1. ¿Jaleʼ ti junchikíl neʼets ki atsʼaʼ kʼibat ku bélkaxin?

 ¿A ATSʼÁL kʼibat kit bélkaxin? Junchikíl a David in atsʼaʼ kʼibat ka bélkaxin jaxtám in uchaʼ a Dios: «Ti kin tólmiy abal ku léʼnaʼ tu bélkaʼ» (Sal. 51:12). A David in kʼanidhálak a Jehová pero junchikíl in atsʼálak kʼibat kin bélkaʼ ani wawáʼ jayetsej i watʼal. ¿Jaleʼ ti atsʼál kʼibat ku bélkaxin? Kʼaʼál kom u wálbidh. Tsabchíl, kom a Satanás etsʼey kʼwajat in exál abal ku jekʼombéj, antsanáʼ jantʼiniʼ tin tʼajaʼ jajáʼ (2 Cor. 11:3). Ani oxchíl, kom an atiklábchik in ujnám ti jekʼom ani nixéʼ xi tsalap awil tu ku tsʼilkʼoy (Efes. 2:2). Jaxtám, kwaʼal ki tsápnanchij ki bélkaʼ a Jehová ani jitaʼchik in pidhámal jun in éy ani yab ki jilaʼ tu ku ataʼ an walabtaláb, an xeʼtsintaláb ani a Satanás.

2. ¿Jantʼoj tu exóbchal Santiago 3:17?

² (Ka ajiy Santiago 3:17). An abatwálej Santiago in uluw abal an atikláb axi tsalpadh «dhúbatkʼij u bélkax». ¿Jantʼoj i exóbnal kʼal axéʼ? Abal kwaʼal ki tsápnanchij ki bélkaʼ jitaʼchik a Jehová in pidhámal jun in éy ani abal kwaʼal ki léʼnaʼ ki tʼajaʼ. Pero a Jehová yab in léʼ ki bélkaʼ jitaʼchik tu konchal ki tʼajaʼ jawaʼ yab tekedh (Hech. 4:​18-20).

3. ¿Jaleʼ ti a Jehová in léʼ abal ki bélkaʼ jitaʼchik in kwaʼal jun in éy?

³ Walám yab i atsʼál kʼibat ki bélkaʼ a Jehová kom Jajáʼ tʼokat ani etsʼey tu konchal ki tʼajaʼ jawaʼ tekedh (Sal. 19:7). Pero walám i atsʼál kʼibat ki bélkaʼ an atiklábchik axi in kwaʼal jun in éy kom jajáʼchik wálbidh. Belits antsanáʼ a Jehová in pidhál in éy an tatalábchik, an eyalchik ani an ókʼnomchik (Prov. 6:20; 1 Tes. 5:12; 1 Ped. 2:​13, 14). Tam wawáʼ i belkál jitaʼchik a Jehová in pidhámal jun i éy, pel ejtíl max i belkál Jajáʼ. Ki tsuʼuw jantʼoj i éjtowal ki tʼajaʼ abal ki bélkaʼ jitaʼchik a Jehová in pidhámal jun in éy, belits max junchikíl i atsʼál kʼibat ki tʼajaʼ.

4. ¿Jaleʼ ti yan i tsakam yab in belkál in tátajchik?

⁴ An tsakamchik in kwaʼal yan in at juntal axi jékʼom ani yab in kulbetnál kin bélkaʼ in tátajchik (2 Tim. 3:​1, 2). ¿Jaleʼ an tsakamchik in tʼajál antsanáʼ? Talchik i tsakam in tsuʼtal abal in tátajchik in ulal jantʼoj, pero yab in tʼajál ani in tʼajálchik ti kwéntaj abal nixéʼ yab tekedh. Kʼeʼatchik in tsalpayal abal an abatnaxtaláb axi u pidhnal kʼal in tátajchik yabáts u eynal o abal in wéʼ watʼkʼanchal kʼal jawaʼ u kónchinal kin tʼajaʼ. Max tatáʼ pel it tsakam, ¿a atsʼál kʼibat ka bélkaʼ a tátajchik? Yan i tsakam in atsʼál kʼibat kin bélkaʼ axéʼ xi abatnaxtaláb axi in binál a Jehová: «Tsakamchik, a kwaʼal a uchbíl ka bélkaʼ jawaʼ ti konchal ka tʼajaʼ a tátaj ani a mim» (Efes. 6:1). ¿Jantʼoj neʼets ti tólmiy abal ka bélkaʼ a tátajchik?

