1. ¿Jantʼoj in léʼ kin tʼajaʼ an tatalábchik?

 Max tatáʼ a kwaʼal i tsakam i exlál abal a léʼ ka tólmiy abal kin exlaʼ ani kin kʼanidhaʼ a Jehová. Pero, ¿jantʼiniʼ ta éjtowal ka tólmiy a tsakámil kin exlaʼ a Jehová max yab i éjtowal ki tsuʼuw? (Sant. 4:8).

2. ¿Jantʼoj in éjtowal kin tʼajaʼ an tatalábchik abal kin exóbchij in tsakámil jantʼiniʼ játs in ey a Jehová?

² An tatalábchik in éjtowal kin tólmiy in tsakámil ka utey kʼal a Jehová, max kin ajiychik junax an Biblia (2 Tim. 3:14-17). Pero waʼats kʼeʼat jantʼoj axi an tatalábchik in éjtowal kin eyendhaʼ abal kin tólmiy in tsakámil ka utey kʼal a Jehová. Ti Proverbios, u olnáb tin kwéntaj jun i tataláb axi in uchál in tsakámil kin tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ a Jehová in tsʼejkámal abal kin exlaʼ jantʼiniʼ játs in ey (Prov. 3:19-21). Al axéʼ xi exobintaláb neʼets ki tsuʼuw jantʼiniʼ an tatalábchik, in éjtowal kin exóbchij in tsakámil tin kwéntaj a Jehová kʼal jawaʼ in tsʼejkámal.

3. ¿Jantʼoj in éjtowal kin tʼajaʼ an tataláb kʼal in tsakámil?

³ An Biblia in ulal axéʼ tin kwéntaj jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová: «Abaʼ aniʼ yab u tsuʼtab a Dios, bel in tejwamedhál in ey kʼal in tsʼejkabil. Ma tam tin tsʼejkaʼ an tsabál ani an éb, in tajax tejwamédhaʼ abal chubax pel a Dios» (Rom. 1:20). Walám tatáʼ a lej kulbetnál ka neʼdhaʼ a tsakámil ti belelél. Tam ka neʼdhaʼchik ti belelél ka tsápnanchij ka exóbchij jantʼoj tin kwéntaj a Jehová kʼal jawaʼ in tsʼejkámal. Ki exóbnaʼ jantʼiniʼ tin tʼajaʼ a Jesús ani jantʼiniʼ tin éjtowal kin tʼajaʼ an tatalábchik.

4. ¿Jantʼiniʼ tin eyendhaʼ a Jesús jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová abal kin exóbchij in aykolil? (Lucas 12:24, 27-30).

 ⁴ Ka tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼiniʼ a Jesús in eyendhaʼ jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová abal kin pidhaʼ jun i exobchixtaláb in aykolil. Jun i kʼicháj in uchaʼchik abal kin tʼajaʼ ti kwéntaj an tsʼok ani jun i wits axi in bij lirio (ka ajiy Lucas 12:24, 27-30). A Jesús in éjtowalak kin bíjiy kʼeʼat i tsʼitsin o kʼeʼat i wits, pero in bijiy an tsʼok ani an lirios kom in aykolilchik játs axi más in exlálak. Walám in aykolil in tsuʼúmal jantʼiniʼ u wítsim an lirios ani jantʼiniʼ xeʼets ti jumumúl an tsʼok. A Jesús walám kʼwajat in chʼuchbiyal an tsʼok ani an lirios biyat in tʼilmayal in aykolil. Ani, ¿jantʼoj in tʼajaʼ a Jesús tam tin uluw axéʼ? In tejwamédhanchij in aykolil abal a Jehová lej alwaʼ inik ani u kʼanidhom. In exóbchij abal a Jehová neʼets kin pijchij ani kin tóltomiy in tʼojnálil, antsanáʼ jantʼiniʼ tin tʼajál kʼal an wits ani an tsʼok.

5. ¿Jawaʼ tam tʼiplab in éjtowal kin eyendhaʼ an tatalábchik abal kin exóbchij in tsakámil tin kwéntaj a Jehová?

