Այդ հոգեւոր գերութիւնը սկսաւ Ք.Ե. երկրորդ դարուն եւ վերջ գտաւ 1919–ին։ Ինչո՞ւ անհրաժեշտ է, որ մեր հասկացողութեան մէջ այս ճշդումը ըլլայ։

Բոլոր փաստերը ցոյց կու տան, թէ 1919–ին, օծեալ քրիստոնեաները ազատագրուեցան Մեծ Բաբելոնէն, եւ անկէ ի վեր մէկտեղ ժողվուած են վերահաստատուած ժողովքին մէջ։ Նկատի առ հետեւեալը. 1914–ին Աստուծոյ Թագաւորութիւնը երկինքի մէջ հաստատուելէն անմիջապէս ետք, Աստուծոյ ծառաները քննուեցան եւ աստիճանաբար զտուեցան սուտ պաշտամունքէն (Մաղ. 3։1-4) *։ Ետքը, 1919–ին, Յիսուս Աստուծոյ մաքրուած ծառաներուն վրայ «հաւատարիմ ու իմաստուն ծառան» նշանակեց, որպէսզի «ատենին անոնց [հոգեւոր] կերակուր տայ» (Մատ. 24։45-47)։ Այդ նոյն տարին էր, որ Աստուծոյ ժողովուրդը սկսաւ իր հոգեւոր վիճակին վերադառնալ եւ ազատագրուեցաւ Մեծ Բաբելոնի այլաբանական գերութենէն (Յայտ. 18։4)։ Բայց այդ գերութիւնը ճիշդ ե՞րբ սկսաւ։

Անցեալին, բացատրեցինք թէ Աստուծոյ ծառաները 1918–էն սկսեալ կարճ ժամանակով մը գերի եղան Մեծ Բաբելոնին։ Օրինակի համար, Դիտարան–ի 1 յունիս 1992 թիւը նշեց. «Ինչպէս որ Աստուծոյ վաղեմի ժողովուրդը ժամանակ մը Բաբելոնական գերութեան մէջ մնաց, նոյնպէս 1918–ին, Եհովայի ծառաները որոշ չափով Մեծն Բաբելոնի գերութեան մէջ եկան»։ Սակայն յաւելեալ փնտռտուքը ցոյց տուաւ, թէ այս գերութիւնը 1918–էն շա՜տ առաջ սկսաւ։

Եզեկիէլ 37։1-14–ի մէջ մարգարէացուած էր, թէ Աստուծոյ ժողովուրդը գերի պիտի առնուէր եւ ապա ազատագրուէր։ Եզեկիէլ տեսիլքի մը մէջ ոսկորներով լեցուած դաշտ մը տեսաւ։ Եհովան իրեն բացատրեց թէ այդ «ոսկորները բոլոր Իսրայէլի տունը» կը ներկայացնեն։ Ասիկա իսրայէլ ազգին կիրարկուեցաւ, եւ աւելի մեծ կատարումով՝ կը կիրարկուի «Աստուծոյ Իսրայէլին»,– օծեալներուն (Գաղ. 6։16. Գործք 3։21)։ Տեսիլքին մէջ, Եզեկիէլ տեսաւ թէ ոսկորները կենդանացան ու մեծ բանակ մը եղան։ Ի՜նչ յարմար նկարագրութիւն մը, թէ Աստուծոյ ծառաները ինչպէ՛ս հոգեւորապէս յարութիւն առին 1919–ին։ Բայց այս տեսիլքը ինչպէ՞ս ցոյց կու տայ, թէ գերութիւնը երկար ժամանակ պիտի տեւէր։

Առաջին, կը նշմարենք որ ոսկորները «խիստ չորցած» էին (Եզեկ. 37։2, 11)։ Ասիկա ցոյց կու տայ թէ այդ մեռելները երկար ժամանակէ ի վեր  մեռած էին։ Երկրորդ, այդ ոսկորներուն կեանքի գալը, ըստ նկարագրութեան, աստիճանաբար տեղի ունեցաւ եւ ոչ թէ՝ յանկարծաբար։ Սկիզբը ձայն մը լսուեցաւ, շարժում մը եղաւ, ապա «ոսկորները իրարու մօտեցան՝ ոսկորը իր ոսկորին»։ Յետոյ, «անոնք ջիղերով ու միսով պատուեցան»։ Ետքը, ոսկորները, ջիղերը ու միսը մորթով ծածկուեցան։ Վերջապէս, «շունչը անոնց մէջ մտաւ ու կենդանացան»։ Եւ ի վերջոյ, Եհովան վերակենդանացած մարդիկը իրենց երկրին մէջ հանգստացուց։ Ասոնք բոլորը ժամանակի կը կարօտէին (Եզեկ. 37։7-10, 14)։

