1, 2. ¿Jantʼoj in watʼaʼ in aykolil a Jesús biyat neʼetsakchik abal ti Emaús?

 TI 16 a nisán ban támub 33, in aykolil a Jesús kʼwájatakchik lej tʼeʼpidh ani u jikʼél. Tsab in aykolil axi kʼwajatak ti Jerusalén kʼalej abal ti Emaús, jun i bichow axi kʼwajatak 11 kilómetros in owém. Jajáʼchik kʼwajatak lej tʼeʼpidh kom a Jesús itej ti tsemdhámej, in tsálpaychik abal yabáts neʼetsak ka putun jawaʼ in uluw an Mesías, pero jajáʼchik yabak in exlál jawaʼ neʼetsak ka watʼey talbél.

² Biyat an aykolchik neʼets ti belál, u tsʼatʼel jun i inik ani in tujchal ti tʼilom. Jajáʼchik in ólchal abal kʼwajatchik lej tʼeʼpidh ani abal in lej yajnál jawaʼ tʼajchin a Jesús. Axéʼ xi inik tujey in tʼilál jantʼoj axi lej exbadh, in tʼilaʼ tin kwéntaj in kʼichájil a Moisés ani tin kwéntaj an kawlomejchik ani in wilkʼanchij jaleʼ ti an Mesías in koʼoy kin yajchiknaʼ ani ka tsemets. Tam ti axéʼchik xi aykol ulits ti Emaús, in tʼajaʼchik ti kwéntaj abal nixéʼ xi inik pelak a Jesús. In atsʼaʼchik lej kulbél kin exlaʼ abal a Jesús kʼwajatak ejat (Luc. 24:​13-35).

3, 4. a) ¿Jantʼoj in watʼaʼ in aykolil a Jesús? (Hechos 1:3). b) ¿Jantʼoj neʼets ki exóbnaʼ al axéʼ xi exobintaláb?

³ Al an 40 i kʼicháj talbél ti edhámej a Jesús yaníl tejwaméj kʼal in aykolil (ka ajiy Hechos 1:3). A Jesús in kanatbédhaʼ in aykolil ani nixéʼ in tʼajaʼ abal yabáts ka kʼwajiychik lej tʼeʼpidh ani yabáts  ka jikʼey. Jayej kʼal nixéʼ tólmiyatchik kin koʼoy i iniktaláb ani kin áynanchij kin olnaʼ an alwaʼ kaw. a

⁴ Neʼets ki exóbnaʼ yan jantʼoj max ki ajiy jawaʼ in tʼajaʼ a Jesús talbél ti edhámej. Al axéʼ xi exobintaláb neʼets ki tsuʼuw jantʼiniʼ ti a Jesús in eyendhaʼ lej alwaʼ an kʼij talbél ti edhámej abal 1) kin kanatbédhaʼ in aykolil, 2) kin tólmiy kin éxbaychik más alwaʼ an dhuchlab 3) ani kin tʼojojoy abal kin batsʼuw más in uchbíl ti tamkuntaláb. Jayej neʼets ki tsuʼuw jantʼiniʼ i éjtowal ki nitsʼbiy a Jesús.

¿JANTʼINIʼ I ÉJTOWAL KI KANATBÉDHAʼ AXI KʼEʼATCHIK?

5. ¿Jaleʼ tin yéjenchalak ka kanatbédhaʼ in aykolil a Jesús?

⁵ ¿Jaleʼ tin aykolil a Jesús in yéjenchalak ka kanatbédhaʼ? Kom talchik in jilaʼ in kʼimáʼ, in yanél ani jawaʼ in kwaʼalak abal ka wenkʼon ti aykol kʼal a Jesús (Mat. 19:27). Kʼeʼatchik u kʼwíynalak kʼal an atiklábchik axi tin bichówil (Juan 9:22). Jajáʼchik in tʼajaʼ patal axéʼ kom in belálakchik abal a Jesús játs an Mesías (Mat. 16:16). Jaxtám, tam ti tsemdháj a Jesús, jajáʼchik kʼwajatak lej tʼeʼpidh kom yab in exlálakchik max neʼets ka putun jawaʼ in okʼxidh uluw a Jesús.

