1. ¿Kʼal jantʼoj ti tólmiyat a Job abal kin exlaʼ más a Jehová?

 TIN NAKÉL in ejatal, a Job tʼilmáts kʼal yan i atikláb, pero kʼal jawaʼ más tólmiyat játs tam ti tʼilmáts kʼal a Jehová. A Jehová in uchaʼ a Job abal kin tʼajaʼ ti kwéntaj patal jawaʼ in tsʼejkámal, kʼal nixéʼ neʼetsak kin tʼajaʼ ti kwéntaj abal a Jehová lej tsalpadh ani abal kin lej belaʼ abal a Jehová etsʼey neʼets kin béletnaʼ in tʼojnálil. Jun i tʼiplab, a Job in tʼajaʼ ti kwéntaj abal a Jehová in píjchiyal an koʼnél, jaxtám in belaʼ abal jajáʼ jayej neʼetsak ka pidhan jawaʼ in yéjenchal (Job 38:39-41; 39:1, 5, 13-16). Tam ti a Job in tsalpay kʼal patal jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová, in tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼiniʼ játs in ey a Jehová.

2. ¿Jaleʼ ti walám neʼets ki atsʼaʼ kʼibat ki tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová?

² Wawáʼ jayej i éjtowal ki exóbnaʼ más tin kwéntaj a Jehová max ki tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ in tsʼejkámal. ¿Jaleʼ? Max u kʼwajíl al jun i bichow walám ki tsalpay abal yab lej waʼats jantʼoj ki tsuʼuw. Ani max u kʼwajíl al jun i tsakam kwenchal walám ki tsalpay abal yab u jólkʼanal abal ki tʼajaʼ ti kwéntaj. Jaxtám ki exóbnaʼ jaleʼ ti lej exbadh ki jolkʼaʼ i kʼij abal ki tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ a Jehová in tsʼejkámal. Jayej neʼets ki exóbnaʼ abal a Jehová ani a Jesús in eyendhaʼ jawaʼ in tsʼejkámal abal tu ku exóbchij yan jantʼoj ani jayej neʼets ki tsuʼuw jantʼoj i éjtowal ki exóbnaʼ kʼal jawaʼ waʼats.

3. ¿Jaleʼ ti exlál abal a Jehová in léʼak abal a Adán kin kulbétnaʼ jawaʼ in tsʼejkámal?

³ Tam ti a Jehová in tsʼejkaʼ a Adán in léʼak abal kin tʼajaʼ ti kwéntaj patal jawaʼ in tsʼejkámal, jaxtám in punuw al jun i alabél tsabál. A Adán kwaʼalak kin béletnaʼ, kin tʼojonchij ani kin puwedhaʼ an alabél tsabál (Gén. 2:8, 9, 15). ¿Jantʼiniʼ tin atsʼaʼ a Adán tam ti in tsuʼuw abal kʼwajat ti puwel an ichláb ani an wits? Walám jajáʼ in lej kulbetnálak kin tʼajaʼ axéʼ xi tʼojláb. A Jehová jayej in uchaʼ a Adán abal kin punchij in bij an koʼnélchik (Gén. 2:19, 20). A Jehová in éjtowalak kin tʼajaʼ axéʼ xi tʼojláb pero in pidhaʼ a Adán. Walám a Adán kʼwajiy in lej tʼajál ti kwéntaj jantʼoj játs axi in tʼajálakchik an koʼnélchik, abal antsanáʼ kin exlaʼ jawaʼ tam bij kin punchij. A Adán in lej kʼijidhnaʼ kin tʼajaʼ axéʼ xi tʼojláb kom tanáʼ in exóbnaʼ jantʼiniʼ játs in ey a Jehová. In tʼajaʼ ti kwéntaj abal lej tsalpadh, abal jawaʼ waʼatsak kʼwajatak lej alabél ani alwaʼ tsʼejkadh.

4. a) ¿Jaleʼ ti kwaʼal ki lej tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ a Jehová in tsʼejkámal? b) ¿Jantʼoj játs axi más a kulbetnál kʼal jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová?