Վաղեմի իսրայէլ ազգին գերութիւնը երկար ժամանակ տեւեց։ Ատիկա սկսաւ Ք.Ա. 740–ին, երբ Իսրայէլի հիւսիսային տասը–ցեղեան թագաւորութեան շատ մը հպատակները մահացան կամ աքսորուեցան։ Ետքը, Ք.Ա. 607–ին, Երուսաղէմը կործանեցաւ եւ Յուդայի հարաւային թագաւորութեան հպատակները նոյնպէս աքսորուեցան։ Այս գերութեան ժամանակամիջոցը վերջ գտաւ Ք.Ա. 537–ին, երբ հրեաներու մնացորդ մը Երուսաղէմ վերադարձաւ տաճարը վերաշինելու եւ մաքուր պաշտամունքը վերահաստատելու համար։

Ուստի այս բոլոր մանրամասնութիւնները ցոյց կու տան, թէ օծեալ քրիստոնեաները շատ հաւանաբար երկար ժամանակով գերի եղան Մեծ Բաբելոնին, եւ ոչ թէ միայն 1918-1919։ Յիսուս ալ այս երկար ժամանակամիջոցին մասին խօսեցաւ ու ըսաւ, թէ որոմանման սուտ քրիստոնեաներ մէկտեղ պիտի աճէին Թագաւորութեան ցորենանման որդիներուն հետ (Մատ. 13։36-43)։ Այդ աճման ժամանակամիջոցին, ճշմարիտ քրիստոնեաներուն թիւը աննշան էր, հաւատուրացներուն թիւին հետ բաղդատած։ Այս պատճառով է որ կրնանք ըսել, թէ քրիստոնէական ժողովքը Մեծ Բաբելոնին ձեռքը գերի ինկաւ։ Այդ գերութիւնը սկսաւ Ք.Ե. երկրորդ դարուն, եւ շարունակուեցաւ մինչեւ Աստուծոյ հոգեւոր տաճարին մաքրուիլը վերջին օրերուն ընթացքին (Գործք 20։29, 30. Բ. Թես. 2։3, 6. Ա. Յովհ. 2։18, 19)։

Այս հոգեւոր գերութեան երկարատեւ ժամանակամիջոցին, կղերականներն ու անոնց քաղաքական ընկերակիցները, որոնք կը տենչային իրենց հեղինակութիւնը պահել, իրենց հպատակները Աստուծոյ Խօսքէն զրկեցին։ Ատեններ, Աստուածաշունչը հասարակաց լեզուով կարդալը ոճիր կը սեպուէր։ Նոյնիսկ ոմանք որ այդ մէկը ըրին, ցիցի մը վրայ այրուեցան։ Ամէն ով որ կղերականներուն սորվեցուցածին հակառակ կարծիք մը տար, դաժան վերաբերմունք կը ստանար։ Գրեթէ անկարելի էր, որ մէկը ճշմարտութիւնը սորվէր կամ ուրիշներուն սորվեցնէր։

Եզեկիէլի տեսիլքէն նաեւ կը սորվինք, թէ հոգեւոր վերահաստատումը աստիճանաբար տեղի ունեցաւ։ Ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս։ Ատիկա սկսաւ, երբ «ձայն մը» կամ «շարժում մը» սկսաւ ըլլալ վերջին քանի մը դարերու ընթացքին, որոնց յաջորդեցին վերջին օրերը։ Թէեւ այդ ժամանակամիջոցին սուտ կրօնական ուսուցումները կը տիրէին, սակայն կարգ մը հաւատարիմ անհատներ իրենց  կրցածին չափ թիկունք կանգնեցան ճշմարիտ պաշտամունքին։ Անոնցմէ ոմանք ջանացին Աստուածաշունչը թարգմանել մարդոց հասկցած լեզուներով։ Իսկ ուրիշներ, Աստուծոյ Խօսքէն իրենց իմացած ճշմարտութիւնները քարոզեցին։

Յետագային, 1800–ականներու վերջաւորութեան, Չարլզ Թէյզ Ռասըլ եւ իր ընկերակիցները նախանձախնդիր աշխատանք տարին Աստուածաշունչի ճշմարտութիւնները վերահաստատելու համար։ Կարծես թէ այլաբանական միս եւ մորթ կը սկսէին աւելնալ հոգեւոր կմախքներուն վրայ։ Սիօնի դիտարանը եւ ուրիշ հրատարակութիւններ բարեսիրտ անհատներու օգնեցին, որ հոգեւոր ճշմարտութիւններ հասկնան։ Ետքը, Աստուծոյ ժողովուրդը նոյնպէս զօրացաւ, երբ կարգ մը գործիքներ ելան, ինչպէս՝ Ստեղծագործութեան պատկերատրամը (1914) եւ Կատարուած խորհուրդը գիրքը (1917)։ Ի վերջոյ, Աստուծոյ ժողովուրդը 1919–ին հոգեւոր գետնի վրայ վերակենդանացաւ եւ իր հոգեւոր նոր երկրին մէջ հաստատուեցաւ։ Անկէ ի վեր, այս օծեալ մնացորդին սկսան միանալ երկրային յոյս ունեցողները, եւ երկուքը միասին «խիստ մեծ բանակ մը» կազմած են (Եզեկ. 37։10. Զաք. 8։20-23) *։