⁵ ¿Jantʼiniʼ tin éjtowal an tatalábchik kin nitsʼbiy in tʼiplábil a Jesús tam kin exóbchij in tsakámil? Jun i tʼiplab, a éjtowal ka tʼilchij a tsakámil jawaʼ tam wits o jawaʼ tam koʼnél a kulbetnál tatáʼ. Ka ólchij jantʼoj ti exóbchal tin kwéntaj a Jehová, talbél jayej ka konoy jawaʼ tam wits o jawaʼ tam koʼnél játs axi más in kulbetnál. Max ka tʼilchij jantʼoj axi jajáʼchik in kulbetnál, walám más kin kulbétnaʼ ti tʼilom kʼal tatáʼ.

6. ¿Jantʼoj i exobnál kʼal jawaʼ in tʼajálak in mamá a Christopher?

⁶ Abal an tatalábchik kin exóbchij in tsakámil yab in yéjenchal ka lej exobláts abal kin exlaʼ tin kwéntaj jun i koʼnél o jun i wits. Max ki tʼilaʼ, a Jesús yab kʼwajiy in exóbchal in aykolil yan jantʼoj tin kwéntaj jawaʼ in kʼapal an tsʼok o jantʼiniʼ ti kʼwajat tsʼejkadh an lirios. Walám a tsakámil in kulbetnál kin exóbnaʼ jantʼoj ít, pero yab in yéjenchal ka ólchij yan jantʼoj abal ka exóbchij tin kwéntaj a Jehová. Jun i tʼiplab, jun i epchal axi in bij Christopher in ulal axéʼ: «U mamá in ujnámak kin eyendhaʼ jantʼoj axi wawáʼ ki exbay abal tu ku exóbchij tin kwéntaj a Jehová. Ejtíl, tam ki tsuʼuw jun i tsʼén, jajáʼ in ulalak, ‹lej alabél ti tsʼejkadh ani lej pakdhaʼ. ¿Yab aníts abal a Jehová lej púlik in ey?›. O tam u kʼalelak ban mar, u mamá tu uchálak, ‹ka metʼaʼchik an pujal lej tsapik, ani a Jehová antsanáʼ in ey, lej tsapik›». A Christopher in ulal: «U mamá tu exóbchalak yan jantʼoj exbadh kʼal wéʼ i kaw».

7. ¿Jantʼoj a éjtowal ka tʼajaʼ abal a tsakámil ka tsalpaxin kʼal jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová?

⁷ Biyat a tsakámil kʼwajat ti yejel a éjtowal ka exóbchij ka tsalpaxin ani kin exóbnaʼ jantʼiniʼ in ey a Jehová. A éjtowal ka ólchij jantʼoj axi in tsʼejkámal a Jehová ani a éjtowal ka konoy: «¿Jantʼoj ti exóbchal axéʼ tin kwéntaj a Jehová?». Walám ka lej jikʼpaʼ tam ka atsʼaʼ jantʼoj in tsálpayal a tsakámil (Mat. 21:16).

8. ¿Jantʼoj in éjtowalak kin tʼajaʼ an israelitas biyat u bélal kʼal in tsakámil?

⁸ A Jehová in uchaʼ an israelitas abal kwaʼalak kin exóbchij in tsakámil tam ka xeʼtsin ban bel (Deut. 11:19). Ban bel juʼtáj u xeʼtsinalak an israelitas waʼatsak yan i witslom ani i koʼnél. Jaxtám, biyat an israelitas u belálak kʼal in tsakámil in éjtowalak kin exóbchij yan jantʼoj tin kwéntaj a Jehová. Jayetsej in éjtowal kin tʼajaʼ xowéʼ an tatalábchik. Ki tsuʼuw talchik i tʼiplab.

9. ¿Jantʼoj i exobnál kʼal in tʼiplábil a Punitha ani a Katia?