5. Kʼal jawaʼ in ulal Lucas 2:​46-52, ¿jaleʼ ti a Jesús pel jun i alwaʼ tʼiplab abal an tsakamchik?

⁵ An tsakamchik in éjtowal kin exóbnaʼ ti bélkax max kin nitsʼbiy in tʼiplábil a Jesús (1 Ped. 2:​21-24). A Jesús pelak tʼokat ani in tátajchik imbáj. Pero etsʼey in bélkaʼchik ani in kʼakʼnaʼ, belits abal junchikíl yab éxbayat (Éx. 20:12). Ki tsuʼuw jantʼoj in watʼaʼ a Jesús tam tin in kwaʼalak 12 i támub (ka ajiy Lucas 2:​46-52). A Jesús ani in yanél kʼalechik ti Jerusalén ban ajib axi u tʼájnalak tanáʼ. Tam ti a José ani a María u aynalakits, yabchik in tʼajaʼ ti kwéntaj abal a Jesús yab neʼetsak kʼal jajáʼchik. A José ani a María in tomnálak kin tʼajaʼchik ti kwéntaj max neʼetsak kʼal jajáʼ patal in tsakámil. Tam ti a María in elaʼ a Jesús in wéʼ kʼwiyaʼ, kom yab u elnalak. A Jesús in éjtowalak ka wéʼ tsákuy ani kin uchaʼ a María abal yab in tomnálak kin tʼajaʼ antsanáʼ, pero in tejwamédhaʼ i kʼakʼnaxtaláb ani yab in tokʼtsichikiy. A José ani a María «yab in exbay jawaʼ kʼwajatak ti uchnal kʼal a Jesús». Pero belits antsanáʼ, a Jesús «in áynanchij kin bélkaʼchik».

6, 7. ¿Kʼal jantʼoj ti neʼets ka tolmiyat an tsakamchik abal kin bélkaʼ in tátajchik?

⁶ Tsakamchik, ¿jantʼoj a éjtowal ka tʼajaʼ abal ka bélkaʼ a tátajchik belits max jajáʼ ka ukʼpin o yab ti éxbayalchik? Okʼox, ka tsalpay jantʼiniʼ ti neʼets kin atsʼaʼ a Jehová max kit bélkaxin. An Biblia in ulal abal a Jehová in lej kulbetnál abal an tsakamchik kin bélkaʼ in tátajchik (Col. 3:20). A Jehová in tʼajál ti kwéntaj max a tátajchik in wéʼ watʼkʼanchal kʼal jawaʼ ti konchal ka tʼajaʼ o max yab ti lej éxbayal. Pero belits antsanáʼ, in atsʼál lej kulbél tam tatáʼ ka bélkaʼchik.

⁷ Tsabchíl, ka tsalpay jantʼiniʼ ti neʼets kin atsʼaʼ a tátajchik. Max ka bélkaʼchik neʼets ka tʼajaʼ abal jajáʼchik kin atsʼaʼ más kulbél ani kin belaʼ más kʼal tatáʼ (Prov. 23:​22-25). Axéʼ jayej neʼets kin tʼajaʼ abal kit kʼwajiy más junkudh kʼal a tátajchik. Jun i epchal axi u kʼwajíl ti Bélgica ani in bij Alexandre, in ulal: «U tsápnanchij ku bélkaʼ más u tátajchik, nixéʼ in tʼajaʼ abal ku kʼwajiy más junkudh, ku kʼanidháxin ani ku kʼwajiy más kulbél». b Oxchíl, max ka tsápnanchij kit bélkaxin, axéʼ neʼets ti tʼojojoy abal tam kit púwey. A Paulo u kʼwajil ti Brasil, jajáʼ in ulal: «Kom u tsapnanchámal ku bélkaʼ u tátajchik axéʼ tin tólmiyamal abal ku bélkaʼ a Jehová ani jayej kʼeʼat i atiklábchik axi in kwaʼal in éy». An Biblia tu ólchal kʼeʼat i tsalap jaleʼ ti lej exbadh ki bélkaʼ i tátaj, in ulal axéʼ: «Neʼets kit xeʼtsin lej kulbél a ichích ani neʼets kit owey tejéʼ tsabál» (Efes. 6:​2, 3).