6. ¿Jantʼoj in tʼajaʼ a Jesús talbél ti edháj?

⁶ A Jesús in exlálak abal in aykolil jilkʼon lej tʼeʼpidh tam ti jajáʼ tsemets. Jayej in exlálak abal in aykolil neʼetsak kin atsʼaʼchik tʼeʼpidh belits abal in kwaʼalak i belomtaláb. Jaxtám tam ti edháj kʼal a Jehová, dhúbatkʼij in kanatbédhachik. A María Magdalena kʼwajatak ti ukʼnal juʼtáj ti jólidhak a Jesús ani tanáʼ ti tejwaméj Jajáʼ (Juan 20:​11, 16). Talbél tejwaméj kʼal tsab in aykolil axi neʼetsak abal ti Emaús, jajáʼchik játs axi i tʼilaʼ ban kʼaʼál párrafo. Talbél jayej tejwaméj kʼal an abatwálej Pedro (Luc. 24:34). ¿Jantʼoj i exobnál kʼal jawaʼ in tʼajaʼ a Jesús? Ki tsuʼuw jawaʼ watʼey tam ti tejwaméj kʼal a María Magdalena.

7. ¿Jantʼoj exomak in tʼajál a María, ani jantʼoj in tʼajaʼ a Jesús abal kin kanatbédhaʼ? (Juan 20:​11-16; ka tsuʼuw jayej an imagen).

⁷ (Ka ajiy Juan 20:​11-16). Ti 16 a nisán, jun  i mudhél i mimláb axi pelak in aykolil a Jesús kʼalej kin tsuʼuw juʼtáj ti kʼwajatak jolidh (Luc. 24:​1, 10). Tam ti a María Magdalena ulits juʼtáj ti jolidh ani in tsuʼuw abal yab kʼwajatak in iniktal a Jesús, kʼalej kin uchaʼ a Pedro. A Pedro ani a Juan dhubat kʼalej juʼtáj ti jólidhak a Jesús ani kuxlab jayej talak tsʼatʼat a María. Pero tam tin tsuʼuwchik abal xantʼoj jitaʼ ban jolimtaláb, a Pedro ani a Juan wíchiychik tin kʼimáʼ, pero a María yab wichiy, jilkʼon tanáʼ ti ukʼnal. A María yab in exlálak pero kʼwajatak ti metʼnal kʼal a Jesús. A Jesús in lej yajnaʼ tam tin tsuʼuw abal a María Magdalena kʼwajatak ti ukʼnal. Jaxtám tejwaméj kʼal jajáʼ ani in tʼajaʼ jantʼoj abal kin kanatbédhaʼ. In uchbiy abal ka kʼalej kin tsuʼuw axi más an aykol ani kin uchaʼ abal jajáʼ edhámej (Juan 20:​17, 18).

8. ¿Jantʼiniʼ i éjtowal ki nitsʼbiy a Jesús?

⁸ ¿Jantʼiniʼ i éjtowal ki nitsʼbiy a Jesús? Ki kanatbédhaʼ an epchalchik abal kin áynanchij kin tʼojonchij a Jehová. Jaxtám in tomnál ki lej tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼoj kʼwajat in watʼalchik, ki tsápnanchij ki exbay jantʼiniʼ tin atsʼálchik ani ki tʼilmay kʼal yan i kʼanidhomtaláb. Ki tsuʼuw jantʼoj in watʼaʼ jun i epchal axi in bij Jocelyn, tsemets in epchal al jun i accidente. Jajáʼ in ulal: «In kʼwajiy lej tʼeʼpidh al yan a ítsʼ». Pero kʼal jun i tomkinél kániyat tin kʼimáʼ, otsʼówiyat ani uchan abal in kwaʼal yan in jalbíl abal a Jehová. A Jocelyn in ulal: «Yabáts u exlálak jantʼoj ku tʼajaʼ u atsʼálak ejtíl max kʼwajatak tin ukʼtsinál ban jáʼ. Pero a Jehová kʼwajatak in eyendhál axéʼchik xi epchal abal ti kin tólmiy ani ti kin kanatbédhaʼ. Nixéʼ tin tólmiy abal ku áynanchij ku tʼojonchij a Jehová». Max i léʼ ki kanatbédhaʼ jun i epchal in yéjenchal ki jilaʼ abal tu ku ólchij patal jawaʼ in atsʼál ani ki lej otsʼówiy. Antsanáʼ neʼets ki tólmiy abal kin áynanchij kin kʼakʼnaʼ a Jehová (Rom. 12:15).

