Ka tsuʼuw jawaʼ a tákuy

Kit kʼalej ti índice

BIOGRAFÍA

A Jehová etsʼey in tʼajámal ti kwéntaj an oláb axi u tʼajchámal

A Jehová etsʼey in tʼajámal ti kwéntaj an oláb axi u tʼajchámal

TAM ti u kwaʼalak laju i tamub, jun i akal in kalej eléb ani u tsuʼuw abal an otchik u lej tsʼumkʼil. Tam u tudhuw u kʼwalál ani u tujchij ku ólonchij a Jehová. Yabaye lej owat tu exlamal a Jehová, pero belits antsanáʼ u tujchij ku ólchij patal an tʼeʼpintaláb axi u atsʼálak. Kʼayúm kʼayúm an oláb tin tólmiy kin utey más kʼal a Jehová, kom u tʼajaʼ ti kwéntaj abal «Jajáʼ pel an Dios axi in atsʼál an oláb» (Sal. 65:2). Walám ka jikʼpaʼchik jaleʼ tu ólonchij jun i Dios axi itej tu exlamal.

JUN I TSAʼBIXTALÁB AXI TU LEJ TÓLMIY

In waʼtsin ti Noville ti 22 a diciembre ti 1929, axéʼ pelak jun i tsakam kwenchal axi kʼwajatak walteʼ ti Bastoña (Bélgica). U lej kulbetnál ku tʼilaʼ an kʼij axi u watʼaʼ ban granja kʼal u tátajchik. U epchal Raymond, ani nanáʼ i watʼiyalak chudhél chudhél an vacas ani jayej u tólmixak tu kʼojol tam kin bajuw an kʼij. Patal axi u kʼwajilak ban kwenchaláb i kulbetnálak ku tolmixin ani tam i atsʼálak abal jitaʼ in yéjenchalak jantʼoj i tólmiyalak.

Kʼwajatak tu tʼojnal kʼal u yanél ban granja.

U papá in bij Emile ani u mamá Alice, jajáʼchik pelak i católicos ani u kʼalelak ban iglesia tam domingo. Pero ti 1939 patal jalkʼun, kom ulits talchik i precursores axi talak ti Inglaterra, uchan u papá max in léʼak kin batsʼuw an revista Consolación (xowéʼ in bij ¡Despertad!). U papá dhúbatkʼij in batsʼuw an exobintaláb kʼal an Biblia, kom in tʼajaʼ ti kwéntaj abal jawaʼ kʼwajatak ti ólchinal jats an chubaxtaláb. I at-kʼwajíl u neʼdháxak lej alwaʼ kʼal u papá, pero lej tsákuychik tam tin exlaʼ abal u papá in tujchij kin exóbnaʼ an Biblia ani yabáts kʼalej ti Iglesia. Jajáʼchik in lej nixoknálak u tátajchik abal kin áynanchij ka kʼalej ti Iglesia ani lej kʼwíyan kom yabáts in léʼnaʼ ka kʼalej.

U lej yajnálak kom u papá u pojkábak kʼal i at-kʼwajíl. Jaxtám u tʼajchij jun i oláb a Jehová ani u ólchij patal jawaʼ u atsʼálak tu ichích, antsanáʼ jantʼiniʼ tu uluw tin tujtal axéʼ an artículo. U atsʼaʼ lej kulbél tam ti u tsuʼuw abal yabáts u lej kʼwíynalak u papá. Ma ti nixéʼ a kʼicháj u lej belaʼ abal a Jehová in atsʼál an oláb axi i tʼajchal.

TAM TI TUJEY AN PEXTALÁB

An Alemania nazi in otsánchij Bélgica ti 10 a mayo ti 1940, axéʼ in tʼajaʼ abal yan i atiklábchik ka kʼalej ti tsinél al pil i bichow. Wawáʼ u kʼalej tu tsinel ti Francia. Ban bel i tsuʼuw jantʼiniʼ an soldados axi ti Alemania ani axi ti Francia u pejexak.