8. ¿Jaleʼ ti yan i tsakam in tsápnanchal kin bélkaʼ in tátajchik?

⁸ Yan i tsakam in tʼajámal ti kwéntaj abal lej  alwaʼ kin bélkaʼ in tátajchik. A Luiza jayej u kʼwajíl ti Brasil, jajáʼ in ulal abal yab in exbayalak jaleʼ ti yab u jílchinalak kin koʼoy jun i teléfono max in at tsakam in kwaʼalakchik jun. Pero talbél in tʼajaʼ ti kwéntaj abal in tátajchik in tʼajálak antsanáʼ, kom u leʼnabak ka beletnáj. Jajáʼ in ulal: «Xowéʼ u éxbayal abal u tátajchik in léʼak ti kin béletnaʼ ani yab ti kin koʼoy wikʼat». A Elizabeth pel jun i epchal axi u kʼwajíl ti Estados Unidos ani jajáʼ in ulal abal junchikíl in atsʼál kʼibat kin bélkaʼ in tátajchik. Pero jajáʼ tu ólchal jantʼoj in tʼajál: «Tam u tátajchik tin konchal ku tʼajaʼ jantʼoj axi nanáʼ yab u lej éxbayal, in kʼwajíl ku tsalpay kʼal patal an alwaʼtaláb axi u batsʼúmal kom u belkámalchik». A Monica u kʼwajíl ti Armenia ani jajáʼ in ulal abal tam in belkál in tátajchik u kʼwajíl más alwaʼ.

9. ¿Jantʼoj in tsalpayal yan i atikláb kʼal jawaʼ u kónchinal kin tʼajaʼ kʼal an eyalchik?

⁹ An atiklábchik in exlál abal in yéjenchal ka waʼtsin i eyal ani abal in tomnál ki bélkaʼ jawaʼ tu konchal ki tʼajaʼ (Rom. 13:1). Pero tam waʼats jun i abatnaxtaláb axi yab lej in kulbetnálchik o in tsalpayalchik abal yab in lej tomnál, in atsʼálchik kʼibat kin bélkaʼ. Jun i tʼiplab játs tam kwaʼalchik kin jálbiy an impuestos. Al jun i bichow axi ti Europa tʼajan jun i encuesta tin kwéntaj nixéʼ ani exláj abal yan i atikláb in tsalpayal abal yab kidháb max yab in léʼchik kin jálbiy jun i impuesto. Jaxtám al nixéʼ xi bichow yan i atikláb yab in jálbiyal kidhat an impuestos.

10. ¿Jaleʼ ti tsápnanchal kin bélkaʼ jawaʼ tu konchal an eyalchik belits max junchikíl yab in lej tomnál jawaʼ tu konchal ki tʼajaʼ?

¹⁰ An Biblia in ulal abal an eyalchik in lej odhnál an atikláb, abal kʼwajat abatnadh kʼal a Satanás ani abal lej weʼits neʼets ka talabedháj kʼal a Jehová (Sal. 110:​5, 6; Ecl. 8:9; Luc. 4:​5, 6). Jayej in ulal abal patal jitaʼ in tomolnál an eyal pel ejtíl max in tomolnál a Jehová. A Jehová in jilamal ka waʼtsin i eyal abal an atiklábchik yab ka lej xeʼtsin walkadh ani Jajáʼ in léʼ abal ki bélkaʼ an eyalchik. Jaxtám in tomnál ki jálbiy jawaʼ tu konchal an eyalchik, ki kʼakʼnaʼ ani ki bélkaʼchik (Rom. 13:​1-7). Walám i tsalpayámal abal waʼats i abatnaxtaláb axi yab in lej tomnál o walám lej yan jawaʼ tu konchal ki jálbiy, o i tsalpayal abal in lej watʼkʼanchal kʼal jawaʼ tu konchal ki tʼajaʼ. Pero wawáʼ i léʼ ki bélkaʼ a Jehová, jaxtám i belkál jawaʼ tu konchal an eyalchik, biyat yab tu ku konchij ki tʼajaʼ jantʼoj axi kin tʼajaʼ ki kʼibchij a Jehová (Hech. 5:29).