⁴ In tomnál ki tsuʼuw jawaʼ a Jehová in tsʼejkámal kom Jajáʼ tu konchal ki tʼajaʼ. Jajáʼ in ulal: «Ka metʼaʼchik ti kʼaʼylál ani ka tsuʼuw, ¿jitaʼ játs axi in tsʼejkámal patal jawaʼ waʼats?». Wawáʼ i exlál abal pel a Jehová axi in tsʼejkámal patal (Is. 40:26). Pero a Jehová yab expidh in tsʼejkámal jantʼoj ti kʼaʼylál, jayej in jilamal yan jantʼoj ban tsabál ani al an jáʼ (Sal. 104:24, 25). Jayej, ka tsalpay jantʼiniʼ tu tsʼejkaʼ a Jehová. Jajáʼ tu tsʼejkaʼ abal ki tsuʼuw ani kulbétnaʼ patal jawaʼ waʼats. Ani abal ki ejtow ki kulbétnaʼ jawaʼ waʼats, a Jehová tu tsʼejkaʼ abal ku tsúʼuxin, ku otsʼoxin, ki kulbétnaʼ jawaʼ i jikál, ki lekaʼ ani ki takaʼ.

5. Kʼal jawaʼ in ulal Romanos 1:20, ¿jaleʼ ti lej alwaʼ ki tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ a Jehová in tsʼejkámal?

⁵ An Biblia tu ólchal kʼeʼat i tsalap abal jaleʼ ti kwaʼal ki lej tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ a Jehová in tsʼejkámal, in ulal abal antsanáʼ neʼets ki exlaʼ jantʼiniʼ játs Jajáʼ in ey (ka ajiy Romanos 1:20). Ejtíl, max ki tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼiniʼ ti kʼwajat tsʼejkadh patal jawaʼ waʼats, neʼets ki exbay abal a Jehová lej tsalpadh. Jayej, a Jehová in tsʼejkámal yan jantʼoj axi i éjtowal ki kʼapuw, nixéʼ in tejwamedhál abal Jajáʼ tu lej kʼanidhál. Max ki tʼajaʼ ti kwéntaj patal jawaʼ waʼats, neʼets ki exlaʼ jantʼiniʼ játs in ey a Jehová ani nixéʼ neʼets tu ku tólmiy abal ku utey más kʼal Jajáʼ. Xowéʼ ki tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼiniʼ in eyendhámal a Jehová jawaʼ in tsʼejkámal abal tu ku exóbchij.

6. ¿Jantʼoj i exobnál kʼal tin kwéntaj an tsʼitsin axi u kʼalel ti kʼwajíl pil?

⁶ A Jehová in kwaʼal bíjidh jaykʼiʼ ti neʼets kin tʼajaʼ jawaʼ in tsálpayal. Támub ti támub an israelitas in tʼajálak ti kwéntaj abal tin taltal a febrero ani ma tin tujtal a mayo, an cigüeñas u kʼalelakchik ti kʼwajíl pil. A Jehová in uchaʼ an israelitas abal ma an cigüeñas in exlálak jaykʼiʼ tin tomnálak ka kʼalej ti kʼwajíl pil (Jer. 8:7). Antsanáʼ jantʼiniʼ a Jehová in koʼonchalits bíjidh jaykʼiʼ ti kwaʼal ka kʼalej ti kʼwajíl pil axéʼchik xi tsʼitsin, antsanáʼ jayej in bijiyámalits jaykʼiʼ ti neʼets kin chiʼdhaʼ in kʼichájil. Tam ki tsuʼuw an tsʼitsinchik u jumumúl walkʼiʼ abal ka kʼalej ti kʼwajíl pil, tu tʼilchal abal a Jehová in kwaʼalits bíjidh jaykʼiʼ ti neʼets kin talabedhaʼ an pojkaxtaláb ani jayej tu tólmiyal ki belaʼ abal chubax neʼets kin tʼajaʼ (Hab. 2:3).

7. ¿Jantʼoj i exobnál kʼal tin kwéntaj an tʼiw? (Isaías 40:31).