⁹ Jun i epchal axi in bij Punitha, axi u kʼwajíl al jun i púlik bichow axi ti India, in ulal: «I  kwaʼal jun i yanél axi u kʼwajíl al jun i tsakam kwenchal, tam u kʼalelak ki tsaʼbiy i eyendhál an kʼij abal ki exóbchij i tsakámil tin kwéntaj jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová. U tʼajámal ti kwéntaj abal an tsakamchik in exóbnal yan jantʼoj tin kwéntaj a Jehová tam u chiʼdhál abal jeʼtam, kom ban bichow yab lej tejwaʼ». Max tatáʼ ka neʼdhaʼ a tsakámil juʼtáj ti waʼats yan jantʼoj axi in tsʼejkámal a Jehová, walám a tsakámil etsʼey neʼets kin tʼilaʼ, yab neʼets ki ukʼchiy. Jun i epchal axi in bij Katia, axi u kʼwajíl ti Moldavia, in ulal: «Belej u tʼilál tam ti u papá ani u mamá tin neʼdhálak tin belelél ban alteʼ. U lej kʼákʼnanchal kom tin exóbchij ku tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová ani in eyendhaʼ nixéʼ abal ti kin exóbchij jantʼiniʼ játs in ey a Jehová».

10. ¿Jantʼoj in éjtowal kin tʼajaʼ an tatalábchik max yab in éjtowal kin neʼdhaʼ in tsakámil juʼtáj ti más u tejwamél jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová? (Ka tsuʼuw an recuadro « Jawaʼ in éjtowal kin eyendhaʼ an tatalábchik»).

¹⁰ Pero walám tatáʼ it kʼwajíl al jun i bichow ani yab a éjtowal kit kʼalej al jun i tsʼenlom o al pil juʼtáj. Tam, ¿jantʼoj a éjtowal ka tʼajaʼ? Jun i epchal mimláb axi in bij Amol ani u kʼwajíl ti India in ulal: «Tejéʼ ban bichow an tatalábchik kwaʼal ka tʼójon ma wakletal ani lej jalbidh u kalel kit kʼalej ti belelél pil juʼtáj. Pero i éjtowal ki neʼdhaʼ i tsakámil ban parque o pil juʼtáj, abal kin tsuʼuw i wits ani ki exóbchij tin kwéntaj a Jehová». Max ka tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼoj waʼats utat juʼtáj it kʼwajíl, a éjtowal ka eyendhaʼ abal ka exóbchij a tsakámil tin kwéntaj a Jehová (Sal. 104:24). Walám neʼets ka ejtow ka tsuʼuw i wits, i tsʼitsin ani kʼeʼat jantʼoj. A Karina u kʼwajíl ti Alemania ani in ulal: «U mamá in lej kulbetnál an wits ani tam tin tsákamej tin ólchalak patal an wits axi i bajuwalak ki tsuʼuw». Max tatáʼ a kwaʼal i tsakam, a éjtowal ka eyendhaʼ an publicaciones ani an videos abal ka exóbchij tin kwéntaj jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová. Tatáʼ a  éjtowal ka takuy jawaʼ ka léʼnaʼ, abal ka exóbchij a tsakámil tin kwéntaj a Jehová. ¿Jantʼoj a éjtowal ka exóbchij? Játs neʼets ki exóbnaʼ.

11. ¿Jantʼoj in éjtowal kin tʼajaʼ an tatalábchik abal kin exóbchij in tsakámil abal a Jehová u kʼanidhom?

¹¹ Abal ka exóbchij a tsakámil abal a Jehová u kʼanidhom, a éjtowal ka exóbchij abal an koʼnélchik in beletnál in tʼam (Mat. 23:37). Jayej, a éjtowal ka tʼilchij jantʼoj axi tatáʼ a lej kulbetnál axi in tsʼejkámal a Jehová. Ban párrafo 10 i tʼilaʼ tin kwéntaj a Karina, jajáʼ in ulal: «Tam u kalelak tu belelél, u mamá tin ólchalak abal patal an wits lej pilits jantʼiniʼ ti tsʼejkadh ani lej pilits in alabéntal. Nixéʼ tu tejwamédhanchal abal a Jehová tu lej kʼanidhál. Watʼenekits yan i támub pero belej u tʼajál ti kwéntaj jantʼiniʼ ti tsʼejkadh patal an wits axi ku tsuʼuw. Nixéʼ tin tʼilchal abal a Jehová tu lej kʼanidhál».

12. ¿Jantʼoj in éjtowal kin tʼajaʼ an tatalábchik abal kin exóbchij in tsakámil abal a Jehová lej tsalpadh? (Salmo 139:14; ka tsuʼuw an imágenes).

