Ka tsuʼuw jawaʼ a tákuy

Kit kʼalej ti índice

An masoretas in lej t’ajálak ti kwéntaj tam in dhuchálak an copias in k’ál an k’a’ál dhuchlab.

TEMA DE PORTADA | PATAL JAWA’ IN KUXUYÁMAL AN BIBLIA

An Biblia in kuxuy bélits abal exan ka jalchat i tsalap

An Biblia in kuxuy bélits abal exan ka jalchat i tsalap

An k’ibataláb. An Biblia yab éjtowat ka talabedháj bélits abal ts’ejkáj al i úw axi dhubat u odhel ani bélits abal wa’tsin i atikláb axi in lé’na kin talabedha’. Pero wa’tsin i wílk’om axi in lé’na’ kin jálk’unchij i exobchixtaláb an Biblia, abal kin punchij jawa’ jajá’chik in belál. Ki tsu’uw talchik i t’iplab:

  • Ju’táj tu k’ak’náb a Dios. Ban siglo cuarto ma ti segundo ok’xidh ka wa’tsin a Cristo, an wílk’omchik k’al an Pentateuco Samaritano, in punuw axé’ xi kaw tin taltal a Éxodo 20:17: «Ban Monte Guerizim, taná’ ne’ets ka ts’ejka’ jun i altar». An samaritanos in lé’ak kin tejwamédha’ abal an Biblia in ulalak abal kwa’al ka ts’ejkáj jun i templo tana’ ban Monte Guerizim.

  • An exobchixtaláb tin kwéntaj an Trinidad. Trescientos i támub talbél ti kidhbayámej ka dhuchan an Biblia, jun i dhuchum in punuw axé’ ti 1 Juan 5:⁠7: «Wa’ats ox i ólnom ti éb, i Tátaj Dios ani axi u bijiyáb ti kaw ani an Espíritu Santo, ani axé’ ox pel júnkats tin éb». Axé’ xi kaw yab k’wajatak ban k’a’ál dhuchlab. An biblista Bruce Metzger, in ulal abal «ban siglo sexto tujey ti lej tejwamél axé’ xi kaw ban Versión Latina Antigua ani ban Vulgata latina».

  • In bij a Dios. K’al jawa’ in belálak an judíos, yan i wílk’om tujey in tixk’ál in bij a Dios al an dhuchlab. In jáluwchik k’al k’e’at i kaw, ejtíl Dios ani Señor. Pero ­axé’ xi kaw jayej u eyendháb abal ka bíjiyat i atikláb, k’e’at i dioses ani ma a Satanás (Juan 10:​34, 35; 1 Corintios 8:​5, 6; 2 Corintios 4:⁠4). *

JANT’INI’ IN KUXUYÁMAL AN BIBLIA. Ki tsalpay k’al axé’ xi k’a’ál tsalap. Bélits abal wa’tsin yan i atikláb axi in lé’na’ kin jalchij i kaw an Biblia, wa’tsin k’e’at axi in lej t’aja’ ti kwéntaj abal yab ka jalchin nibal jun i tsalap. Ban siglos sexto ani décimo, an masoretas in ts’ejka’ i copias in k’ál an Escrituras Hebreas, axi in bijiy texto masorético. U uluwáb abal in ajiyalak patal an letras, abal yab kin punchij k’e’at o yab kin tíxk’anchij. Max in t’ajálakchik ti kwéntaj abal jun i kaw yab tekedh, in dhuchál jun i nota ban copia axi k’wajat in dhuchál. An masoretas yab in lé’na’ kin punchij k’e’at i kaw an Biblia. An profesor Moshe Goshen-Gottstein, in ulal abal an masoretas, «in tsálpayalak abal pel jun i walabtaláb max kin jalchij t’ajchíl jun i kaw an dhuchlab».