Tam tu wichiy ti kʼimáʼ, i tʼajaʼ ti kwéntaj abal u kweʼchin patal jawaʼ i kwaʼalak. Expidh u jilchin a Bobbie, an pikʼoʼ axi i kwaʼalak. Waʼatsak yan i kʼibataláb, jaxtám u konowiyalak tu baʼ: «¿Jaleʼ ti lej waʼats i pextaláb ani i yajchiktaláb?».

Tam ti in tsakamej u takuy kin utey más kʼal a Jehová.

An epchal Emile Schrantz, a pelak i precursor ani i ókʼnom, junchikíl tu tsaʼbiyalak abal tu ku kanatbédhaʼ. Tin wilkʼanchij kʼal an Biblia jaleʼ ti lej waʼats i yajchiktaláb, jayej tin tokʼtsinchij talchik i konowixtaláb axi u kwaʼalak. Axéʼ tin tólmiy abal kin utey más kʼal a Jehová ani u tʼajaʼ ti kwéntaj abal Jajáʼ lej kʼanidhom.

Tam ti wéʼits ka taʼpan an pextaláb, tujey i exlál más i epchal. Ti agosto ti 1943, an epchal José-Nicolas Minet chich ti atáj abal kin bínaʼ jun i tʼilomtaláb. Tam ti taʼpanits an tʼilomtaláb, an epchal in uluw: «¿Jitaʼ in léʼ ka pujan?». U papá ani nanáʼ i dhayaʼ i kʼubak ani u pujan ba jun i itseʼ axi kʼwajatak utat ban granja.

Ti diciembre ti 1944, tam ti wéʼits neʼets ka taley an pextaláb an soldados axi ti Alemania in otsánchij a Europa occidental, axéʼ xi pextaláb bíjiyat batalla de las Ardenas. Wawáʼ u kʼwajilak utat juʼtáj ti exomak an pextaláb, jaxtám i koʼoy ku tsinkʼon jun a itsʼ tin alʼám an atáj. Jun a kʼicháj tam tin kalej u píjchiyal an koʼnélchik, ijkan jun i bomba ban atáj juʼtáj ti kwaʼalak dhayach an koʼnélchik. Tanáʼ utat kʼwajatak jun i soldado ani tin uchaʼ: «Kit kwatsiy tsabál». Tam, in utey kʼal jajáʼ ani tin punchij tu okʼ an casco axi jajáʼ in chiʼdhálak.

IN UTEL MÁS KʼAL A JEHOVÁ

Tam tin tómkin.

Tam ti taley an púlik pextaláb, i tsápnanchij ki tsaʼbiy an tamkuntaláb axi ti Lieja, abal ku ulits tanáʼ koʼoy ku beláts 90 kilómetros. Talbél jun i múkeʼ i epchalchik tujey ti támkunal ti Bastoña. U tujchij tin tʼojnal al jun i oficinaʼ ani in kʼwajiy tin exóbal abal kin tʼojon jantʼiniʼ i abogado. Ani u tujchij tin tʼojnal kʼal jun i notario, nanáʼ u dhuchálak patal jawaʼ kin yejenchij. Ti 1951 i tʼajaʼ jun i púlik tamkuntaláb axi ti circuito ti Bastoña, tanáʼ tamkun cien i atikláb. Tanáʼ kʼwajatak a Elly Reuter, jajáʼ pelak jun i precursora ani in béldhaʼ an bicicleta 50 kilómetros abal ka ulits ban púlik tamkuntaláb. U lej kulbétnaʼ jantʼiniʼ in ey ani talbél u konchij ka tomkin kʼal nanáʼ. A Elly kániyat al an Escuela de Galaad ti Estados Unidos. Jajáʼ in abaʼ jun i carta ban central mundial abal kin ólnaʼ jaleʼ ti yab neʼetsak kin ejtow ka kʼalej. An epchal Knorr in tókʼtsiy an carta axi in abaʼ a Elly, uchan abal yab ka tʼeʼpin kom walám jun a kʼicháj neʼetsak kin ejtow ka kʼalej ti Galaad junax kʼal in tomkíl. U tomkin ti febrero ti 1953.

A Elly ani i tsakámil, Serge.