¹² Ka tólmiy a tsakámil abal kin tʼajaʼ tin kwéntaj abal a Jehová lej tsalpadh (Rom. 11:33). Jun i tʼiplab, a éjtowal ka exóbchij abal an jáʼ u wenkʼonal ti tokow ani u neʼdháb kʼal an ikʼ abal ka jolan al pil i bichow (Job 38:36, 37). Jayej a éjtowal ka tʼilchichik jantʼiniʼ ti kʼwajat tsʼejkadh i iniktal (ka ajiy Salmo 139:14). Ki tsalpay kʼal jawaʼ in tʼajaʼ a Vladimir. Jajáʼ in ulal: «Jun i kʼicháj, i tsakámil ijkan ban bicicleta ani in tsʼoʼpaʼ in akan, pero al wéʼ a kʼicháj jeley. U kʼimádhil ani nanáʼ i exóbchij abal a Jehová tu tsʼejkaʼ abal dhúbatkʼij ka jeley i iniktal tam ki tsʼoʼpaʼ. Jayej i exóbchij abal jawaʼ in tsʼejkámal an atiklábchik yab in éjtowal ka tsʼejkan kwetém tam ka odhej. Ejtíl, tam jun i carro ka tamúxin kʼal kʼeʼat ani ka odhej, yab u tsʼejkanal kwetém. Kʼal axéʼ xi tʼiplab i exóbchij i tsakámil abal a Jehová lej tsalpadh».

13. ¿Jantʼiniʼ in éjtowal an tatalábchik kin tólmiy in tsakámil abal kin tʼajaʼ ti kwéntaj abal a Jehová lej tsapik? (Isaías 40:26).

¹³ A Jehová tu uchál abal ki metʼaʼ abal walkʼiʼ ani ki tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼiniʼ tin eyendhál in tsap abal an ótchik ka kʼwajiy juʼtáj tin tomnál ani yabchik ka kʼwajiy bukʼukʼúl (ka ajiy Isaías 40:26). Tatalábchik, tatáʼ a éjtowal ka uchaʼ a tsakámil abal kin metʼaʼ abal  walkʼiʼ ani kin tsalpay kʼal jawaʼ in tsuʼtal. Jun i epchal axi ti Taiwán tu tʼilchal jawaʼ in watʼaʼ tam ti tsákamej. Jajáʼ in ulal: «Jun i kʼicháj u mamá ani nanáʼ u kʼalej tu belelél juʼtáj ti waʼatsak i alteʼ ani u jilkʼon tu wáyal tanáʼ. Kom kʼwajatak welat an éb i ejtow ki tsuʼuw an ótchik. Nixéʼ a kʼicháj nanáʼ in kʼwajatak lej tʼeʼpidh, kom u juntal exóbal tin nixoknálak ku tʼajaʼ jantʼoj kidháb, pero nanáʼ yab u léʼak ku kʼibchij a Jehová. U mamáʼ tin tʼilchij abal a Jehová in eyendhaʼ in tsap abal kin tsʼejkaʼ patal an ót. Jayej tin tʼilchij abal a Jehová in éjtowal kin eyendhaʼ in tsap abal ti kin tólmiy abal yab ku kʼibchij. Nixéʼ tin tólmiy abal ku léʼnaʼ ku exlaʼ más tin kwéntaj a Jehová ani ku léʼnaʼ ku tʼojonchij belits max ku tamétnaʼ i kʼibataláb».

14. ¿Jantʼoj in éjtowal kin eyendhaʼ an tatalábchik abal kin tejwamédhanchij in tsakámil abal a Jehová etsʼey u kulbél?

¹⁴ Patal jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová in tejwamedhál abal Jajáʼ u lej kulbél. An atiklábchik axi exoblámadh in tʼajámal ti kwéntaj abal an koʼnélchik u tsʼiktej ani u kʼijidhbél tam u kulbél, ejtíl an tsʼitsin ani an toʼol (Job 40:20). Walám a tsakámil in tʼajámal ti kwéntaj abal an tsakam mitsuʼ junchikíl u tsʼiktej kʼal jawaʼ kin elaʼ, o walám jayej in tsuʼúmal jantʼiniʼ u tsʼiktej an tsakam pikʼoʼ, nixéʼ tu lej teʼendhál ani i kʼijidhnál. Tam a tsakámil kin tsuʼuw jantʼiniʼ u tsʼiktej an tsakam koʼnélchik, ka tʼilchij abal a Jehová pel jun i Dios axi etsʼey u kʼwajíl kulbél (1 Tim. 1:11).