⁷ A Jehová in pidhál i tsapláb in tʼojnálil. A Jehová in uchaʼ in bichówil abal tam kin atsʼaʼ tsékenekits ani abal yabáts in kwaʼal i tsapláb, Jajáʼ neʼetsak kin tólmiychik abal junílekʼij kin koʼoy i tsapláb ani kin ejtow «ka juman ejtíl jun i tʼiw» (ka ajiy Isaías 40:31). An israelitas in ujnámak kin tsuʼuw jantʼiniʼ an tʼiw u xeʼtsinalak ti jumumúl ani yab in eyendhálak lej in tsap kom u lej tolmiyábak kʼal an ikʼ. Axéʼ tu exóbchal abal a Jehová jayej neʼets tu ku tólmiy wawáʼ ani neʼets tu ku pidhaʼ i tsapláb. Tam ka tsuʼuw jun i tʼiw xeʼets ti jumumúl, ka tʼilaʼ abal a Jehová etsʼey neʼets ti pidhaʼ an tsapláb abal ka ejtow ka watʼenchij jawákits tam kʼibataláb.

8. a) ¿Jantʼoj in exóbnaʼ a Job tin kwéntaj jawaʼ a Jehová in tsʼejkámal? b) ¿Jantʼoj i exobnál wawáʼ?

⁸ Etsʼey i éjtowal ki belaʼ kʼal a Jehová. A Job in belaʼ más kʼal a Jehová tam ti tʼilmayat (Job 32:2; 40:6-8). A Jehová in tʼilchij yan jantʼoj a Job axi in tsʼejkámal, ejtíl an ót, an tokow ani an ley. Jayej in tʼilchij tin kwéntaj i koʼnélchik, ejtíl an dhimalón toro ani an bichim (Job 38:32-35; 39:9, 19, 20). Kʼal axéʼ xi tʼiplab, tólmiyat a Job abal kin tʼajaʼ ti kwéntaj abal a Jehová lej tsapik, kʼanidhom ani tsalpadh. Talbél ti tʼilmayat a Job kʼal a Jehová in belaʼ más kʼal Jajáʼ (Job 42:1-6). Jayej, tam ki tʼajaʼ ti kwéntaj patal jawaʼ a Jehová in tsʼejkámal, i tʼajál ti kwéntaj abal a Jehová lej watʼadh tsapik ani tsalpadh. A Jehová in éjtowal kin tixkʼaʼ patal an kʼibataláb axi i kwaʼal ani i lej bélal abal neʼets kin tʼajaʼ.

9, 10. ¿Jantʼoj tu exóbchal an ab ani an kʼakʼal tin kwéntaj a Jehová?

⁹ A Jesús in exlál jantʼiniʼ ti kʼwajat tsʼejkadh patal jawaʼ waʼats, kom Jajáʼ in tólmiy a Jehová abal kin talaʼ tsʼejkaʼ (Prov. 8:30). Jaxtám, tam ti kʼwajiy tejéʼ ban Tsabál, a Jesús in eyendhaʼ jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová abal kin exóbchij in aykolil yan jantʼoj exbadh. Ki exóbnaʼ talchik i tʼiplab.

¹⁰ A Jehová in kʼanidhál patal an atikláb. Ban Sermón del Monte, a Jesús in tʼilchij in aykolil tin kwéntaj an ab ani an kʼakʼal. Walám junchikíl yab i lej tʼajál ti kwéntaj axéʼ, pero i lej yéjenchal abal ki ejtow ku kʼwajiy ejat. A Jehová yab in kʼanchal an ab ani an kʼakʼal nibal jitaʼ, kom in kʼanidhál patal an atikláb (Mat. 5:43-45). A Jesús in eyendhaʼ axéʼ xi tsab i tʼiplab abal tu ku exóbchij abal kwaʼalak ki kʼanidhaʼ patal an atikláb. Tam tatáʼ ka tsuʼuw abal kʼwajat ti otskanal a kʼicháj o tam ka tsuʼuw abal kʼwajat ti ulel an ab, ka tʼilaʼ abal a Jehová in kʼanidhál patal an atikláb ani in tsuʼtal jununúl. In tʼiplábil a Jehová neʼets tu  ku tólmiy abal ki léʼnaʼ ki ólchij an alwaʼ kaw patal an atikláb.

11. ¿Jantʼiniʼ neʼets tu ku tólmiy max ki tʼajaʼ ti kwéntaj an tsakam tsʼitsinchik?