An tsabchíl tsalap játs axé’. Xowé’ wa’ats yan i dhuchlab axi an biblistas in éjtowal kin eyendha’ abal kin ejtow kin exla’ max jalchat jun i kaw an Biblia. Al yan i támub, jita’chik in ok’nálak jun i belomtaláb, in exóbchalak axi k’e’at abal an biblias axi ti latín játs axi yab jalchinének nibal jun i kaw. Jaxtám, in punchij ti 1 Juan 5:7 jun i kaw axi yab in tomnál ka k’wajiy taná’, axi in olnál abal a Dios pel ox tin eb. Axé’ xi kaw, axi yab tekedh, jayej punuwat ban Reina-Valera. Pero, ¿jant’oj tejwaméj tam ti t’ajan ti kwéntaj k’e’at i dhuchlab? An biblista Bruce Metzger in dhucha’: «An kaw [axi púnuwat ti 1 Juan 5:7] yab k’wajat al nibal jun i biyál dhuchlab (ti siríaco, ti copto, ti armenio, ti etiópico, ti árabe, ti eslavo), expidh k’wajat ti latín». Jaxtám an Reina-Valera ani k’e’at i biblias, tixk’anchamej axé’ xi kaw axi yab tekedh.

Papiro Chester Beatty P46, pel jun i pejach in k’ál an Biblia axi walám dhuchan ban támub 200 ok’xidh ka wa’tsin a Cristo.

¿Wa’ats jant’ini’ ka tejwamedháj abal jawa’ k’wajat ban Biblia játs jawa’ k’wajatak ban k’a’ál dhuchlab? Ti 1947 elan an Rollos del mar Muerto, an atiklábchik axi in exoblámadh in eyendha’ abal kin jumbiy k’al an texto masorético. Jun i atikláb axi k’wajatak ban equipo axi in ela’ an Rollos del mar Muerto, in uluw abal jun i rollo «in éjtowal kin tejwamédha’ abal an t’ojláb axi in t’aja’ an copistas judíos al wat’adh mil i támub lej alwa’, kom yab in jalchij nibal jun i kaw axi k’wajatak ban k’a’ál dhuchlab».

Ban Biblioteca Chester Beatty de Dublín (Irlanda) wa’ats yan i copias, axi ts’ejkadh al i papiros, in k’ál yan i libros axi k’wajat ban Escrituras Griegas Cristianas. Yan k’al axé’ xi dhuchlab ts’ejkáj ban siglo segundo, wé’ i támub talbél ti talabedháj ka ts’ejkáj an Biblia. The Anchor Bible Dictionary⁠ in ulal: «Axé’chik xi papiros tu exóbchal yan jant’oj ít. Pero jayej, in tejwamedhál abal an Biblia yab jalchámej i tsalap».

«I éjtowal ki bela’ abal expidh an Biblia játs an libro axi yab jalk’unchámej an tsalap axi in lé’ tu ku ólchij»

JAWA’ EJTOWÁMEJ KA T’AJAN. K’al patal an dhuchlab axi elnének, in t’ajámal abal an Biblia kin ko’oy más in jalbíl. A Sir Frederic Kenyon in uluw: «Játs an libro axi más biyálits ti ts’ejkámej ani wa’ats yan jant’oj axi in éjtowal kin tejwamédha’. Jitakits tam atikláb axi kin lé’na’ kin exóbna’ alwa’, ne’ets kin t’aja’ ti kwéntaj abal yab jalchámej an tsalap». Jun i atikláb axi lej exoblámadh, axi in bij William Henry Green, in uluw axé’ tin kwéntaj an Escrituras Hebreas: «I éjtowal ki bela’ abal expidh an Biblia játs an libro axi yab jalk’unchámej an tsalap axi in lé’ tu ku ólchij».

^ párr. 6 Max a lé’ ka exla’ más, ka tsu’uw an Guía para el estudio de la Palabra de Dios, páginas 1 a 13, axé’ k’wajat ti jw.org.