Ուստի յստակ է որ Աստուծոյ ժողովուրդը Մեծ Բաբելոնին գերի եղաւ, երբ հաւատուրացութիւնը շատցաւ Ք.Ե. երկրորդ դարուն։ Ասիկա խաւար ժամանակամիջոց մըն էր, որ կը նմանէր վաղեմի իսրայէլացիներուն աքսորուած ժամանակամիջոցին։ Սակայն որքա՜ն ուրախ ենք որ հոգեւոր կեղեքումի դարերուն մէջ չենք, հապա կ’ապրինք այն ժամանակուան մէջ, երբ «իմաստունները. . . պիտի փայլին» եւ «շատերը պիտի մաքրուին» ու ճշմարիտ պաշտամունքը ընդունին (Դան. 12։3, 10)։

Կարճ խօսքով, չենք կրնար վստահ ըլլալ թէ Յիսուս բառացի՛օրէն տաճարին մէջ կեցաւ, թէ ոչ՝ ասիկա տեսիլք մըն էր։ Մեր հրատարակութիւնները երկու հաւանականութիւններն ալ տուած են։

Նախ նկատի առ թէ Աստուածաշունչը ի՛նչ կ’ըսէ։ Մատթէոս առաքեալ իր Աւետարանին մէջ գրեց. «Այն ատեն Սատանան առաւ տարաւ զանիկա [Յիսուսը] սուրբ քաղաքը եւ կայնեցուց զանիկա տաճարին աշտարակին վրայ» (Մատ. 4։5)։ Նոյն դէպքը նկարագրուած է Ղուկասի գրած Աւետարանին մէջ, ուր կ’ըսէ. «Սատանան Յիսուսը տարաւ Երուսաղէմ ու տաճարին աշտարակին վրայ կայնեցուց» (Ղուկ. 4։9)։

Անցեալին, մեր հրատարակութիւնները ըսած են որ այս դէպքը թերեւս բառացիօրէն չպատահեցաւ։ Օրինակ, Դիտարան–ի 1 մարտ 1961 թիւը (անգլերէն) բացատրեց. «Տրամաբանական չէ որ անապատին մէջ Յիսուսի փորձութեան բոլոր բաները բառացիօրէն առնուին։ Վստահաբար չկայ լեռ մը, որուն վրայէն անհատ մը կրնայ տեսնել ‘աշխարհի բոլոր թագաւորութիւնները ու անոնց փառքը’։ Նմանապէս, պէտք է տրամաբանօրէն եզրակացնենք, թէ Սատանան Յիսուսը բառացիօրէն, մարմնով, ֆիզիքապէս չտարաւ ‘սուրբ քաղաքը’ ու կայնեցուց ‘տաճարին աշտարակին վրայ’։ Ասիկա բնաւ անհրաժեշտ չէր, որպէսզի փորձութիւնը ազդու ըլլար»։ Սակայն, այս պարբերաթերթի յետագայ թիւերուն մէջ ըսուեցաւ, որ եթէ Յիսուս Սատանայի խնդրանքին ընդառաջէր, թերեւս անձնասպան ըլլար, ինչ որ կը նշանակէ թէ իրապէս բարձր տեղ մը կեցած էին։

 Ոմանք ըսած են թէ Յիսուսի արտօնուած չէր տաճարի սրբարանին վրայ կենալ, քանի որ ղեւտացի չէր։ Ուստի ենթադրած են թէ Յիսուս տեսիլքով մը ‘առնուած տարուած’ ըլլալու էր տաճար։ Ատկէ դարեր առաջ, Եզեկիէլ նոյնպէս տեսիլքով տաճար տարուած էր (Եզեկ. 8։3, 7-10. 11։1, 24. 37։1, 2)։

Սակայն, եթէ այս փորձութիւնը տեսիլքով մը եղաւ, հետեւեալ հարցումները կը ծագին.

• Տաճարէն վար նետուիլը իրական փորձութիւն մը պիտի ըլլա՞ր Յիսուսին համար։

• Եթէ միւս փորձութիւնները Յիսուսէն պահանջեցին որ ֆիզիքական բան մը ընէր, ինչպէս՝ բառացի քարերը հացի վերածել կամ Սատանային առջեւ երկրպագութեան իսկական արարք մը ընել, արդեօք այս փորձութիւնն ալ պէտք չէ՞ր նոյն ձեւով ըլլար,– Յիսուսէն պահանջելով որ տաճարէն ֆիզիքապէս վար ցատկէր։

Միւս կողմէ, եթէ Յիսուս ֆիզիքապէս կայնեցաւ տաճարի աշտարակին վրայ, ուրիշ հարցումներ կը ծագին.

