IPASINGAN natun nga kinagi na masirib nga Patul nga si Solomon i pakkaraga na totolay. Awayyana nga megafu ta ababba i pattolay anna ari nga malisian i patay, kanayun nga karagatan na totolay i mattolay tu apaddu. Ta nabayag ngana nga tiempo, ala-alegadda i sekreto ta apaddu nga pattolay.

Angngariganna, si Gilgamesh nga patul na Sumeria. Aru i pinadda-padday nga istoria meyannung nisa. Tadday tatun i nakagi ta Epiko ni Gilgamesh nga inarubanna kanu i peligroso ira nga situasion tapenu mammuan nu kunnasi malisian i patay. Ngem ari yayya nga navviktoria.

Ta meka-appa siglo B.C.E., pinurueban na alchemist ira ta China nga magangngua tu elixir nga kurugadda nga mamapiddu ta inango. Nagangngua ira tu menum nga nakivuan tu baddi nga mercury anna arsenic. Kurugan na karuan nga yaw nga elixir i rason na patay na piga nga emperador na China. Ta nallatanan na 500 C.E. anna 1500 C.E. ta Europa, pinurueban na karuan nga alchemist nga iproseso i vulawan tapenu awayya nga makan na tolay. Kurugadda garay nga ari madaral i vulawan yatutta mapapidduna kanu i inango.

Ta kaggawattam, puru-purueban na biologist anna geneticist ira nga ammuan nu ngatta mallakay onu mabbako i tolay. Kagitta na paddiskubre ta “elixir of life,” pakurugan na kukukuadda nga iddanaman lagapa na totolay i pagaleg tu solusion ta pallakay onu pabbako anna patay. Ngem anni ngana i resulta danatun?

Egga i maturu tu 300 nga teoria na sientista ira nga maggigiammu tu selula na tolay tapenu iyesplika nu ngatta mallakay onu mabbako anna matay ittam. Ta nappasa nga daga-ragun, napapiddu na sientista ira i inango na aya-ayam anna selula ira na tolay. Megafu taw, finunduan na karuan nga mariku i paggigiammu na sientista ira tapenu ammuadda nu ngatta matay ittam. Anni ira i kingnguada?

Pappursigi nga papidduan i inango. Nonopan na karuan nga sientista nga mallakay onu mabbako ittam megafu ta mesissimmu ta tuppag na chromosomes nga magalan tu telomeres. Protektan na telomeres i informasion ta genes durante nga mappa-aru i selula ira. Ngem kada maggaddua i selula, bumaddi gapa i telomeres. Magimmang ngana noka nga mappa-aru i selula ira anna mamegafu ngana i pallakay onu pabbako.

 Nadiskubre na nakalawa tu Nobel Prize ta 2009 nga si Elizabeth Blackburn anna na kakavvuluna i enzyme nga mamabbayag ta pabbaddi na telomeres nga marresulta gapa ta pabbayag na selula. Ngem inamidda nga ari mapapiddu na telomeres i inango na tolay.

Cellular reprogramming i tadday paga nga metodo tapenu mafugaddan i pallakay onu pabbako. Nu nabaya-bayag ngana i selula ira anna ariadda ngana kaya nga mappa-aru, posible nga mali i informasion nga mepasada ta kabikoda nga immune cells. Marresulta yaw ta palluppag anna pattaki. Nikanni laman, nireprogram na sientista ira ta France i selula ira nga nalada ta mannakam ira. Namegafu nga minaru uli i selula ira. Kinagi ni Profesor Jean-Marc Lemaître, lider na research team, nga pakurugan na paggigiammuda nga posible nga ari magimmang nga umaru i selula ira.

Aru nga sientista i makkagi nga maski nu aru i metodo tapenu mafugaddan i pallakay onu pabbako, ari ngana mapapiddu na tolay i inangona. Kurug nga minapiddu i inango na tolay namegafu ta meka-19 siglo. Ngem resulta laman yaw na kinarenu ta baggi, efektibo ira nga medisina kontra ta makeyali ira nga taki, anna pangusa tu antibiotic anna bakuna ira. Mangurug i karuan nga geneticist nga nadde ngana na tolay i normal nga pagaddetan na inango.

Ma-3,500 dagun ngana i nappasa, kinagi na tadday nga nattura ta Biblia nga si Moises: “Pitu-fulu nga dagun i madde mi laman, walu-fulu nu mapia i gawa-gawayyan. Nu kunnuri paga ay ziga anna daddam i parattalad-da; manuppal i attolay ta mabi laman, ay mapawak-kami ngana.” (Salmo 90:10) Maski anni i appursigi na tolay nga papidduan i inango, kunnatun lagapa i situasion gittana kinagi ni Moises.

Kumpara ta ababba nga inango na tolay, mattolay ta maturu 200 nga dagun i pinaratu ira gittana red sea urchin onu i tadday nga klase na quahog clam, anna mattolay gapa tu rinivu nga dagun i daka-dakal nga kayu na sequoia. Nu ikumpara tam i kapiddu na inango tam taw ira anna ta tanakuan paga nga pinaratu, baka iyavu tam, ‘Adde laman kari ta 70 onu 80 nga dagun i pattoletam?’