KI TÓLMIY AN EPCHALCHIK ABAL KIN EXBAY MÁS ALWAʼ AN BIBLIA

9. ¿Jantʼoj in yéjenchalak in aykolil a Jesús ani jantʼiniʼ tin tólmiychik?

⁹ In aykolil a Jesús in belálak kʼal in káwintal a Dios ani in tsápnanchalak kin eyendhaʼ jawaʼ in exobnálak (Juan 17:6). Pero yab in exbayalakchik jaleʼ ti a Jesús tsemdháj jantʼiniʼ jun i atikláb axi pojkax. A Jesús in exlálak abal in aykolilchik in kwaʼalak i belomtaláb ani abal in kʼanidhálak a Jehová, pero in tʼajaʼ ti kwéntaj abal in yéjenchalak kin éxbaychik más alwaʼ jawaʼ in ulal an dhuchlab (Luc. 9:​44, 45; Juan 20:9). Jaxtám in tolmiychik abal kin exbay jawaʼ in ajiyámal. Xowéʼ ki exóbnaʼ jantʼoj in tʼajaʼ Jesús, tam ti tejwaméj kʼal tsáb in aykolil axi neʼetsak abal ti Emaús.

10. ¿Jantʼiniʼ tin tólmiy a Jesús in aykolil abal kin exlaʼchik abal Jajáʼ jats an Mesías? (Lucas 24:​18-27).

¹⁰ (Ka ajiy Lucas 24:​18-27). A Jesús yab dhúbatkʼij in uchaʼ in aykolil jitaʼ jatsak jajáʼ. Okʼox in tʼajchichik talchik i konowixtaláb, a Jesús in léʼak abal in aykolilchik kin olnaʼ jawaʼ in atsʼálak ani jawaʼ in tsálpayalak. Jajáʼchik in uluw abal in belálak abal a Jesús neʼetsak kin kʼaniy an bichow Israel abal yabáts ka odhnáj kʼal an romanos. Talbél tin olnámal axéʼ xi tsab i aykol kʼal jawaʼ u tʼeʼpindháb, a Jesús in eyendhaʼ an dhuchlab abal kin wilkʼanchij jantʼiniʼ ti putnének talchik i kʼej kaw. b Ani ti más wákal a Jesús eláxin kʼal in aykolil ani jayetsej in tʼajaʼ (Luc. 24:​33-48). ¿Jantʼoj i exobnál kʼal jawaʼ in tʼajaʼ a Jesús?

11, 12. a) ¿Jantʼiniʼ i éjtowal ki nitsʼbiy a Jesús tam i binál i exobintaláb? (Ka tsuʼuw jayej an imágenes). b) ¿Jantʼiniʼ ti tolmiyat a Nortey kʼal an epchal kʼal axi tu pídhnalak an exobintaláb kʼal an Biblia?

