Anni i Magigiammu Tam ta Pinaratu Ira?

“Fabor bi nga makkiavu ka ta ayam ira, ay tudduaddaka; makkiavu ka gapa ta mammanu ira ta langi, ay makkagi ira nikaw. Sifutammu i davvun, ay tudduan naka; anna ipakannammu yatun nikaw na manango ira ta bebay.”​—JOB 12:7, 8.

TA NAPPASA ira nga dagun, nakagigiammu i scientist anna engineer ira ta mula anna ayam ira. Gigiammuan anna parigadda i disenio na nadduruma ira nga pinaratu—magalan tu biomimetics—tapenu magangngua tu bagu ira nga produkto anna pakastan paga i makina ira. Ikonsidera yaw ira nga angngarigan, anna iyavu mu ta baggim, ‘Sinni i mepangngo nga medayaw taw ira nga disenio?’

I Magigiammu Tam ta Palippi na Balyena

Anni i magigiammu na maddisenio ira tu eroplano ta balyena nga humpback? Napakaru. I manakam nga humpback ay maddammo tu 30 tonelada nga kagitta na dammo na trak nga napannu tu karga. Matagga i baggi na humpback anna egga i dakal nga palippina nga kagittana paya. Yaw nga 12 metro i kadakalna nga ayam ay mabi i agguyu-guyuna ta unag na danum. Angngariganna, nu maggafù tu kananna, mawayyana i mappa-utun anna malliligo onu mallelevu ta gukag na ikayana nga kanan kagitta na manango, anna mappalawan gapa yayya tu bula ira. Tanga-metro-gaddua i diametro natun nga bula anna masserbi tu iko. Yatutta maammung i kanan na balyena, tapus isampalna ngana yatun.

Nononopan na researcher ira nu kunnasi makapalligo ta baraddi nga sirkulo yatun nga matagga i baggina nga ayam. Nammuadda nga megafu yatun ta forma na palippi na balyena. Nu mekumpara ta paya na eroplano, ari tu finu i dugu na palippi na balyena. Egga ira i siggug na palippina nga magalan tu tubercles.

Durante nga paspas nga magguyu ta danum i balyena, i tubercles i makoffun tapenu alistu yayya nga mappa-utun anna pakariananna i fuersa na danum. Kunnasi? Kinagi na magazina nga Natural History nga megafu ta tubercles, kalmadu anna paligo i pagagi na danum ta palippi na balyena maski nu malligo nga mappa-utun i balyena. Ngem nu finu i dugu na palippi natun, ari nga makapalligo pa-utun i balyena ta baddi laman nga diametro megafu ta magalifuffug i danum ta likug na palippina yatutta marigatan yayya nga mappa-utun.

Anni i praktikal nga keyusan na nadiskubreda? I paya na eroplano ira nga nebase ta disenio na palippi na balyena nga humpback ay baddi laman i mawag tu flap na onu makina ira nga mangontrol ta direksion na paddag. Mas makasta i kunnatun nga paya anna mas alistu nga mamentena. Mangurug i eksperto ta biomechanics nga si John Long nga ta mappange, “awayyana nga masingattam nga egga ngana i siggug na ngamin nga eroplano ira kagitta na egga ta palippi na balyena nga humpback.”

Pamarig ta Paya na Seagull Ira

Nala i disenio na paya na eroplano ta disenio na paya na mammanu. Ngem mas pinakasta paga na engineer ira i pangopia ta disenio na paya na mammanu. Kinagi na magazina nga New Scientist, “Namadday i researcher na University of Florida tu modelo nga de-remote control nga drone nga mawayyana i magisteady, paspas nga mattuvvu anna mappa-utun nga kagitta na seagull.”

Kappabbaw i guyu-guyu na seagull ira ta utun, megafu ta mapakkulda i payada ta sikuda adde ta abagada. Kinagi paga na magazina nga tapenu kopian i disenio na pappakkul natun nga paya, “egga i baraddi nga makina na 24-inch modelo nga drone tapenu kontrolan i balayang nga mamaguyu ta paya.” Megafu ta makasta nga disenio na paya, mawayya na baddi nga eroplano i magisteady anna mattuvvu ta nallatanan na atannang ira nga building. Talaga interesadu nga mamadday i U.S. Air Force tu alistu makontrol nga eroplano tapenu usan ta pagaleg tu chemical onu biological nga armas ta darakal ira nga siudad.

Pamarig ta Takki na Tuko

Aru gapa i magigiammu tam ta ayam ira nga mattolay ta davvun. Angngariganna, mawayya na tuko i makkarekay ta pader anna kisame ira. Maski ta tiempo na Biblia, kilala yaw nga pinaratu megafu ta kappabbaw nga abilidadna. (Proverbio 30:28) Ngatta mawayya na tuko nga kontran i gravity?

