MAKABIBBIG ka kari tu Biblia nga Hebreo? Posible nga ari. Baka ari ka paga lagu nakasingan tu Hebreo nga Biblia. Ngem mas maappresiam i personal nga kopiam na Masanto nga Katurakan nu gigiammuammu i meyannung ta meka-16 siglo nga iskolar nga si Elias Hutter anna i dua nga edision na Hebreo nga Biblia nga nipublisana.

Neyana si Elias Hutter turi 1553 ta Görlitz, baddi nga ili nga aranni ta border na Germany ta Poland anna Czech Republic. Naggigiammu si Hutter tu Oriental ira nga lengguahe ta Lutheran University ta Jena. Nabbalin yaya tu profesor na Hebreo ta Leipzig turi 24 anios laman yaya. Bilang reformador ta edukasion, nappataddag yaya tu eskuela ta Nuremberg nga puede maggigiammu i estudiante ira tu Hebreo, Griego, Latin, anna German ta unag na appa nga ragun. Imposible yatun tagga ta maski anni nga eskuela onu unibersidad.

Turi 1587, namadday si Hutter tu Hebreo nga edision na popular nga magalan tu Dana nga Pakkasinabban. I titulo naw nga edision ay Derekh ha-Kodesh, nga nala ta Isaias 35:8 nga i kebalinanna ay “Dalan na Kinasanto.” Pakurugan na makakkasta nga istilo na niketurana i komento nga “ipasingan na ngamin i kasta naw nga edision.” Nabalor yaw nga Biblia megafu ta mosa yaw na estudiante ira ta paggigiammu tu Hebreo.

Tapenu malippawa nu ngatta dakal i neyuffun na Hebreo nga Biblia ni Hutter, innan i dua nga problema na estudiante nu mabbibbig tu Biblia ta Hebreo. Ollu, tanakuan anna ari tu familiar i alfabetona, anna mekadua, mariga mammuan i root word-na megafu ta prefix anna suffix-na ira. Angngariganna, i Hebreo nga uvovug nga נפשׁ (netransliterate nga ne’phesh), nga i kebalinanna ay “kararua.” Ta Ezekiel 18:4, nappollu labbi taw i prefix nga ה (ha), nga i kebalinanna ay “i,” yari tu naforma i uvovug nga הנפשׁ (han·ne’phesh), onu “i kararua.” Nu ari sanay i mata, posible nga duma i uvovug nga הנפשׁ (han·ne’phesh) ta נפשׁ (ne’phesh).

Tapenu moffunan i estudiantena ira, nangusa si Hutter tu makasta nga teknik na pangimprenta—istilo na pattura nga egga makannag anna meppi nga forma na Hebreo ira nga letra. Niyimprentana ta makannag ira nga letra i root word na kada uvovug. Meppi gapa ira nga letra para ta  prefix anna suffix. Megafu taw, mas mabi nga matukoy na estudiante ira i root word na Hebreo nga uvovug, yari tu nakoffun yaw ta paggigiammuda ta lengguahe. Kunnaw gapa nga teknik i inusa na New World Translation of the Holy Scriptures—With References ta footnote-na ira. * Makannag i letra na naka-transliterate nga root word, anna regular nga letra gapa i prefix anna suffix ira. Ipasingan na naka-highlight ira nga parte na letratu i istilo nga nosa ta Hebreo nga Biblia ni Hutter ta Ezekiel 18:4 anna i inusa gapa na Reference Bible ta footnote-na ta parehu nga teksto.

Nangimprenta gapa si Hutter tu edision na popular nga magalan tu Bagu nga Pakkasinabban ta 12 nga lengguahe. Nepublisa yaw nga edision ta Nuremberg turi 1599 anna maruddu nga tukuyadda nga Nuremberg Polyglot. Kayà ni Hutter nga ilagum i Hebreo nga translation na Griego nga Katurakan. Ngem kinagina nga awan tu serbi naw maski nu yaya ay “maggastu paga tu dakal” para ta Hebreo nga translation naw. * Yari tu naddesision yaya nga itransleyt mismu ta Hebreo i Griego nga Bagu nga Pakkasinabban. Niyemmang ni Hutter i tanakuan ira nga trabahuna yari tu nabalinna i interu translation ta tanga-ragun laman!

Kunnasi kakasta i Hebreo nga translation ni Hutter ta Griego nga Katurakan? Nitura na popular nga Hebreo nga iskolar ta meka-19 siglo nga si Franz Delitzsch: “Ipasingan na Hebreo nga translation-na i monag nga pakalippawana ta lengguahe nga ari tu gagangay ta Cristiano ira anna makasta paga laman yaw nga referensia megafu ta kanayun nga fustu i napilina ira nga termino.”

Ari narriku si Hutter ta trabahu nga translation; ari mabili i edisionna ira. Maski nu kunna, importante anna mannanayun i influwensia na kingnguana. Angngariganna, i Hebreo nga edisionna ta Bagu nga Pakkasinabban ay nirebisa anna niyimprenta uli ni William Robertson turi 1661 anna ni Richard Caddick turi 1798. Ta pattransleytna nga base ta orihinal nga Griego, “Jehova” (יהוה, JHVH) i inusa ni Hutter ta titulo ira nga Kyʹri·os (Yafu) anna The·osʹ (Dios) nu naggafu i teksto ta Hebreo nga Katurakan onu nu para sa ay tumukoy yatun kani Jehova. Makapa-interes yaw megafu ta maski nu aru nga translation na Bagu nga Pakkasinabban i ari nangusa ta personal nga ngagan na Dios, nosa yaw ta translation ni Hutter anna ebidensia mana ta pangitoli ta ngagan na Dios ta Griego nga Katurakan.

Sonu masingammu i ngagan ni Jehova nga Dios ta Griego nga Katurakan onu innammu i footnote ta Reference Bible, daddamman i kingngua ni Elias Hutter anna i makapabbaw ira nga Hebreo nga Bibliana.