¹¹ A Jehová tu pidhál jawaʼ i yéjenchal abal ki watʼaʼ a kʼicháj. Ban Sermón del Monte jayej in uchaʼchik axéʼ xi kaw in aykolil: «Ka tʼajaʼchik ti kwéntaj an tsʼitsinchik abal yab u om, ani yab u kʼojol, ani yab in dhayál jantʼoj ti al an wilteʼ. Bel u kʼapulchik, kom expidh kʼal i Tátaj ti éb u pijcháb». Ki tsalpay abal tanáʼ utat xeʼetsak ti jumumúl an tsʼitsin ani tam a Jesús in uchaʼ in aykolil: «A exbádh tatáʼchik lej kʼadhpidh, yab ejtíl in exbádh an tsʼitsin» (Mat. 6:26). Kʼal axéʼ xi alabél tʼiplab tu tʼilchal abal a Jehová tu lej kʼanidhál ani neʼets tu ku pidhaʼ jawaʼ i yéjenchal abal ki watʼaʼ a kʼicháj (Mat. 6:31, 32). Axéʼ xi tʼiplab in áynanchal kin tólmiy an epchalchik xowéʼ ta kʼicháj. Jun i precursora axi u kʼwajíl ti España kʼwajatak wéʼ tʼeʼpidh kom yab in exlálak juʼtáj ka kʼalej ti kʼwajíl, pero tam tin tsuʼuw abal talchik i tsakam tsʼitsin kʼwájatak ti kʼapkʼúl, in atsʼaʼ más kanat. Jajáʼ in ulal: «Nixéʼ tin tʼilchij abal max a Jehová in beletnál nixéʼ xi tsakam tsʼitsinchik, jayej neʼets ti kin béletnaʼ nanáʼ». Talbél, axéʼ xi epchal in elaʼ juʼtáj ka kʼalej ti kʼwajíl.

12. Kʼal jawaʼ in ulal Mateo 10:29-31, ¿jantʼoj i exobnál tin kwéntaj a Jehová tam ki tsuʼuw an gorriones?

¹² Wawáʼ i kwaʼal yan i jalbíl tin wal a Jehová. A Jesús in abaʼ in aykolil ti ólnom pero okʼox in tólmiychik abal yab ka jikʼey max ka ayoknáj (ka ajiy Mateo 10:29-31). ¿Jantʼoj in tʼajaʼ? In tʼilchichik tin kwéntaj jun i tsʼitsin axi lej waʼats ti Israel: játs an gorrión. Ti biyál axéʼ xi tsakam tsʼitsin lej tsaʼatak tu bináb. Pero a Jesús in uchaʼchik in aykolil: «Nibal jun i tsakam tsʼitsin yab u íjkanal tsabál ani yab kin exlaʼ i tátaj ti éb». Ani talbél in uchaʼchik: «A kwaʼal a lej kʼadhpidh exbádh ani yab ejtíl an tsakam tsʼitsin». Antsanáʼ in tejwamédhanchij abal jajáʼchik in kwaʼalak más in jalbíl tin wal a Jehová. Kʼal axéʼ tólmiyatchik abal yab ka jikʼey max ka ayoknáj. Tam in aykolil a Jesús ka xeʼtsin ti ólnom ani kin tsuʼuw «an tsakam tsʼitsin», walám neʼetsak kin tʼilaʼchik jawaʼ uchan kʼal a Jesús. Jayetsej in tomnál ka tʼilaʼ tatáʼ tam ka tsuʼuw jun i tsakam tsʼitsin. Ka tʼilaʼ abal a kwaʼal yan a jalbíl tin wal a Jehová. Jajáʼ neʼets ti tólmiy abal yab ki jikʼey tam ki ayoknáj (Sal. 118:6).

13. ¿Jantʼoj kwaʼal ki tʼajaʼ abal ki áynanchij ki exóbnaʼ kʼal jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová?

¹³ Neʼets ki áynanchij ki exóbnaʼ yan jantʼoj tin kwéntaj a Jehová max ki tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ in tsʼejkámal. Jaxtám in yéjenchal ki jolkʼaʼ i kʼij abal ki tsalpay jantʼoj i éjtowal ki exóbnaʼ kʼal patal jawaʼ waʼats. Walám junchikíl neʼets ki atsʼaʼ kʼibat ki tʼajaʼ nixéʼ. Jun i epchal axi ti Camerún axi in bij Géraldine in ulal axéʼ: «Nanáʼ in yejey al jun i púlik bichow, ani  tanáʼ yab u éjtowalak ku tsuʼuw jawaʼ a Jehová in tsʼejkámal». Jun i ókʼnom axi in bij Alfonso in ulal: «Jawaʼ nanáʼ tin tolmiyámal, játs ku jolkʼaʼ i kʼij abal kin kʼwajiy kwetém ani ku tsalpay kʼal patal jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová».