Mawayya na tuko i mazzikko ta kagitta na madalu nga bidru megafu ta babaraddi nga duddu nga egga ta takkina nga magalan tu setae. Awan tu mallawan nga pazzikko ta takkina, nu ari, megafu yatun ta baraddi ira nga molecular force. I molecule ira ta takki na tuko anna ta paggafutanna ay mazzikko megafu ta makafi nga fuersa nga magalan tu van der Waals forces. Gagangay laman nga ariattam makapakkarekay ta pader ira kagitta na tuko nu ipay tam laman i lima tam tatun megafu ta kontran na gravity yatun ira nga fuersa. Megafu ta baraddi nga setae ta takki na tuko, mawayyana i mezikko ta pakkarekayanna. Rinivu i duddu ta takki na tuko yatutta mas mabbalin tu mafuersa i van der Waals forces, anna megafu tatun ari nga mataga i tuko.

Anni i meyuffun naw nga nadiskubreda? I synthetic ira nga materiales nga kinopiada ta takki na tuko ay awayya nga meyusa katali na Velcro—tanakuan paga nga disenio nga nala ta pinaratu. * Mabibbig ta magazina nga The Economist i kinagi na tadday nga researcher nga i materiales ira nga napadday base ta disenio na takki na tuko ay awayyana nga meyusa “ta panguru nga ari puede meyusa i kemikal ira nga pazzikko.”

Sinni i Mepangngo nga Medayaw?

Mamammadday i National Aeronautics and Space Administration tu robot nga aru i takkina nga kagittana malagama i pallakagna. Nakapadday ngana gapa i engineer ira ta Finland tu annam i takkina nga tractor nga mawayyana i makkaya ta harang nga gittana dakal nga insekto. Naddisenio gapa i karuan nga researcher tu tela nga i hiblana ay pinarigadda i pavvullag anna passerra na pinecone ira. Namadday i kumpania na takay tu tadday nga klase na takay nga pinarigadda i low-drag nga disenio na boxfish nga baddi laman i mawagna nga enerhia maski nu alistu i agguyu-guyuna ta unag na danum. Giggigiammuan gapa na researcher ira i pabbalin tu shock absorber na shell na abalone tapenu mamadday tu malappaw, anna maladda nga proteksion para ta baggi.

Aru nga makasta nga ideya i mala ta pinaratu ira. Yatutta namadday i researcher ira tu database nga tatun nepappan i rinivu ira nga informasion na sistema na naparatu ira. Kinagi na The Economist nga malegan na scientist ira ta database “i natural ira nga solusion ta problema na disenioda.” I natural nga sistema nga egga ta database ay magalan tu “biological patents.” I tolay onu kumpania nga nangirehistro ta bagu nga ideya onu makina i mebilang nga makakkua ta patent. Meyannung ta biological patent database, kinagi na The Economist: “Megafu ta agalan na researcher ira i biomimetic tu ‘biological patents’, ipasa-pasingadda laman nga i naparatu talaga i makakkua ta patent.”

Ngatta aru nga makasta ira nga ideya i mala tam ta naparatu ira? Kagian na aru nga researcher nga i makakkasta ira nga disenio ay megafu ta minillion nga dagun nga proseso na ebolusion. Nadduruma i konklusion na researcher ira. Mabibbig ta The New York Times turi ta 2005 i kinagi na microbiologist nga si Michael Behe: “I manawag nga kegga na disenio [na naparatu] i mangiyawa tu makakumbinsi nga argumento: nu i itchura, i pallakag, anna i gunina ay gittana patu, siguradu nga makagi tam nga patu yatun nu awan mabba tu ebidensia nga mangontra tatun.” Anni i konklusionna? “Ariattam nakuan ibalewala i disenio ira megafu laman ta mananawag nga masingan yatun ira.”

I engineer ira nga naddisenio tu mas makasta, anna mas maladda nga paya na eroplano i mepangngo nga mangalawa tu dayaw ta disenio nga nakuada. Kunnatun gapa ta nangimbento ta benda nga aru i keyusanna, onu na mas komfortable nga tela na sinnun, onu na mas makasta i paffunsinana nga takay—mepangngo ira nga medayaw megafu ta disenioda. Kakuruganna, i kumpania nga mamarig onu mangopia ta disenio na tanakuan ngem arianna nga ikagi i nangapanna ta disenio ay mebilang tu kriminal.

Kopian na malalaki ira nga researcher i disenio na naparatu ira tapenu solban i problema ira na engineer. Rasonable kari i kagiadda nga i makakkasta ira nga disenio ay megafu laman ta ebolusion? Nu i kopia ay kawaganna i malalaki nga naddisenio, ari kari nga mas ngana ta orihinal? Nu kunnari, sinni gafu i mepangngo nga medayaw, i naggafuan na disenio onu i namarig ta disenio?

