Organisadu i uniberso. Kagian na artikulo ta magazina nga Astronomy: “Organisadu i galaxy ira ta uniberso, ari tu kokkomforme i puestu da.” Ngatta posible yatun? Mangurug i scientist ira nga posible yatun megafu ta ari nga masingan nga gannug nga magalan tu dark matter. Magalan nga dark matter i “ari nga masingan nga fuersa nga massuporta tapenu nakapuestu i . . . galaxy, galaxy cluster, anna galaxy supercluster ira.”

Ngatta ta kunnari ka-organisadu i uniberso? Basta ngana laman kari nga nesimmu yatun? Innattam i kinagi ni Allan Sandage. Nebilang yayya nga “tadday ta kalalakian anna pinakamainfluwensia nga astronomer ta 20th century,” anna mangurug yayya ta Dios.

Kinagi na: “Para ta nio, imposible nga nekakkanna laman i ka-organisadu na uniberso. Siguradu nga egga i nangorganisa tatun.”

 Balanse i ngamin ta uniberso yayya nga matolay ittam. Tadday tatun i tukuyan na scientist ira nga weak force. Yatun nga fuersa i makagafu nu ngatta ari nga manguli i kalistu na pappatu na bilag. Nu mas makafi yatun nga fuersa, ari vuluvuga nga nabuu i bilag. Nu mas masikan gapa, nabayag ngana nga nawawan i bilag.

Tadday laman i weak force ta aru nga balanse nga fuersa yayya nga matolay ittam. Kagian na science writer nga si Anil Ananthaswamy nga nu egga i tadday laman tatun nga ari tu balanse, “ari vuluvuga nga nabuu i bitun, planeta, anna galaxy ira. Imposible nga egga i matolay.”

Egga i awayya tam nga paddianan ta uniberso. Eksakto i atmosphere anna karu na danum ta planeta tam. Eksakto gapa i kadakal na vulan nga mamattuyag ta planeta tam. Kagian na National Geographic nga “i komplikadu nga geology, ecology, anna biology na planeta tam i makagafu nu ngatta yaw laman nga nerumu-ruma nga batu [earth] i mepangngo nga paddianan na totolay.” *

Segun ta tadday nga writer, i solar system tam ay “arayyu ta karuan ira nga bitun” ta galaxy tam. Ngem megafu ta nesina yatun, posible nga mattolay ittam ta planeta tam. Nu aranni ittam ta karuan nga bitun—ta tangnga na galaxy tam onu ta tuppu-tuppag na—mappeligro i inango tam megafu ta radiation. Ngem i planeta tam ay egga ta parte na galaxy tam nga posible i mattolay.

Kunnaw i kinagi na physicist nga si Paul Davies base ta pakannammu na ta uniberso anna ta dob ira ta uniberso: “Ari ngà mangurug nga i kegga tam ta uniberso ay nekanna laman, aksidente, onu gavva laman. . . . Egga i gakkag na pattolay tam taw.” Ari nga ituddu ni Davies nga pinaratu na Dios i uniberso anna i tolay, ngem anni i makagim? Gitta na nadisenio i uniberso anna i planeta tam tapenu posible i mattolay taw. Posible kari nga egga i namaratu tatun yari tu kunnatun i nikadisenio da?