A Elly ani nanáʼ u kʼalej al jun i púlik tamkuntaláb axi in bij «Sociedad del Nuevo Mundo», axéʼ tʼajan ban Estadio de los Yankees axi ti Nueva York. Biyat u kʼwajatak ban púlik tamkuntaláb i exlaʼ jun i epchal, jajáʼ tin kániyalak kin jilkʼon tin tʼojnal tanáʼ ti Estados Unidos. I lej ólonchij a Jehová ani talbél i takuy yab ki batsʼuw an tʼojláb, i tsalpay ku wichiy ti Bélgica abal ki tólmiy jun i tsakam tamkuntaláb ti Bastoña, tanáʼ u támkunalak expidh laju i epchal. Jun i tamub talbél waʼtsin i kʼaʼál tsakámil, a Serge. Pero talbél yawláts, expidh in kuxuy buk a itsʼ ani tsemets. Etsʼey i ólonchalak a Jehová ani i uchálak abal lej yajchik i atsʼálak kom i tsemets i tsakámil, pero i tsuʼuw abal Jajáʼ etsʼey tu kanatbédhaʼ ani tu tʼilchalak abal neʼets ku wichiy ki tsuʼuw i tsakámil.

I TʼÓJONCHAL MÁS A JEHOVÁ

Ti octubre ti 1961, u elaʼ jun i tʼojláb juʼtáj in tʼojnálak talchik a kʼicháj, axéʼ tin tólmiy abal ku tʼajaʼ tin precursor. Pero jayej al nixéʼ a kʼicháj tin tawnaʼ an siervo de sucursal axi ti Bélgica ani tin konoy max u éjtowalak ku tsaʼbiy an tamkuntalábchik jantʼiniʼ in ókʼnom kʼal an circuito. Nanáʼ u uchaʼ max okʼox u éjtowal ku tʼajaʼ tin precursor ani talbél ki batsʼuw nixéʼ xi ayláb. In uchan abal i éjtowalak ki tʼajaʼ tu precursor ani ti septiembre ti 1962 i tujchij jantʼiniʼ u ókʼnom kʼal an circuito.

Tsab i támub talbél u kániyat tu tolmix ti Betel axi kʼwajat ti Bruselas, i batsʼuw yan i lablixtaláb. An epchal Knorr in tsaʼbiy an Betel axi ti Bélgica ti 1965 ani in bíjiyat ti siervo de sucursal. A Elly ani nanáʼ u kániyat ku kʼalej ban Escuela de Galaad, an kaw axi in uluw an epchal Knorr in tʼajál 13 i tamub kʼwajatak ti putnal. Tam tu taʼpan tu exóbal u wichiy ban Betel axi ti Bélgica.

I KʼÁNIYAL IN BICHÓWIL A JEHOVÁ TIN TAMÉT AN EYALCHIK

Al yan i támub in tʼojnének jantʼiniʼ in abogado abal ku kʼaniy in bichówil a Jehová tin tamét an eyalchik abal yab ku kʼanchin tu ólnom. Axéʼ xi tʼojláb u tʼajámal ti Europa ani kʼal kʼeʼat i bichow (Filip. 1:7). Jaxtám u exlaʼ lej yan i eyal kom in kʼalnek al 55 i bichow juʼtáj tu kʼánchinal tu ólnom. Tam u tʼílmayalak jun i eyal, yab u ólchalak abal in lej witʼadh jantʼiniʼ in abogado, jawaʼ u uchálak játs abal u léʼak ku tʼajchij in kulbétal a Dios. Etsʼey u ólonchalak a Jehová tam neʼetsak ku tʼilmay jun i eyal. An Biblia in ulal abal «in ichích jun i eyal tin kʼubak a Jehová, pel ejtíl jun i púlik itseʼ, juʼtáj tu adhil yan i jáʼ, ani Jajáʼ in éjtowal kin yátsiy juʼtáj kin léʼnaʼ» (Prov. 21:1).

