Mas mabi ngana laman sangawe nga ma-search i informasion ira nga mawag tam, kasali tatun i informasion ira nga makoffun tapenu safe anna magawa-gawayyan ittam. Ngem ta pas-search mu, mawag nga magimmugug ka ta ugal ira nga informasion kagitta na:

•   Fake news

•   Laddug ira nga report

•    Conspiracy theory ira

 Angngarigan na, ta tiempo na COVID-19 pandemic, naw-warning i secretary-general na United Nations meyannung ta pawwara na delikadu anna ugal ira nga informasion. “Umara-aru i peligroso ira nga informasion meyannung ta panangngal ta gawa-gawayyan anna feke ira nga klase na panguru,” kunna. “Aru gapa nga kinaladdug i maginnam ta TV anna ta radio. Nakkewara i conspiracy theory ta Internet. Maski sitaw, uso ngana i panara-daral anna pamara-parake ta totolay anna grupo ira megafu ta lussaw.”

 Dati paga nga egga ira i ugal nga informasion. Ngem nakagi ta Biblia nga ta tiempo tam, “i totolay ira nga marakay anna danuri i minaggappa-appe ay mabbalin tu mas marakay, ay ikana-kanayud-da i mangilogo anna melogo.” (2 Timoteo 3:1, 13) Megafu ta Internet, mas mabi anna mas alistu ngana laman ittam nga maka-receive anna ari tu sadya nga makewara tu fake news. Yatutta mapappannu i email, social media, anna news feed tam ira tu informasion ira nga ugal anna nakivuan tu kinaladdug.

 Anni i kuammu tapenu ari ka nga melogo na ugal ira nga informasion anna conspiracy theory? Makoffun yaw ira nga prinsipio na Biblia:

•   Kammu kurugan i ngamin nga masingammu onu maginnam

   I kagian na Biblia: “Kurugan na inosente nga tolay i kada uvovug, ngem pannonopan tu mapia na masirib i kada dakkua na.”​—Proverbio 14:15.

   Mabi ittam laman nga melogo nu ari ittam magimmugug. Angngarigan na, nakkewara ta online mas ngana ta social media i picture ira nga egga i caption na onu video clip ira. Magalan yatun tu memes anna napadday yatun tapenu mamagalo. Ngem mabi laman nga i-edit na totolay i picture anna video clip ira tapus apadda laman i parte nga kayà da. Puede paga lagu ira nga mamadday tu video ira nga egga kanu i kiningngua onu kinagi na tadday nga tolay maski nu i kurug ay awan mabba tu kiningngua onu kinagi na tu kunnatun.

   “Magaru ta ugal ira nga informasion nga masingan na researcher ira ta social media ay picture anna video ira nga makelogo ta ari mabba tu yari i buu nga nakagi i ipay da tatun kagitta na memes.”​—Axios Media.

   Iyavu mu ta baggim: ‘Kurug kari yaw nga balita onu meme laman?’

•   I-check mu i naggafuan anna mayan na informasion

   I kagian na Biblia: “Innan nu ta mapia nu kurug ngamin danaw nga kagiad-da.”​—1 Tesalonica 5:21.

   Nige mu nga kurugan onu i-send ta tanakuan i tadday nga informasion, maski paga nu trending yatun onu namippiga ngana nga nebalita, ammuammu labbi nu kurug yatun. Kunnasi?

   I-check mu nu mapattalakkan i naggafuan na informasion. Ulian na news media company ira anna na tanakuan nga organisasion i pangibalita da ta tadday nga informasion tapenu pakkuartuadda yatun onu suportan i kurugadda ta pulitika. Ikumparam i nala mu nga informasion ta tadday nga kumpania ta tanakuan ira nga kumpania nga nangibalita tatun. Nu karuan gapa, maski nu ari nga sadya na kokkofuttam, baka makapas-send ira tu ugal ira nga informasion ta email onu ta social media. Yatutta i-check mu nakuan labbi i orihinal nga naggafuan natun nige mu mangurug tatun.

   Siguraduammu nga updated anna fustu i mayan na informasion. I-check mu i fetcha ira, maningakka gapa tu informasion ira nga puedem nga i-verify, anna masikan nga ebidensia nga massuporta ta kakkagian natun. Mas ngana nga magimmugug ka nu gitta na sobra nga pinasimple da i komplikadu nga informasion onu nu napadday i tadday nga report tapenu manga tu simpatia onu mamallussaw.

   “I pat-check nu kurug i tadday nga informasion ay kasi-importante ngana sangawe na pabbaggaw tu lima.”​—Sridhar Dharmapuri, Senior Food Safety and Nutrition Officer para ta U.N.

   Iyavu mu ta baggim: ‘Palawanan kari naw nga balita nga gitta na kuru-kurug i tadday nga opinion onu tadday laman nga side na istoria i ikagi na?’

•   Kurugammu nu anni i fustu, ari nga nu anni i kayà mu

   I kagian na Biblia: “I sinni laman nga mattattalo ta futu na ay awan tu ammu na.”​—Proverbio 28:26.

   Mas mabi ittam nga mattalo ta informasion ira nga suportan na i kurugattam. Yayya nga maruddu nga mangi-send i Internet company ira tu informasion base ta interes anna ta ise-search tam ira. Ngem ari tu kanayun nga i kayà tam nga maginna i mawag tam nga maginna.

   “Balanse anna makakua mabba tu fustu ira nga desision i totolay, ngem megafu ta kayà tam ira nga mesimmu, iddanamattam, paganassingattam, anna motibo tam ira, maruddu nga mas kurug ta nittam i tadday nga gannug nu suportan natun i kurugattam.”​—Peter Ditto, social psychologist.

   Iyavu mu ta baggim: ‘Kurugakku kari yaw nga informasion megafu laman ta yaw i kayà ku?’

•   Pagimmangan i pawwara na ugal nga informasion

   I kagian na Biblia: “Ari mu iwara i tadday nga dumug nga ari tu kurug.”​—Exodo 23:1.

   Nonopammu nakuan nga makafekto i informasion nga i-share mu ta nononopan anna kukukuan na tanakuan. Maski nu ari mu sadya nga nipasa yatun nga mali nga informasion, delikadu i efekto natun.

   “I pinaka-importante nga kuammu nige mu nga i-share i informasion ay iyavu mu labbi ta baggim: ‘Siguradu ngà kari tu kurug yaw yatutta mawag nga i-share ku?’ Nu kunnatun i kuan na ngamin, aru i mapakarianan nga ugal nga informasion ta online.”​—Peter Adams, senior vice president na News Literacy Project.

   Iyavu mu ta baggim: ‘I-share ku kari yaw nga informasion gafu ta ammù tu kurug yaw?’