwéntaj abal an epchal axi a tsálpayalak ka tawnaʼ yab jats jantʼiniʼ tatáʼ a tsálpayalak.

8. ¿Jantʼiniʼ in éjtowal jun i epchal axi kwetém kin exlaʼ más jun i kwitól o jun i tsʼikʼách axi in kulbétnaʼ? (Ka tsuʼuw jayej an imagen).

8 Pero walám a léʼ ka exlaʼ axéʼ: «¿Jantʼiniʼ u éjtowal ku exlaʼ más jun i epchal ani yabaye ku uchaʼ jawaʼ u atsʼál?». A éjtowal ka exlaʼ más an epchal tam it kʼwajatchik ti atáj tamkuntaláb o tam it kʼwajatchik ta kʼijidhbél kʼal kʼeʼat i epchal. Tanáʼ a éjtowal ka tsuʼuw jantʼoj in tʼajál ani jantʼiniʼ jats in ey, antsanáʼ neʼets ka exlaʼ jantʼiniʼ ti kʼwajat in bélomtal. Jayej a éjtowal ka exlaʼ jitaʼchik jats in jaʼúb ani jantʼoj in tʼilál kʼal an epchalchik (Luc. 6:45). ¿Jantʼoj in léʼ kin tʼajaʼ kʼal in ejatal? ¿Walám junat kʼal jawaʼ tatáʼ a léʼ? Walám a éjtowal ka tʼilmay an ókʼnomchik axi tin tamkuntalábil o kʼeʼat i epchalchik kʼal axi tu exláb alwaʼ. A éjtowal ka konoychik jantʼiniʼ jats in ey (Prov. 20:18). Jayej a éjtowal ka konoychik jantʼoj in tsálpayal tin kwéntaj an epchal axi a kulbetnál ani jantʼiniʼ tu tsuʼtab kʼal axi más (Rut 2:11). Pero jayej, biyat exom a metʼál nixéʼ an epchal, yab ka itʼixbédhaʼ, yab kit xeʼtsin expidh tsʼatʼat kʼal jajáʼ ani yab ka kónomchikiy kʼal patal jawaʼ in tʼajál.

Okʼxidh ka uchaʼ jun i epchal abal a léʼ ka exlaʼ, ka jolkʼaʼ wéʼ i kʼij abal ka exlaʼ jantʼiniʼ jats in ey. (Ka tsuʼuw an párrafos 7 ani 8).


9. ¿Jantʼoj kwaʼal ka lej tʼajaʼ ti kwéntaj okʼxidh ka uchaʼ jun i epchal abal a kulbetnál?

9 Tam, ¿jay i kʼij kwaʼal ka aychij abal ka uchaʼ jun i epchal abal a kulbetnál? Max dhúbatkʼij ka uchaʼ, walám neʼets kin tsuʼuw abal yab a tsálpayal alwaʼ kʼal jawaʼ a léʼ ka tʼajaʼ (Prov. 29:20). Pero max jajáʼ in tʼajaʼits ti kwéntaj abal a kulbetnál ani kit lej owey ka uchaʼ, walám neʼets kin tsalpay abal yab a exlál jantʼoj játs axi a léʼ (Ecl. 11:4). Ka tʼilaʼ abal max ka uchaʼ jun i atikláb abal a kulbetnál yab in léʼ kin uluw abal tʼájatits neʼets ki tomkin kʼal jajáʼ. Jawaʼ in tomnál ka tʼajaʼ ti kwéntaj játs max tatáʼ it kʼwajatits tʼojojodh abal ki tomkin ani max nixéʼ an atikláb neʼets kin ejtow kin bajuw ta tomkíl.

10. ¿Jantʼoj in tomnál ka tʼajaʼ max a exlál abal jun i epchal ti kulbetnál pero tatáʼ yab a kwaʼal nibal jun i tsalap?

10 Pero, ¿jantʼoj in tomnál ka tʼajaʼ max ka exlaʼ abal jun i epchal in kulbetnál jantʼiniʼ a ey? Max tatáʼ yab a kwaʼal nibal jun i tsalap kʼal jajáʼ, ka tejwamédhanchij kʼal jawaʼ a tʼajál, yab ka yajbédhanchij in ichích (1 Cor. 10:24; Efes. 4:25).

11. ¿Jantʼoj kwaʼal ki lej tʼajaʼ ti kwéntaj max ku konchat ki tólmiy jitaʼ abal kin elaʼ in tomkíl?

