NEYANA ngà nga mekapitu ta walu nga ána na malallappo nga magana ta Karítsa, baddi nga ili ta Greece. Dagun 1926 yatun.

Tanga-ragun nigena yatun, nakilala na magana ku si John Papparizos, matalikarag anna minaggistoria nga Estudiante na Biblia, nga agal gari ta Saksi ira ni Jehova. Megafu ta malalaki nga parrason ni John ta Biblia, namegafu ira magatende tu study na Estudiante ira na Biblia ta ilimi. Matuyag i pangurug na yenà ta Dios nga Jehova, anna maski ari yaya nakagigiammu, iyistoria na lagapa yatun ta tanakuan nu egga tiansana. Kaddaraddam ta naffokus i yamà ta kina-imperfekto na wawwaragi anna sesenu nga ari ngana nagatende ta study ira.

Egga i respetò anna na wawwaragì ta Biblia durante nga dumakal kami ngem nawawan i fokusmi ta dibersion ira na abbarabbing. Tapus turi 1939, durante nga mawwara ngana i World War II ta Europe, egga i dakal nga efektona yatun ta lugarmi. Nagalan nga masserbi ta Greek army i karubami anna i bagu bawtiso nga kapittà nga si Nicolas Psarras. Magutu nga kinagi na 20-anios nga si Nicolas ta militar ira, “Ariakku makiggerra megafu ta suddalu ngà ni Cristo.” Kinasowannà na militar anna nasentensiannà nga mefuku tu mafulu dagun. Nakaddagakkami!

Mapia ngana laman ta nakatallung tu mangananuan turi 1941 i Allied army anna napalawan si Nicolas ta affukutan. Nanoli yaya ta Karítsa, nu sitaw nga sinattag yaya tu pakkiavu meyannung ta Biblia na kakà nga si Ilias. Nagginna ngà tu mapia. Turi kua, sakan, si Ilias, anna i buridikmi tu babay nga si Efmorfia ay namegafu nga maggigiammu tu Biblia anna regular nga magatende tu study ira na Saksi. Ta tumunug nga dagun, nidedikami i baggimi  kani Jehova anna nabawtisowan. Turi kua, appa paga ta nikami nga mawwaragi i nabbalin tu matalo nga Saksi.

Turi 1942, egga i siam nga abbing nga lalaki anna babay nga magedad tu 15 adde ta 25 ta Karítsa Congregation. Ammumi nga grabe nga kapurueba i mappapange. Yatutta tapenu patuyaggan i baggimi, maggarammammukkami nu egga i tiansa tapenu maggigiammu tu Biblia, makkansion, anna makimallo. Pinasikanna yatun i pangurugmi.

Durante nga mangultimo ngana i World War II, narrebelde i Griego ira nga komunista ta gobiernu na Greece, nga narresulta tu gerra sibil. Mallelevu i komunista ira nga gerilya ta babario anna pilitadda i totolay nga mesali nira. Turi ta inatakeda i lugarmi, kinidnapda i tallu nga abbing nga Saksi ira—sakan, si Antonio Tsoukaris anna si Ilias. Nakimemallo kami nga neutral kami megafu ta Cristiano kami; ngem finuersada kami nga mammartsa ta Mount Olympus, nga ma-12 oras ta ilimi.

Ari nabbayag, nikiddaw na ofisial na komunista nga mevulu kami ta mangatake nga grupo. Turi ta niyesplikami nga ari manammi tu armas i kurug ira nga Cristiano kontra ta kasittoleda, napporay i ofisial anna niyange nakami ta heneral. Turi ta nikagimi mangana i istoriami, minandu na heneral nga, “Eh di mangà kamu tu kabayu tapus itakenu i nabigaran ta gerra anna iyangenu ta hospital.”

“Ngem kunnasi nu nagafu kami na suddalu ira na gobiernu?” kummi. “Ari kari nga nonopadda nga komunista kami?” “Eh di mangitulug kamu tu tinapay,” kunna. Narrason kami, “Kunnasi nu masingan nakami na ofisial nga agga-kabayu tapus ikiddona nga mangiyangay kami tu armas ta maddaggun makiggerra?” Nannono tu mapia i heneral. Kinagina gabbalaman: “Sige, manangngaw kamu ngana laman tu karneru! Maddiakkamu ta vukig anna mappastor.”