15. ¿Jantʼoj in éjtowal kin tʼajaʼ an tatalábchik abal kin exlaʼ jantʼoj in tsálpayal in tsakámil? (Proverbios 20:5; ka tsuʼuw an imagen).

¹⁵ Talchik i tataláb in atsʼámal kʼibat kin tʼilmay in tsakámil abal ka ólchin jawaʼ in tsálpayal. Max tatáʼ jayej a atsʼál kʼibat, ¿jantʼoj a éjtowal ka tʼajaʼ abal a tsakámil kin léʼnaʼ ti tʼilmay? (Ka ajiy Proverbios 20:5). Yan i tataláb in neʼdhámal ti belelél in tsakámil juʼtáj ti yab ka itʼixbedháj kʼal jantʼoj más. Jun i tataláb axi ti Taiwán in ulal jantʼoj in tʼajál jajáʼ: «Tam u neʼdhál ti belelél u tsakámil ban tsʼén o ban playa, jajáʼchik u kʼijidhbél kom  yabchik xeʼets ti tsalpax abal kwaʼal ki tʼajaʼ kʼeʼat jantʼoj. Jaxtám i éjtowal ki tʼilmay ani ki exlaʼ jantʼoj in tsálpayalchik». Ban párrafo 9 i tʼilaʼ tin kwéntaj a Katia, jajáʼ in ulal: «Tam kin kalets ban escuela, u mamá tin íkʼtalak ani tin neʼdhálak ban parque. Tanáʼ u atsʼálak koyat ani u éjtowalak ku tʼilmay u mamá, ku ólchij jawaʼ u atsʼálak ani jawaʼ u watʼalak ban escuela».

16. ¿Jantʼiniʼ in éjtowal an yaneláb kin kʼijidhnaʼ jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová?

¹⁶ Tam an yaneláb u kʼalel ti belelél ani in tʼajálchik ti kwéntaj jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová, u kʼwajílchik más kulbél ani más junkudh. An Biblia in ulal abal i éjtowal ki jolkʼaʼ i kʼij abal «ku xeʼtsin teʼeʼél» ani «tu tʼikwnal» (Ecl. 3:1, 4, nota). A Jehová in tsʼejkámal an tsabál lej alabél abal ki ejtow ku kʼijidhbéj ani in jilamal yan jantʼoj axi ki ejtow ki tsuʼuw. Yan i yaneláb in kulbetnál ka kʼalej ban playa, ban tsʼenlom o juʼtáj ti waʼats yan i koʼnél abal kin tsuʼuw. Yan i tsakam in kulbetnál ti adhil ban parque, ti tsʼiktej ani ti kowal ban río o ban mar. Kʼal axéʼ i exobnál abal i éjtowal ku kʼijidhbéj kʼal patal jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová.

17. ¿Jaleʼ ti an tatalábchik kwaʼal kin tólmiy in tsakámil kin kulbétnaʼ jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová?

¹⁷ Ban ít tsabál, an tatalábchik ani an tsakam neʼets kin ejtow ka kʼijidhbéj kʼal patal jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová. Yab neʼets ki tsʼejnaʼ an koʼnélchik nibal jajáʼchik neʼets tu ku tsʼejnaʼ (Is. 11:6-9). Neʼets ki koʼoy yan i kʼij abal ki kʼijidhnaʼ patal jawaʼ a Jehová in tsʼejkámal (Sal. 22:26). Pero, yab ka aychij ma ku kʼwajiy ban it tsabál abal ka exóbchij a tsakámil abal kin kulbétnaʼ jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová. Max ka tólmiy a tsakámil kin kulbétnaʼ jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová, jajáʼchik neʼets kin ejtow kin exbay jawaʼ in uluw a David, jajáʼ in uluw: «Yab waʼats nibal jitaʼ ti báwchij Tatáʼ Jehová, ani yab waʼats jitaʼ axi kin ejtow kin tsʼejkaʼ jawaʼ Tatáʼ a tsʼejkámal» (Sal. 86:8).