11 Al talchik i bichow, an tatalábchik jats in alchal in tsakámil kʼal jitaʼ ka tomkin, o walám u alchinal kʼal kʼeʼat in jaʼúbchik. Waʼats kʼeʼat i bichowchik juʼtáj u tolmiyáb an kwitól ani an tsʼikʼách abal ka exláxinchik. Max ku konchin ki tólmiy jun i epchal, in lej tomnál ki tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼoj in yéjenchal an kwitól ani an tsʼikʼách ani jantʼoj in léʼchik. Tam ki elaʼits, ki tsápnanchij ki exlaʼ jantʼiniʼ jats in ey an kwitól ani an tsʼikʼách ani jay i kʼanidhomtaláb in koʼonchal a Jehová. Yab ki tʼajchij ti kwéntaj max lej exoblámadh o max in kwaʼal an tumín, jawaʼ más exbadh jats kin kʼanidhaʼ a Jehová. Jayej in tomnál ki tʼilaʼ abal an kwitól ani an tsʼikʼách jats axi kwaʼal kin takuy max neʼets ka tomkin o imbáj (Gál. 6:5).

¿JANTʼINIʼ KA TʼILMAY JITAʼ ABAL KA TUJCHIJ TA EXLÁX?

12. ¿Jantʼiniʼ a éjtowal ka uchaʼ jun i epchal abal a léʼ ka exlaʼ más?

12 ¿Jantʼiniʼ a éjtowal ka uchaʼ jun i kwitól o jun i tsʼikʼách abal a léʼ ka exlaʼ más? d Walám a éjtowal ki kʼalej ta tʼilom kʼal jajáʼ, o ki tʼilmátschik kʼal an teléfono o a éjtowal ka tʼajchij jun i videollamada. Ka uchaʼ lej tajax abal a kulbetnál ani abal a léʼ ka exlaʼ más (1 Cor. 14:9). Max ti uchaʼ abal in léʼ kin wéʼ tsalpay, yab ka nixoknaʼ (Prov. 15:28). Pero max ti uchaʼ abal jajáʼ yab in kwaʼal kʼeʼat i tsalap, ka lej tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ in atsʼál.

13. ¿Jantʼoj a éjtowal ka tʼajaʼ max jun i epchal ti uchaʼ abal in léʼ ti exlaʼ más? (Colosenses 4:6).

13 ¿Jantʼoj a éjtowal ka tʼajaʼ max jun i epchal ti uchaʼ abal in léʼ ti exlaʼ más? Ka tókʼtsiy kʼal yan i kʼakʼnaxtaláb ani ka tejwamédhanchij i kʼanidhomtaláb. Jajáʼ in yéjenchij yan i iniktaláb abal ka utey ti tʼilmay (ka ajiy Colosenses 4:6). Max a atsʼál abal a yéjenchal ka tsalpay alwaʼ kʼal jawaʼ ti uchaʼ, ka uchaʼ abal ti aychij wéʼ, pero jayej yab kit lej owey (Prov. 13:12). Max tatáʼ yab a kwaʼal nibal jun i tsalap kʼal nixéʼ xi epchal, ka uchaʼ tajax pero ka lej tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼiniʼ ti neʼets ka uchaʼ. Jun i epchal axi u kʼwajíl ti Austria ani in bij Hans, in ulal jantʼoj in tʼajaʼ tam ti uchan kʼal jun i epchal mimláb abal u leʼnáb ka exláj más. In ulal: «U uchaʼ kʼal yan i kʼakʼnaxtaláb abal nanáʼ yab u kwaʼalak kʼeʼat i tsalap. Ani dhúbatkʼij u uchaʼ, kom yab u léʼak abal jajáʼ kin tsalpay jantʼoj más kʼal nanáʼ, ani tanáʼ abal okʼox u lej tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼiniʼ u tʼílmayalak». Pero max tatáʼ jayej a kwaʼal jun i tsalap kʼal nixéʼ xi epchal, ka uchaʼ jantʼoj a atsʼál ta ichích ani ka ólchij jantʼiniʼ ta tsálpayal kit exláxinchik. Pero jayej ka tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼiniʼ tin tsálpayal jajáʼ abal in léʼ kit exláxin, kom walám pilits jantʼiniʼ u tsalpax.

¿JANTʼINIʼ I ÉJTOWAL KI TÓLMIY AN EPCHALCHIK AXI IN LÉʼ KA TOMKIN?

14. ¿Jantʼoj in tomnál ki tʼajaʼ max i léʼ ki tólmiy an epchalchik axi kwetém?

14 ¿Jantʼoj i éjtowal ki tʼajaʼ abal ki tólmiy an epchalchik axi kʼwajat in aliyal kʼal jitaʼ ka tomkin? Kwaʼal ki lej tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼoj i ulal (Efes. 4:29). Ki tsalpay kʼal axéʼ: «¿Walám u lej kʼatsubnálchik? Tam u tsuʼtal abal jun i epchal mimláb ani jun i epchal inik kʼwajat ti tʼilom, ¿dhúbatkʼij u tsálpayal abal walám in kwaʼalits kʼeʼat i tsalap?» (1 Tim. 5:13). Pero jayej yab jaykʼiʼ ki tʼajaʼ kin tsalpay jun i epchal abal in yéjenchal ka tomkin abal kin atsʼaʼ más kulbél. A Hans, axi i tʼilaʼits ban párrafo 13 in ulal: «Talchik i epchal in ulal; ¿Jaleʼ ti yab i tómkinalits? Kʼwajatits ta payel, talbél yabáts neʼets ka elaʼ jitaʼ. Axéʼchik xi kaw in tʼajál abal jun i epchal kin atsʼaʼ abal yab in kwaʼal yan in jalbíl o abal kwaʼalits ka tomkin». Jawaʼ más in tomnál ki tʼajaʼ jats ki uchaʼ i kaw abal ki kanatbédhaʼ (1 Tes. 5:11).