¹¹ ¿Jantʼiniʼ i éjtowal ki nitsʼbiy a Jesús? Tam kʼwajat i pidhál an exobintaláb kʼal an Biblia an  exóbal, ki tʼajchij i konowixtalábchik abal ki tólmiy kin olnaʼ jawaʼ in tsalpayal ani jawaʼ in atsʼál (Prov. 20:5). Tam ki exlaʼits jawaʼ in atsʼál, ki tólmiy kin aliy i textos kʼal axi ka tólmiyat abal kin exlaʼ jantʼoj kin tʼajaʼ abal kin tamétnaʼ an kʼibataláb. Yab in tomnál ki uchaʼ an exóbal jawaʼ in tomnál kin tʼajaʼ. Jawaʼ más alwaʼ jats ki tʼajchij i konowixtaláb kʼal jawaʼ in ajiy ban Biblia ani jayej ki tólmiy kin tsalpay jantʼiniʼ ti neʼets kin eyendhaʼ tin ejatal. Ki tsuʼuw jawaʼ in watʼaʼ an epchal Nortey, jajáʼ u kʼwajíl ti Ghana.

¹² A Nortey in kwaʼalak 16 i támub tam ti tujey ti exóbal kʼal an Biblia. Pero in yanél yab in kulbétnaʼ ani tujey ti tomolnáb. ¿Kʼal jantʼoj ti tolmiyat abal kin áynanchij ti exóbal? Lej tólmiyat kʼal an epchal kʼal xi tu pídhnalak an exobintaláb. Ajchin an capítulo 10 in kʼál a Mateo, juʼtáj tin olnál abal jitaʼ kin tʼajaʼ ti aykol kʼal a Cristo neʼets ka ayoknáj. A Nortey in ulal: «Tam ti u yanél in tujchij ti kin tomolnaʼ, u tʼajaʼ ti kwéntaj abal kʼwajatak ti putnal axéʼ xi kaw ani abal in kʼwajat ban chubaxtaláb». Jayej ajchin jawaʼ in ulal Mateo 10:​16, uchan abal kin lej tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ kʼwajatak ti watʼel abal antsanáʼ kin ejtow kin ólchij in yanél jawaʼ jajáʼ in belál. Talbél ti pujnének, a Nortey in tʼajaʼ ti precursor regular, pero in papá lej tsákuy kom jajáʼ in léʼak abal in tsakámil ka kʼalej ti universidad. An epchal yab in uchaʼ jantʼoj kwaʼalak kin tʼajaʼ a Nortey, jajáʼ in ajchij i tsalpadh kaw axi ti Biblia abal a Nortey ka tsalpaxin ani kin exlaʼ jantʼoj kwaʼal kin tʼajaʼ. ¿Jantʼoj in tʼajaʼ a Nortey? In tʼajaʼ ti precursor regular ani talbél kedhmayat tin kʼimáʼ. A Nortey tu ólchal jawaʼ in atsʼaʼ: «U atsʼál lej kulbél kom u takuy ku tʼajaʼ jawaʼ in tomnál». Tam i tólmiyal an exóbal abal kin exbay alwaʼ jawaʼ in ulal an Biblia, axéʼ in tʼajál abal jajáʼchik kin koʼoy tsapik in bélomtal (Efes. 3:​16-19).

KI TʼOJOJOY AN EPCHALCHIK ABAL KIN BAJUW MÁS IN UCHBÍL TI TAMKUNTALÁB

13. ¿Jantʼoj in tʼajaʼ a Jesús abal an alwaʼ kaw ka aynanchat ka olnáj tin puwel an tsabál? (Efesios 4:8).

¹³ Tam ti a Jesús xeʼtsin tejéʼ tsabál in putuw lej alwaʼ an tʼojláb axi bíjchin kʼal a Jehová (Juan 17:4). Pero a Jesús yab in uluw: «Max u léʼ abal jun i tʼojláb ka tʼajan alwaʼ kwaʼal ku tʼajaʼ nanáʼ». Al an óx i támub kʼal tsʼejel axi kʼwajiy a Jesús ban tsabál in tʼojojoy in aykolil. A Jesús in lej belálak abal in aykolil neʼetsak kin putuw kʼal an tʼojláb, jaxtám in uchaʼchik abal ka kʼalej kin olnaʼ an alwaʼ kaw ani jayej kin béletnaʼ lej alwaʼ an epchalchik axi ti tamkuntaláb. In uchbiy kin  tʼajaʼ axéʼ xi tʼojláb belits abal talchik kʼal in aykolil yabaye in pútuwalak an 30 i támub (ka ajiy Efesios 4:8). An aykolchik in tsuʼumalits jantʼiniʼ tin tʼajálak a Jesús axéʼ xi tʼojláb, belits antsanáʼ, a Jesús in tʼojojoychik abal kin tʼajaʼ más alwaʼ. Ki tsuʼuw jantʼiniʼ tin tʼajaʼ.