I Rasonable nga Konklusion

Umanugu i totolay ira nga naggigiammu ta disenio na pinaratu ira ta nitura na salmista: “I kingnguam ira, O AFU, ay napakaru! Kingnguam ngamin danaw gafu ta ka-uto mu! Napannu yoye i davvun ta pinaro mu.” (Salmo 104:24) Kunnatun gapa i kinagi na tadday ta nattura ta Biblia nga si Pablo. Kunna: “Namegafu paga gari ta nipamaro na Dios ta mundo, nannammuan ngana i mannanayun nga pakapangngua na anna ka-Dios na. Danaw ay ari nga masingan ngem manawag i kasingad-da ta ganna-gannug ira nga pinaro na. Yatun tu awan tu awayya na totolay nga papponnakigan.”​—Roma 1:19, 20.

Ngem aru lagapa nga totolay nga mattagibalor ta Biblia anna mangurug ta Dios i mangikagi nga inusa na Dios i ebolusion tapenu paratuan i kappabbaw ira nga pinaratu. Ngem anni i ituddu na Biblia?

[Footnote]

[Blurb]

Ngatta aru nga makasta ira nga ideya i mala tam ta naparatu ira?

[Blurb]

Sinni i makakkua ta patent na naparatu ira?

[Kahon/​Letratu]

Nu i kopia ay kawaganna i malalaki nga naddisenio, ari kari nga mas ngana ta orihinal?

Yaw nga alistu makontrol nga eroplano ay base ta disenio na paya na seagull

Ari nga marittan i takki na tuko, awan tu mebattangna nga gafan, mazzikko yayya ta maski anni laman nga paggafutanna fuera laman ta Teflon, anna alistu laman nga mezikko anna malsa yatun. Purueban na researcher ira nga parigan yatun

I kappabbaw nga low-drag nga disenio na boxfish i nangapadda tu disenio na tadday nga klase na takay

[Credit Line]

Airplane: Kristen Bartlett/​University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Kahon/​Letratu]

BIAHERU IRA NGA EGGA I NEGAGANGAY NGA SIRIBDA

Aru nga ayam ira i egga negagangay nga siribda anna ammuda i dala-dalanadda ta planeta nga Davvun. (Proverbio 30:24, 25) Ikonsidera i dua nga angngarigan.

◼ Kabisadu na Taggam ira i Daladda Kunnasi nga makatoli ta paddianadda i taggam nu umay ira nga magaleg tu kanadda? Nadiskubre na researcher ira ta United Kingdom nga fuera paga ta agug nga ilawan na taggam, usadda gapa i geometry tapenu mamadday tu gafan anna mabida nga malegan i dalan nga panoliadda. Angngariganna, kagian na New Scientist nga i taggam ira nga pharaoh, “mangibattang ira tu gafan maggafu ta paddianadda nga mappanga ta anggulo nga magadde ta 50 onu 60 degrees.” Anni i makapabbaw taw nga sistema? Nu manoli ngana i taggam ira anna maddeda i nappanga nga dalan, piliadda i dalan nga mas aranni ngana ta panoliadda. Segun ta magazina, “Megafu ta geometry na nappanga nga dalan, mas alistu nga makalakag i taggam ta dalan ira mas ngana nu makkadafung ira ta pallakaradda, anna ari gapa nga masayang i enerhiya na kada taggam megafu ta ariadda nga mawawan.”

◼ Ammu na Mammanu ira i Direksion Aru nga mammanu ira i mabbiahe ta arayyu ira nga lugar, ammuda i fustu nga direksion maski anni paga i tiempo. Kunnasi? Nadiskubre na researcher ira nga matageno na mammanu ira i magnetic field na davvun. Ngem kinagi na magazina nga Science, “madduruma i linia na magnetic field [na davvun] depende ta lugar anna ari tu kanayun nga nakatuddu yatun ta sigiran.” Ngatta gafu ta ari mawawan i mammanu ira nu mabbiahe ira? Mawayya na mammanu ira nga i-adjust i negagangay nga abilidadda nga mangammu ta direksion nga metonos ta pallammag na bilag. Megafu ta manguli i posision na pallammag na bilag segun ta latitude anna ta tiempo, nanono na researcher ira nga mawayya na mammanu ira nga makibagay ta panguloli megafu ta “negagangay nga abilidadda nga mangammu tu tiempo anna oras,” segun ta Science.

Sinni i nangituddu ta taggam ira nga malippawa i geometry? Sinni i nangiyawa tu negagangay nga abilidad na mammanu ira nga ammuan anna alippawatan i direksion, tiempo anna oras? Megafu kari ta ebolusion onu ta masirib nga Namaratu?

[Credit Line]

© E.J.H. Robinson 2004