15. a) Kʼal jawaʼ in ulal Romanos 15:​2, ¿jantʼoj kwaʼal ki lej tʼajaʼ ti kwéntaj max i léʼ ki tólmiy jun i epchal abal kin exlaʼ jitaʼ? (Ka tsuʼuw jayej an imagen). b) ¿Jantʼoj tam tsalapchik axi ban video a kulbétnaʼ? (Ka tsuʼuw jayej an nota).

15 ¿Jantʼoj in tomnál ki tʼajaʼ max i tsalpayal abal jun i epchal kwitól ani jun i epchal tsʼikʼách alwaʼak max kin tujchij ti exláx? An Biblia tu exóbchal abal in tomnál ki lej tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼoj in atsʼálchik axi más (ka ajiy Romanos 15:2). Yan i epchal axi yab tómkidh yab in kulbetnál ka uchan kʼal jitaʼ in tomnál kin tujchij ti exláx ani wawáʼ kwaʼal ki lej tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ jajáʼchik in léʼ (2 Tes. 3:11). Kʼeʼatchik i epchal walám kin kulbétnaʼ abal wawáʼ ki wéʼ tólmiy, pero expidh kwaʼal ki tʼajaʼ max jajáʼchik tu ku konchij (Prov. 3:27). e Ani kʼeʼatchik i epchal walám yab in léʼ abal ka exláj abal kʼwajat in aliyal kʼal jitaʼ ka tomkin. A Lydia u kʼwajíl ti Alemania ani yab tómkidh, jajáʼ in ulal axéʼ: «A éjtowal ka kaniy an kwitól ani an tsʼikʼách kʼal jun i ajib. Tanáʼ neʼets ka exláxin ani jajáʼchik neʼets kin takuy max in léʼchik ti tʼilom».

Tam an epchalchik u támkunal abal ka wéʼ kʼijidhbéj, an epchalchik axi kwetém in éjtowal ka tʼilmáts. (Ka tsuʼuw an párrafo 15).


16. ¿Jantʼoj in tomnál kin tʼilaʼ jitaʼchik yabaye tómkidh?

16 Patal i éjtowal ki atsʼaʼ kulbél ti ejatal belits max u kʼwajat tómkidh o max u kʼwajat kwetém (Sal. 128:1). Jaxtám, max tatáʼ a léʼ ki tomkin pero yabaye a elál jitaʼ, ka áynanchij ka tʼojonchij a Jehová kʼal a kanat. Jun i epchal mimláb axi u kʼwajíl ti Macao ani in bij Sin Yi, in ulal axéʼ: «Ban Paraíso neʼets ka ejtow kit kʼwajiy abal etsʼey kʼal a tomkíl, jaxtám biyat it kʼwajat kwetém ka eyendhaʼ alwaʼ an kʼij ani kit kʼwajiy kulbél». Pero, ¿jantʼoj a éjtowal ka tʼajaʼ max a elaʼits jitaʼ ani it kʼwajatits ta exláx? Ban exobintaláb axi taʼtál neʼets ki exóbnaʼ jantʼoj a éjtowal ka tʼajaʼ abal ka eyendhaʼ alwaʼ an kʼij ani ka atsʼaʼ kulbél.

AJATLÁB 137 Fieles, valiosas, amadas

a Neʼets ti lej tólmiy max ka ajiy an artículo axi kʼwajat ti jw.org axi in bij «Ser novios. Parte 1: ¿Estoy listo para salir con alguien?».

b TSALAP AXI MÁS EXBADH: Al axéʼ xi exobintaláb ani al axi jun, neʼets ki uluw abal an noviazgo pel tam jun i inik ani jun i mimláb kʼwajat ti exláx kom in léʼchik kin tsuʼuw max neʼets kin ejtow ka tomkin ani ka kʼwajiychik alwaʼ. In tujchal ka exláxin tam an inik ani an mimláb kin uluwchik abal u kulbetnáx ani in áynanchal ti exláx ma tam ka tomkin o kin takuychik abal yab neʼets kin ejtow ka kʼwajiy junax.

c Jaluwámej talchik i bijláb.

d Al talchik i bichow, ujnámtej abal an inik jats ka utey kin tʼilmay an mimláb, pero yab jantʼoj in kwaʼal max an epchal mimláb jats ka utey kin tʼilmay an kwitól (Rut 3:​1-13). Neʼets ka elaʼ más i olchixtaláb ban artículo «Los jóvenes preguntan. ¿Cómo le digo lo que siento por él?», axi kʼwajat ban ¡Despertad! axi ti 22 a octubre ti 2004.