14. ¿Jantʼiniʼ tin tólmiy a Jesús in aykolil al an 40 i kʼicháj talbél ti edhámej? (Ka tsuʼuw jayej an imagen).

¹⁴ A Jesús in boliy in aykolilchik pero in tʼajaʼ kʼal i kʼanidhomtaláb. Jun i tʼiplab, yan kʼal in aykolil yab in belálak max jajáʼ edhámej, jaxtám koʼoy kin tawnaʼ wéʼ tsapik ani in uchaʼchik kin belaʼ (Luc. 24:​25-27; Juan 20:27). A Jesús in uchaʼ in aykolil abal kin béletnaʼ alwaʼ an epchalchik ani yab expidh kin tʼojnaʼ kin ataʼ i kʼaláb (Juan 21:15). Jayej in uchaʼ abal yab kwaʼalak kin paʼixnaʼ an uchbiláb axi in kwaʼalak axi más (Juan 21:​20-22). Ani in tʼajaʼ ti kwéntaj abal in aykolil in yéjenchalak kin exbay más alwaʼ tin kwéntaj in Éyaltal a Dios, jaxtám in exóbchij ani in uchaʼchik abal kwaʼalak kin áynanchij kin olnaʼ an alwaʼ kaw (Hech. 1:​6-8). ¿Jantʼoj in exobnál an ókʼnomchik kʼal in tʼiplábil a Jesús?

15, 16. a) ¿Jantʼoj in éjtowal kin tʼajaʼ an ókʼnomchik abal kin nitsʼbiy a Jesús? b) ¿Jantʼiniʼ ti tólmiyat a Patrick kʼal an exobchixtaláb axi pidhan kʼal an ókʼnomchik?

¹⁵ ¿Jantʼoj in éjtowal kin tʼajaʼ an ókʼnomchik abal kin nitsʼbiy a Jesús? In éjtowal kin exóbchij an epchalchik ani an tsakamchik, abal jajáʼchik jayej kin bajuw jun in uchbíl ban tamkuntaláb. c An ókʼnomchik yab in nixoknál an epchalchik abal kin tʼajaʼ jantʼoj axi yab neʼets kin ejtow. Jawaʼ in tʼajál játs kin exóbchij an tsakamchik jantʼoj kin tʼajaʼ abal kin atsʼaʼ más kulbél. Jayej in exóbchal jantʼiniʼ kin tejwamédhaʼ i tsaʼataláb, jantʼiniʼ kin putuw kʼal in uchbíl ani jantʼoj kin tʼajaʼ abal kin tólmiy an epchalchik (1 Tim. 3:1; 2 Tim. 2:2; 1 Ped. 5:5).

¹⁶ Ki tsuʼuw jawaʼ in watʼaʼ jun i epchal axi in bij Patrick. Tam ti jajáʼ tsakamej yab in tejwamedhálak i kʼanidhomtaláb ani tam in tʼílmayalak an epchal mimláb, in tawnálak tsapik. Jun i ókʼnom in tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ in tʼajálak ani tólmiyat kʼal i kʼanidhomtaláb, jayej exóbchin jantʼiniʼ ti kwaʼalak ka kawin. A Patrick in ulal:  «U lej kʼakʼnál jawaʼ in tʼajaʼ an ókʼnom, kom tam junchikíl u atsʼálak wéʼ tʼeʼpidh ani tsakúl tam ku tsuʼuw abal an epchalchik u pídhnalak jun in uchbíl ani nanáʼ imbáj. Jawaʼ tin uchaʼ an ókʼnom tin lej tólmiy, u tsápnanchij ku tejwamédhaʼ i tsaʼataláb ani kin tólmixin más ban tamkuntaláb». Axéʼ in tʼajaʼ abal a Patrick ka bíjiyat ti ókʼnom tam tin kwaʼalak 23 i támub (Prov. 27:9).