Durante nga mattulu-tuloy i gerra sibil, natagenomi tallu nga ipamavulun na konsensiami nga manangngaw tu karneru ira. Kabalin na tanga-ragun, si Ilias, bilang kaka, ay nepamavulun nga lubbe tapenu manangngaw ta balu nga yenami. Nattaki si Antonio anna napalawan gapa. Ngem, nattalupaddiannà nga presu.

Umara-aranni ngana i Greek army ta komunista ira. Nattammang ta vuku-vukig nga mappange ta Albania i grupo nga makattammi niakan. Turi ta aranni kami ngana ta Albania, nalevutakkami ngana na suddalu ira nga Griego. Naganassing i rebelde ira anna nattammang. Nattagu ngà ta likug na natomba nga fun, yatutta nesimmu niakan i nekagi ta gafu.

Turi ta kinagì ta Griego ira nga suddalu nga presunà na komunista, niyangedà ta kampu na militar aranni ta Véroia, i siudad gari ta Biblia nga Berea tapenu kuestionan. Nadog ngà tatun nga makkokkog tu avvu tapenu pattaguan na suddalu ira. Turi ta nammanaki ngà, minandu na ofisial nga mefuku ngà ta kappaganassing nga isla na Makrónisos (Makronisi).

I Makrónisos ta bebay na Attica nga ma-50 kilometro ta Athens ay nesissinna, mamaga-maga, fermi i patu na bilag, anna mabatu. Ma-13 kilometro i kapaddu natun anna 2.5 kilometro i kabana. Ngem, turi ta 1947 adde ta 1958, maturu tu 100,000 nga presu i naddian tatun, nelagum danuri aktibo anna suspetsia ira nga komunista, dati nakillaban ta gobiernu anna napakaru nga matalo nga Saksi ira ni Jehova.

Ta paddattalmi turi gafu na 1949, nabillay i presu ira ta nadduruma nga kampu. Nepay ngà ta kampu nga makafi i seguridadna kavulu i magatu paga nga lallaki. Ma-40 nikami i nakkatrug ta davvun ta tolda nga nadisenio para ta 10 nga tolay. Minum kami tu madaping anna mavuyu nga danum anna kanayun nga lentehas anna baranghenas i kanammi. Nappariga ta pattolemi i kanayun nga gavu anna paddag. Ngem makasta ta ariammi kawagan nga mangiyakka tu bata-batu, brutal tu pappariga nga nammansu ta baggi anna nono na kabbi ira nga presu.

Tadday nga aggaw durante nga lumakag ngà ta pipi na bebay, egga ira nakilalà tu Saksi ta tanakuan nga kampu. Talaga magayaya kami nga nakkaravvulu! Maggarammammukkami nu posible ngem magimmugug kami tapenu ari kami magafu. Itatagumi gapa i mallayyagayya ta tanakuan ira nga presu, nga turi kua nabbalin tu Saksi ni Jehova i karuan. Yatun ira nga aktibidad anna napafutuan nga pakimallo i namasikan nikami ta espiritual.

Kabalin na 10 vulan nga egga ngà ta “rehabilitasion,” nadisidi na ofisial ira nga tiempo ngana tapenu mangiyusa ngà tu uniforme na militar. Turi ta nammanaki ngà, ginugguddà ta komandante na kampu. Niyawa ku nira i tura nga makkagi, “Kayà ku laman i mabbalin tu suddalu ni Cristo.” Kabaliddà inananassing, niyawanà na komandante ta mekadua nga atannang nga ofisial, tadday nga arsobispo na Greek Orthodox nga nakasinnun tu pampari. Turi ta sinabbag ku i pakkiavuna ira gukaban na Katurakan, maporay nga nikullena: “Iyarayyunu yaya. Tadday yaya nga panatiko!”

Ta kinommananna, nikiddaw mangana na suddalu ira nga mangiyusa ngà tu uniforme na suddalu. Turi ta nammanaki ngà, binubbugdà anna pinalapaludà tu batuta. Tapus, niyangedà ta clinic na kampu tapenu ammuan nga awan tu tulakku nga nakattu anna nitolidà gabbalaman ta toldà. Dua vulan nga kunnatun i nesimmu ta kada aggaw.