11, 12. a) Kʼal jawaʼ in ulal Lucas 2:​1-6, ¿jantʼoj in tʼajaʼ a José ani a María abal kin bélkaʼ an eyal? b) ¿Jantʼoj tam alwaʼtaláb in bátsʼuwchik? (Ka tsuʼuw jayej an imágenes).

¹¹ In tʼiplábil a José ani a María tu exóbchal yan jantʼoj. Jajáʼchik kʼwajatak tʼojojodh abal kin bélkaʼ jawaʼ ka uchan kʼal an eyalchik, belits abal junchikíl wéʼ kʼibatak (ka ajiy Lucas 2:​1-6). Jun i tʼiplab, tam ti a María in neʼdhálakits  nueve a itsʼ koʼodh, konchin kin tʼajaʼ jantʼoj kʼal an eyalchik. An emperador axi ti Roma, César Augusto, in uluw ka tʼajan jun i censo. Jaxtám a José ani a María kwaʼalak ka kʼalej ti Belén. Abal ka ulitschik ti Belén kwaʼalakchik ka beláts 150 kilómetros al i tsʼenlom ani más kʼíbatak abal a María kom koʼodhak. Walám a Joséʼ ani a María u wéʼ tʼeʼpinalak abal jantʼoj neʼets kin tʼajaʼ max an tʼeleʼ ka waʼtsin ti bel, kom axi neʼetsak ka waʼtsin yab pel jun i alkʼidh tʼeleʼ, pelak an Mesías. ¿Walám in tsalpaychik abal yab in yéjenchalak kin bélkaʼ nixéʼ xi abatnaxtaláb?

¹² A José ani a María yab in waynanchij axéʼ abal yab kin bélkaʼ an eyalchik. A Jehová in lábliy a José ani a María kom bélkaxin. A María in bajuw ka ulits ti Belén, tanáʼ tin koʼoy an tsakam. An tʼeleʼ waʼtsin lubach ani antsanáʼ ti putun jun i kʼej kaw axi ti Biblia (Miq. 5:2).

13. ¿Jantʼoj tam alwaʼtaláb i bátsʼuwal tam ki bélkaʼ an eyalchik?

¹³ Max ki bélkaʼ an eyalchik neʼets ki batsʼuw i alwaʼtaláb wawáʼ ani axi kʼeʼat. Jun i alwaʼtaláb axi i bátsʼuwal játs abal max yab ki jekʼchij jun i abatnaxtaláb, an eyalchik yab neʼets tu ku konchij ki jálbiy jantʼoj axi yab in tomnál (Rom. 13:4). Jayej, max wawáʼ ku bélkaxin neʼets ki tʼajaʼ abal an eyalchik kin tsalpay alwaʼ tin kwéntaj an ólchixchik kʼal a Jehová. Játs jawaʼ watʼey ti Nigeria in tʼajál yan i támub. Jun a kʼicháj, yan i soldados otsits ban tamkuntaláb kom kʼwajatak in aliyal talchik i atikláb axi yab in léʼak kin jálbiy an impuesto ani in tomolnálak an eyal. Pero tam, uchanchik kʼal an soldado kʼal axi tu okʼnáb abal ka kalej tanáʼ. In uluw axéʼ: «An ólchixchik kʼal a Jehová yab in tomolnál an eyalchik ani etsʼey in jálbiyal an impuestos». Tam tatáʼ a belkál an eyalchik, a tʼajál abal an atiklábchik ka kawin alwaʼ tin kwéntaj a Jehová ani max jajáʼchik ka kawin alwaʼ tin kwéntaj an epchalchik, nixéʼ walám ka eyan talbél abal yab ku odhnáj (Mat. 5:16).

14. ¿Jantʼoj in tʼajaʼ jun i epchal mimláb abal kin bélkaʼ an eyalchik?