17. ¿Jantʼiniʼ tin tejwamédhaʼ a Jesús abal in belálak kʼal in aykolil?

¹⁷ A Jesús yab expidh in uchaʼ in aykolil kin olnaʼ an alwaʼ kaw, jayej in uchaʼchik abal kin exóbchichik axi más (ka tsuʼuw an nota de estudio «Enséñenles», axi kʼwajat ti Mateo 28:20). Walám an aykolchik in tsalpay abal yab neʼetsak kin ejtow kin putuw kʼal axéʼ xi tʼojláb. Pero a Jesús in léʼak abal in aykolil kin exlaʼ abal jajáʼ in belálak abal neʼetsak kin ejtowchik kin tʼajaʼ, jaxtám in uchaʼ: «Antsanáʼ jantʼiniʼ u Tatáʼ ti eb tin abaʼ kin chich tejéʼ tsabál ku tʼajchij in kulbétal, antsanáʼ tu abalchik abal ti kin tʼajchij u kulbétal» (Juan 20:21).

18. ¿Jantʼoj in éjtowal kin tʼajaʼ an ókʼnomchik abal kin nitsʼbiy a Jesús?

¹⁸ ¿Jantʼoj in éjtowal kin tʼajaʼ an ókʼnomchik abal kin nitsʼbiy a Jesús? An ókʼnomchik axi biyálits in tʼójonchal a Jehová in exlál abal kwaʼal kin tólmiy an epchalchik axi más tsakamej abal kin bajuw in uchbíl ti tamkuntaláb (Filip. 2:​19-22). Jun i tʼiplab, in éjtowal kin kaniy axi más tsakamej abal ka tolmixin ka tʼokedháj an atáj tamkuntaláb ani kin tʼojojoy jawaʼ odhenek. Tam an ókʼnomchik in bíjchal jun i tʼojláb an epchalchik ani in exóbchal jantʼiniʼ kin tʼajaʼ, in tejwamedhál abal in belalchik kʼal jajáʼ. Jun i epchal axi in bij Matthew ani itej ti bijiyámej ti ókʼnom, in ulal abal in lej kʼakʼnál kom u exóbchinal jantʼiniʼ ti kin putuw in uchbíl ban tamkuntaláb. Jajáʼ in ulal: «Tin lej kanatbedhál tam jajáʼchik tin uchál jawaʼ in yéjenchal ku tʼajaʼ abal kin bajudhméj, kom nixéʼ tin tólmiyal ku putuw más alwaʼ kʼal u uchbíl». d

19. ¿Jantʼoj játs axi i léʼ ki tʼajaʼ?

¹⁹ A Jesús in eyendhaʼ an 40 kʼicháj abal kin kanatbédhaʼ, abal kin exóbchij ani kin tʼojojoy in aykolilchik, antsanáʼ jajáʼchik neʼetsak in ejtow kin bajuw más in uchbíl ban tamkuntaláb. Wawáʼ jayej i éjtowal ku kʼwajiy tʼojojodh abal ki nitsʼbiy a Jesús (1 Ped. 2:21). Jajáʼ in uluw abal neʼets tu ku tólmiy ki putuw kʼal i tʼojlábil ani jaxtám i lej belál abal neʼets kin putuw axéʼ kaw: «Ka tʼilaʼchik abal nanáʼ neʼets kin kʼwajiy kʼal tatáʼchik ma tin taltal axéʼ an xeʼtsintaláb» (Mat. 28:20).