14. ¿Jantʼoj in exóbnaʼ a David tam ti kʼwajiy in tsálpayal kʼal jawaʼ a Jehová in tsʼejkámal?

¹⁴ An tsʼalej David in lej jolkʼalak i kʼij abal kin tsalpay kʼal patal jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová. Jajáʼ in uluw axéʼ xi kaw: «Tam u tsuʼtal an éb ani patal jawaʼ a tsʼejkámal kʼal a kʼubak, ejtíl an ót ani an ítsʼ, in kʼwajíl ku tsalpay, ¿jay in jalbíl in kwaʼal an atiklábchik abal tatáʼ ka tʼajaʼ ti kwéntaj?» (Sal. 8:3, 4). A David yab expidh kʼwajiy in tsuʼtal an ót, jayej in tsalpay jantʼoj u exóbchinalak tin kwéntaj a Jehová. In tʼajaʼ ti kwéntaj abal a Jehová lej púlik in ey. Kʼeʼat a kʼicháj, a David kʼwajiy in tsálpayal jantʼiniʼ ti kʼalej ti tsʼejkanal in iniktal tin chukul in mamá. Kʼal nixéʼ tólmiyat abal kin kʼanidhaʼ más a Jehová ani kin tsuʼuw abal lej tsalpadh (Sal. 139:14-17).

15. Ka olnaʼ jantʼoj a exobnámal kʼal jawaʼ a Jehová in tsʼejkámal (Salmo 148:7-10).

¹⁵ Antsanáʼ jantʼiniʼ a David, wawáʼ yab i yéjenchal ku kʼalej lej ow abal ki tsalpay kʼal jawaʼ a Jehová in tsʼejkámal. Max tatáʼ ka tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ waʼats ta tonidh, neʼets ka exóbnaʼ yan jantʼoj tin kwéntaj a Jehová. Ejtíl, tam i atsʼál abal lej tsapik an kʼakʼal, ki tsalpay jay in tsap in kwaʼal a Jehová (Jer. 31:35). Jayej tam ki bajuw ki tsuʼuw abal jun i tsʼitsin kʼwajat in tsʼejkál in pákʼw, i éjtowal ki tsalpay kʼal an tsalpadhtaláb axi in kwaʼal a Jehová. Ani tam ki tsuʼuw jantʼiniʼ u ubátʼ jun i pikʼoʼ kʼal in wéw, i éjtowal ki tsalpay abal a Jehová in léʼ tu ku tsuʼuw abal ku kʼijidhbéj. Jayej, tam ki tsuʼuw abal jun i nanaláb kʼwajat ti ubátʼ kʼal in tsakam tʼeléʼil, ka tsalpay abal a Jehová tu lej kʼanidhál. Waʼats yan jantʼoj axi i éjtowal ki tsuʼuw abal ki exóbnaʼ jantʼiniʼ játs in ey a Jehová, ani játs kom patal jawaʼ tsʼejkadh in puwénchal (ka ajiy Salmo 148:7-10).

16. ¿Jantʼoj in tomnál ki tsápnanchij ki tʼajaʼ?

¹⁶ A Jehová pel jun i Dios lej tsapik, kʼanidhom, tsalpadh ani patal jawaʼ in tsʼejkámal lej alabél. Patal axéʼ i éjtowal ki tʼajaʼ ti kwéntaj tam ki tsuʼuw jawaʼ in tsʼejkámal a Jehová. Jaxtám, ki jolkʼaʼ i kʼij abal ki tsalpay kʼal patal jawaʼ a Jehová in tsʼejkámal, nixéʼ neʼets tu ku tólmiy abal ku utey más kʼal Jajáʼ (Sant. 4:8). Al axi jun an exobintaláb neʼets ki tsuʼuw jantʼoj in éjtowal kin tʼajaʼ an tatalábchik abal kin tólmiy in tsakámil abal jayej kin tʼajaʼ antsanáʼ.