¹⁴ Junchikíl neʼets ki atsʼaʼ kʼibat ki bélkaʼ an  eyalchik. A Joanna u kʼwajíl ti Estados Unidos ani in ulal axéʼ: «Nanáʼ u atsʼálak kʼibat ku bélkaʼ an eyalchik, kom ti biyál an eyalchik in lej odhnaʼ u yanél». Pero, ¿jantʼoj in tʼajaʼ a Joanna abal kin jalkʼuy in tsalápil? Okʼox, in jilaʼ kin ajiy ban redes sociales jawaʼ u olnábak tin kwéntaj an eyalchik (Prov. 20:3). Tsabchíl, in lej konchij a Jehová abal ka tólmiyat kin belaʼ más kʼal Jajáʼ ani yab kʼal an eyalchik (Sal. 9:​9, 10). Oxchíl, in ajiy i artículos axi kʼwajat ban publicaciones abal kin exlaʼ jantʼoj kin tʼajaʼ abal yab kin tólmiy jawaʼ in tsalpayal an eyalchik (Juan 17:16). A Joanna in ulal abal in atsʼál más koyat in ichích kom in kʼakʼnál ani in belkál an eyalchik.

15. ¿Jaleʼ ti junchikíl neʼets ki atsʼaʼ kʼibat ki bélkaʼ jawaʼ tu konchal in bichówil a Jehová?

¹⁵ A Jehová tu konchal ki bélkaʼ jitaʼchik tu okʼnál ban tamkuntaláb (Heb. 13:17). A Jesús játs axi tu okʼnál ani jajáʼ tʼokat, pero axi in takuyámal abal tu ku ókʼnaʼ tejéʼ tsabál imbáj, jajáʼchik wálbidh. Junchikíl neʼets ki atsʼaʼ kʼibat ku bélkaxin ani más max ku konchin ki tʼajaʼ jantʼoj axi yab i kulbetnál. An abatwálej Pedro antsanáʼ tin atsʼaʼ jun a kʼicháj. Kʼal jun i ángel uchan kin kʼapuw i koʼnél axi an abatnaxtaláb in kʼal a Moisés in ulalak abal yab kwaʼalak kin kʼapuw. Pero a Pedro in uluw oxíl i kalel abal yab neʼets kin kʼapuw (Hech. 10:​9-16). A Pedro in atsʼaʼ kʼibat kin bélkaʼ axéʼ xi ít abatnaxtaláb kom jajáʼ pil jantʼiniʼ tin ujnámak kin tʼajaʼ. Max a Pedro in atsʼaʼ kʼibat kin bélkaʼ jun i ángel, wawáʼ jayej neʼets ki atsʼaʼ kʼibat ki bélkaʼ jitaʼchik tu okʼnál, kom jajáʼchik wálbidh.

16. ¿Jantʼoj in tʼajaʼ an abatwálej Pablo tam ti konchin kin tʼajaʼ jantʼoj axi yab in exbayalak lej alwaʼ? (Hechos 21:​23, 24, 26).

¹⁶ An abatwálej Pablo in tsápnanchij ka bélkaxin, belits abal junchikíl yab in éxbayalak jaleʼ tu kónchinalak kin tʼajaʼ jantʼoj. Jun a kʼicháj uchan kʼal talchik i epchal judíos, abal kʼwajatak ti uluwáb abal jajáʼ exomak in olnál i exobchixtaláb axi yab tekedh ani abal yabáts in belkálak an abatnaxtaláb axi pidhan a Moisés (Hech. 21:​21, nota). A Pablo uchan kʼal an ókʼnomchik axi ti Jerusalén abal kwaʼalak kin tejwamédhaʼ abal kʼwajatak in belkál an abatnaxtaláb. A Pablo in exlálak abal yabáts in yéjenchalak kin bélkaʼ an abatnaxtaláb axi pidhan a Moisés, pero belits antsanáʼ bélkaxin. An Biblia in ulal: «Tin aytal kʼicháj, otsits a Pablo kʼal nixéʼ xi tseʼ i inik ani in tʼajaʼchik jantʼiniʼ tin ujnám an Israel abal ka tsuʼtat ti tʼokat kʼal a Dios» (ka ajiy Hechos 21:​23, 24, 26). Kom a Pablo bélkaxin nixéʼ in tʼajaʼ abal an epchalchik ka kʼwajiy más junkudh (Rom. 14:​19, 21).