U lej tʼilál jawaʼ watʼey tam tin kʼalej u tʼilmayal an eyal axi ti Europa. Abal ku ejtow ku tʼilmay, yaníl u konoy abal kin jilan ku tsuʼuw. Tam tin kʼwájatakits tin tamét an eyal tin uchaʼ: «Expidh in jolat cinco minutos, játs expidh». U nibkʼaʼ u okʼ ani u ólonchij a Jehová, tam an eyal tin uchaʼ, «¿jantʼoj a tʼajál?». U lujkuw u okʼ ani u uchaʼ: «Kʼwajatak u kʼákʼnanchal a Dios kom belits abal tatáʼ pel it eyal, a batsʼkʼuw ti tʼilom kʼal nanáʼ». Jajáʼ tin uchaʼ: «Yab tu éxbayal». Tam nanáʼ u ólchij Romanos 13:4 ani kom jajáʼ in ujnámak kin ajiy wéʼ an Biblia in léʼnaʼ kin exóbnaʼ más tin kwéntaj axéʼ xi texto. Nixéʼ in tʼajaʼ abal ku tʼilmay media hora ani yab expidh 5 minutos. Jayej tin uchaʼ abal in kʼakʼnál an tʼojláb axi i tʼajál.

Al yan i tamub in tʼojnálil a Jehová axi ti Europa, kʼalnek tin tamét an eyalchik abal kin tsʼejkaʼ talchik i kʼibataláb, ejtil, abal yab ka nixoknaʼ kin tólmiy an eyal. Jayej, abal kin exlaʼ kʼal jitaʼ neʼets ka jilkʼon an tsakamchik tam ka jilaxin in tátajchik ani kʼalnek kin tʼilmaychik kʼal tin kwéntaj an tumín axi in kónoyalchik. U ejtowamal kin tólmixin al axéʼ xi tʼojláb ani u tʼajámal ti kwéntaj jantʼiniʼ a Jehová in tolmiyámal in bichówil abal yab ka jólbiyat. A Jehová tu tólmiyamal ki ataʼ 140 i kʼibataláb axi i neʼdhámal tin tamét an eyalchik axi ti Europa.

I TÓLMIYAL AN EPCHALCHIK AXI TI CUBA

Ti 1990, a Philip Brumley, (axi kʼwajatak ti sede mundial) a Valter Farneti (axi ti Italia) ani nanáʼ, u tʼójon junkudh abal ki tólmiy an epchalchik axi ti Cuba abal ka jilan ti ólnomchik. Nanáʼ in kʼwajatak ti Bélgica ani u dhúchunchij jun i carta an eyal axi ti Cuba ani talbél u tamkun kʼal an eyalchik axi kʼwajatak tu tólmiyal ki tsʼejkaʼ an kʼibataláb. Wawáʼ i léʼak abal an eyalchik kin exlaʼ an tʼojláb axi exomak i tʼajál, pero ti kʼaʼál yab i ejtow ki tsʼejkaʼ jantʼoj.

A Philip Brumley, a Valter Farneti ti 1990, tam tu kʼalej ti Cuba.

Pero i ólonchij a Jehová ani i konchij an eyal abal tu ku jilchij ki abnaʼ 500 i biblias ti Cuba. An biblias ulits alwaʼ ani pidhan an epchalchik, nixéʼ tu tejwamédhanchij abal a Jehová kʼwajatak in lábliyal an tʼojláb. Talbél i konoy ku jilchat ki abaʼ junílekʼij 27.500 i biblias ti Cuba ani an eyalchik tu jilaʼ ki abnaʼ. Lej kulbél u atsʼaʼ ku exlaʼ abal an epchalchik axi ti Cuba neʼtsakits kin koʼoy an Biblia.

Yaníl in kʼalnek ti Cuba abal ku tólmiy an epchalchik tin tamét an eyalchik abal ka jilchin kin áynanchij ti ólnom. Jaxtám, u ejtowamal ku tʼilmay yan i eyalchik ani yan i atikláb axi in kwaʼal yan in éy.

I TÓLMIYAL AN EPCHALCHIK AXI TI RUANDA

Ti 1994, waʼtsin jun i pextaláb ti Ruanda ani tsemdháj watʼadh jun millon i atiklábchik. Jayej, al axéʼ xi pextaláb tsemets yan i epchaláb. In bichówil a Jehová dhúbatkʼij in abaʼ i epchalchik abal kin tólmiy jitaʼchik kʼwajatak in tametnál i kʼibataláb.