• Արդեօք Յիսուս Օրէնքը բեկանե՞ց, սրբարանին վրայ կայնելով։

• Յիսուս ինչպէ՞ս անապատէն Երուսաղէմ տարուեցաւ։

Յաւելեալ փնտռտուքը մեզի կ’օգնէ, որ կարգ մը հաւանականութիւններ տեսնենք, որոնց միջոցով կարելի է այս վերջին երկու հարցումներուն պատասխանել։

Նախ, փրոֆէսոր Տ. Ա. Գարսըն կը նշէ որ «տաճար» թարգմանուած յունարէն հի·ե·րոն բառը, երկու Աւետարաններուն մէջ ալ «հաւանաբար կ’ակնարկէ ամբողջ կառոյցին, եւ ոչ թէ նոյնինքն՝ սրբարանին»։ Ուստի պայման չէ որ Յիսուս սրբարանի՛ն վրայ կեցած ըլլար։ Ան կրնար, զոր օրինակ, կայնած ըլլալ տաճարի հարաւ–արեւելեան անկիւնը, որուն բարձունքը 137 մեթր էր, իջնելով մինչեւ Կեդրոն հեղեղատի յատակը։ Հարաւ–արեւելեան կառոյցը ունէր տափակ տանիք մը, որ տաճարին ամենաբարձր տեղն էր։ Վաղեմի պատմաբան Յովսեպոս նշեց, որ եթէ անձ մը հոն կայնէր եւ վար նայէր, բարձրութենէն «գլուխը կը դառնար»։ Թէեւ Յիսուս ղեւտացի մը չէր, սակայն կրնար հոն կայնիլ եւ ո՛չ մէկը ասոր պիտի առարկէր։

Բայց անապատի մէջ ըլլալով, Յիսուս ինչպէ՞ս կրնար տաճար տարուիլ։ Չենք կրնար վստահ պատասխան մը տալ։ Փորձութիւններու հակիրճ արձանագրութիւնը չ’ըսեր, թէ ատոնք որքան ժամանակ առին կամ թէ Յիսուս անապատին ո՛ր կողմն էր։ Չենք կրնար զանց ընել այն հաւանականութիւնը, որ Յիսուս քալելով Երուսաղէմ գնաց, հակառակ որ ասիկա երկար ժամանակ պիտի առնէր։ Աստուածաշունչը ստոյգ չ’ըսեր, թէ Յիսուս փորձութիւններուն ընթացքին անապատին մէջ մնաց, հապա պարզապէս կ’ըսէ որ ան Երուսաղէմ տարուեցաւ։

Ի՞նչ ըսել երրորդ փորձութեան մասին, ուր Սատանան «աշխարհի բոլոր թագաւորութիւնները» ցուցուց Յիսուսին։ Չկայ բառացի լեռ մը, ուրկէ անձ մը կրնայ բոլոր թագաւորութիւնները տեսնել, ուստի ակնյայտ է որ Յիսուս բառացիօրէն չտեսաւ զանոնք։ Սատանան թերեւս տեսիլք մը գործածեց որ Յիսուսին այս բաները ցոյց տար, ճիշդ ինչպէս որ անհատ մը կրնայ երկրագունդի զանազան վայրերը ուրիշին ցուցնել լուսարձակի եւ պաստառի մը օգնութեամբ։ Թէպէտ որ հաւանաբար տեսիլք մը գործածուեցաւ, սակայն «երկրպագութիւն»ը իրական արարք մը պէտք էր ըլլար, եւ ոչ թէ երեւակայական (Մատ. 4։8, 9)։ Ուստի կարելի է ըսել, թէ տաճարի աշտարակէն վար նետուելու փորձութիւնը իրական արարքի մը կ’ակնարկէր, իրական հետեւանքներով,– ինչ որ փորձութիւնը ա՛լ աւելի լուրջ կը դարձնէ։

Ինչպէս որ սկիզբը նշեցինք, չենք կրնար այս հարցին շուրջ կարծիք մը պնդել։ Արդ, չենք կրնար զանց ընել այն կարելիութիւնը, որ Յիսուս բառացիօրէն Երուսաղէմ գնաց ու տաճարի աշտարակին վրայ կայնեցաւ։ Բայց մէկ բանէ կրնանք վստահ ըլլալ, որ այս փորձութիւնները իրական էին եւ որ Յիսուս իւրաքանչիւր պարագային կտրուկ պատասխան մը տուաւ Սատանային։