Megafu ta ariakku ikompromiso i pangurug ku, nakaleg tu bagu nga metodo i dismayadu ira nga suddalu. Nigaluda i limà ta likugku, tapus pinala-palu na suddalu ira i dapakku tu lubig. Turi ta sobra nga taki, neraddammakku i uvovug ni Jesus: “Mapalag kamu nu ipasa-pasiranad-dakamu, dara-darumad-dakamu, . . . Magayaya anna mappalupagia kamu lagu, ta dakal i bala-balo nu noka ta langi. Kunnaw gapa i nikaziga-riga na profeta ira gari ta katolay da.” (Mat. 5:11, 12) Tapus, kagitta na ari mabala-balin i ziga ku, nawwang ngà anna nesibba.

Nalukag ngà ta alle-yelo nga selda nga awan tu tinapay, danum, onu ulò. Maski kunnatun, kalmadu ngà anna makasta annagenappakku. Gitta na nipromesa na Biblia, iyawa na Dios i “imammo” nga ‘manangngal ta nono ku anna futù.’ (Fil. 4:7) Ta tumunug nga aggaw, niddannà na masippo nga suddalu tu tinapay, danum, anna sweater. Tapus egga tadday paga nga nangiyawa niakan tu rasionna. Tatun anna ta tanakuan paga nga gannug, natageno ku i meddu nga panangngal ni Jehova.

Minammatannà na autoridad ira nga matagga i uluna nga rebelde anna niyangedà ta Athens tapenu arubangan i korte na militar. Nasentensiannà tatun nga mefuku tu 3 dagun ta Yíaros (Gyaros), isla nga ma-50 kilometro ta zigattu na Makrónisos.

Napadday i dakal nga affukutan ta Yíaros ta uzzin nga brick, nga maturu ta 5,000 i nefuku tatun megafu ta pulitika. Egga gapa pitu nga Saksi ni Jehova, nga nefuku megafu ta Cristiano nga neutralidadda. Maski firmi nga megamma, sekreto nga maggarammammukkami tapenu maggigiammu tu Biblia. Regular paga lagu nga makalawà kami tu  netagu ira nga kopia na The Watchtower, nga mano-mano nga nakopia tapenu usammi ta study ira.

Tadday nga aggaw turi sekreto nga magistudy kami, nadanganan kami na tadday nga guardia nga magistudy anna inàna i literaturami. Nagalakkami ta ofisina na ofisial na presu nga ekspektammi nga mammungan i sentensiami. Ngem, kinagi na ofisial: “Ammumi nu anni kamu, anna irespetomi i taddagnu. Ammumi nga makapattalo kami nikamu. Manoli kamu ngana ta trabahunu.” Niddanna paga lagu i karuan nikami tu mas malogon nga trabahu. Talaga dakal i ayaya na futumi ta appabalo. Maski ta affukutan, mangirattal tu dayaw kani Jehova i Cristiano nga kinamatalomi.

Makasta paga i resulta na determinasiommi. Ta pagobserba ta mapia nga konduktami, tadday nga presu nga profesor na mathematics i napaguyu nga makkiavu meyannung ta pangurugmi. Turi ta napalawan i Saksi ira ta gafu na 1951, napalawan gapa yaya. Turi kua, nabbalin yaya nga bawtisado nga Saksi anna ngamin-tiempo nga evanghelisador.

Kabalikku gapa nga napalawan, nanoli ngà ta familià ta Karítsa. Tapus, kavulu i aru ta nasiommi, nagali kami ta Melbourne, Australia. Tatun, nakilalà anna inatawà si Janette, mapia nga Cristiano nga sister, anna pinadakalmi ta Cristiano nga pattolay i anami nga lalaki kunne na gapa i tallu nga babay.

Ta maddaggun, maski nu maturu ngana tu 90 i edad ku, aktibo ngà lagapa nga Cristiano nga elder. Megafu ta nappasa ira nga bigakku, nu mittan mattaki i baggì anna i takkì, neerulay nu kabalikku nga mallayyagayya. Ngem, determinadu ngà lagapa nga mabbalin tu “suddalu ni Cristo.”—2 Tim. 2:3.