Tam tu ulits ti Kigali, i tsuʼuw abal lej ódhnamej an Oficina de Traducción ani an atáj juʼtáj tu dhaynalak an publicaciones. Jayej u ólchat abal talchik i epchal tsemets kom tʼakʼiyat kʼal i matsét. Pero jayej u ólchat abal an epchalchik in tejwamédhaʼ yan i kʼanidhomtaláb. Ejtíl, jun i epchal axi u kaw tutsi in olnaʼ abal tsinkáj kʼal jun i yaneláb axi u kaw hutus al 28 a kʼicháj. Ti Kigali tʼajan jun i tamkuntaláb juʼtáj ti kanatbédhaʼ kʼal an Biblia 900 i epchalchik.

Kʼwatab: Jun i libro axi kʼwajatak ban Oficina de Traducción odhnáj kʼal jun i bala.

Winab: U tolmix juʼtáj ti watʼey an yajchiktaláb.

Talbél u kʼalej ti Zaire (xowéʼ u exláb jantʼiniʼ an República Democrática del Congo) abal ki aliy an epchalchik axi kʼalej ti tsinél ti Goma. Pero yab i elaʼchik, jaxtám i ólonchij a Jehová abal tu ku tólmiy ki elaʼ. I tamuw jun i atikláb ani i konoy max jajáʼ yab in exlálak jun i ólchix kʼal a Jehová. Jajáʼ tokʼtsin: «Aníts nanáʼ pel in ólchix kʼal a Jehová. Neʼetschik tu neʼdhaʼ kʼal an Comité de Socorro». Tam u tʼilmáts kʼal an comité ani talbél u tamkun kʼal an epchalchik axi kʼwajatak ti tsinél tanáʼ, jajáʼchik pelak 1.600 ani i kanatbédhaʼ kʼal an Biblia. Jayej, i ajchij jun i carta axi abchin kʼal an Kwenél i Ókʼnom. An epchalchik lej kanatbedháj kom tanáʼ in ulalak: «Etsʼey i konchal a Jehová ti olábil abal ti tólmiychik ani i exlál abal yab jaykʼiʼ neʼets ti walbaʼchik». Lej chubax jawaʼ in uluw an Kwenél i Ókʼnom, kom xowéʼ waʼats 30.000 i epchalchik ti Ruanda axi in tʼójonchal a Jehová kʼal patal in kanát.

U TAKUY KIN KʼWAJIY PUTUDH KʼAL A JEHOVÁ

Ti 2011 tsemets a Elly, i neʼdhálakits 58 i támub tu tómkidh. Tam u ólonchal a Jehová, u ólchal patal jawaʼ u atsʼál ani Jajáʼ tin kanatbedhámal. Kʼeʼat jantʼoj axi tin lej kanatbedhámal játs ku ólchij an alwaʼ kaw u at-kʼwajíl.

U kwaʼal 90 i támub, pero u áynanchal tin ólnom semana ti semana. U áynanchal tin tolmix ban Departamento de Asuntos Legales axi ban sucursal axi ti Bélgica. Jayej u kulbetnál ku tʼilchij an epchalchik axi más tsakamej jawaʼ u watʼamal ani in bijchinének ku kanatbédhaʼ an epchalchik axi u tolmix ti Betel.

In tʼajal 84 i támub tu tʼajchij an kʼaʼál oláb a Jehová. Tanáʼ abal okʼox u tujchij kin utey kʼal a Jehová ani ku jaʼúbnaʼ más. U lej kʼákʼnanchal a Jehová kom etsʼey tin atsʼanchámal u olábil (Sal. 66:19). b

a An biografía in kʼal an epchal Schrantz kalej al An Ólchix Uw axi ti 1 a febrero ti 1974, ban páginas 90 ma ti 94.

b An epchal Marcel Gillet tsemets ti 4 a febrero ti 2023, tam ti kʼwajatak ti tsʼejkáb axéʼ an artículo.