17. ¿Jantʼoj i exobnál kʼal in tʼiplábil a Stephanie?

¹⁷ Jun i epchal axi in bij Stephanie in atsʼaʼ kʼibat kin bélkaʼ jawaʼ u uchnalak kin tʼajaʼ kʼal an sucursal. Jajáʼ ani in tomkíl kʼwajatak ti tolmix al jun i tamkuntaláb axi pil in káwintal. Pero tam, an sucursal in uluw abal nixéʼ an tamkuntaláb neʼetsak ka taley ani jajáʼchik kwaʼalak ka kʼalej al pil i tamkuntaláb. ¿Jantʼiniʼ tin atsʼaʼ a Stephanie? Jajáʼ in ulal: «U atsʼálak lej tʼeʼpidh, u tsálpayalak abal an tamkuntaláb juʼtáj tu kʼwajatak, játs axi más in yéjenchalak i tolmixtaláb». Belits antsanáʼ jajáʼ bélkaxin, jajáʼ in ulal: «Talbél u exbay abal jawaʼ in takuy kin tʼajaʼ in bichówil a Jehová játs jawaʼ tekedh. Ban tamkuntaláb juʼtáj tu ulits waʼats yan i epchal axi kʼwajat in tʼójonchal kwetém a Jehová, kom in yanél yab in tʼajál. Jaxtám i tsapnanchámal ku utey kʼal jajáʼchik abal yabchik kin atsʼaʼ kwetém. Jayej exom u exóbchal kʼal an Biblia jun i epchal mimláb axi ti biyál in jilamalak kin tʼojonchij a Jehová. Axéʼ tin tólmiyamal abal  ku jolkʼaʼ más i kʼij abal kin exobláts tu kwetemtal». An epchal jayej in uluw axéʼ: «U atsʼál koyat u tsalápil kom u exlál abal u tsápnanchal kin bélkaxin».

18. ¿Jantʼoj tam alwaʼtaláb neʼets ki batsʼuw max ku bélkaxin?

¹⁸ Patal i éjtowal ki exóbnaʼ ku bélkaxin. A Jesús in yajchiknaʼ ani antsanáʼ tin exóbnaʼ ka bélkaxin ani ka kʼwajiy putudh kʼal a Dios (Heb. 5:8). Junchikíl, wawáʼ jayej i exobnál tu bélkax tam i tamtém jun i kʼibataláb. Ki tsalpay kʼal jawaʼ watʼey tam ti tujeykʼij an pandemia. U uchan abal yabáts ku kʼalej ti atáj tamkuntaláb ani yabáts ku kalej tu ólnom. Walám a atsʼaʼ kʼibat kit bélkaxin, pero nixéʼ játs axi ti tólmiy abal kit kʼwajiy alwaʼ. Jayej ti tólmiy abal kit kʼwajiy junkudh kʼal an epchalchik ani ka kulbedhaʼ a Jehová. Xowéʼ u kʼwajat más tʼojojodh abal ki batsʼuw ani ki bélkaʼ an abatnaxtaláb axi ku pidhan tam ka tujey an púlik yajchiktaláb. An belkaxtaláb játs axi neʼets tu ku kʼáninchij i ejatal (Job 36:11).

19. ¿Jaleʼ ti tatáʼ a léʼ kit bélkaxin?

¹⁹ Tejéʼ i exobnámal abal neʼets ki batsʼuw yan i alwaʼtaláb max ku bélkaxin. Pero wawáʼ i belkál a Jehová kom i kʼanidhál ani i léʼ ki kulbédhanchij in ichích (1 Juan 5:3). Chubax abal yab jaykʼiʼ neʼets ki ejtow ki wíchbanchij a Jehová patal jawaʼ in tʼajámal abal kʼal wawáʼ (Sal. 116:12). Pero jawaʼ i éjtowal ki tʼajaʼ játs ki bélkaʼ Jajáʼ ani jitaʼchik in jilchamal jun in éy. Max wawáʼ ki bélkaʼ a Jehová neʼets ki tejwamédhaʼ abal u tsalpadh ani neʼets ki kulbédhanchij in ichích (Prov. 27:11).