Egga i smartphone na aru ta abbarabbing sangawe. a Usan na magaru ta nira i cellphone da tapenu maginternet nu magitadday ira ta kuarto da. Anni ira i peligro nu makka-cellphone i ana mu? Anni gapa ira i bentaha natun? Kunnasim makagi nu sobra ngana i pangusa da tatun?

•  Nu anni i mawag nga ammuammu

•  Nu anni i mawag nga iyavu mu

•  Iyavu mu ta baggim nu ready ka ngana

 I Bentaha Ira

•   Safe i ána anna ari nga mavurung i magana. “Delikadu i mundo tam sangawe,” kagian ni Bethany, nga egga i dua nga tinedyer nga ana na. “Importante nga makontak na ána ira i magana da.”

   Kagian gapa na yena nga si Catherine: “Egga ira i app nga maka-connect ka ta cellphone na ana mu tapenu masingammu nu sitaw i dian na. Nu mad-drive gapa yayya, mammuammu nu kunnasi yayya kapaspas.”

•   Makoffun ta pagiskuela. “I-e-mail onu i-text na mestra i asayment na abbarabbing anna puede gapa nga i-e-mail onu i-text na abbarabbing i mestra da,” kagian na yena nga si Marie.

 I Peligro Ira

•   Sobra nga pangusa. Maruddu nga piga oras i mofu na kabataan ira ta pangusa da ta cellphone da. Ngem kumusta gapa i magana ira? Halus makkaparehu laman i tiempo nga usan na magana ira ta gadyet da ta tiempo nga usadda tapenu kibbidan i ána da. Kagian na tadday nga counselor nga i karuan nga familia ay gitta na “tadday nga grupo na totolay nga makkaravulu ngem ari mabba nga makkakilala megafu ta agga-tutuk laman ira ta gadyet da.” b

•   Pornograpia. Segun ta tadday nga estimate, maturu tu gaddua na ngamin nga tinedyer i mas-search tu pornograpia ta Internet kada vulan. Ari nga kakkadda-kaddag yatun ta mabi ngana laman gare nga ma-access yatun ta cellphone. Kunnaw i kagian ni William nga yama na dua nga tinedyer: “Nu iddan na magana tu smartphone i ána da, gitta na niddadda ira tu access ta ngamin nga klase na pornograpia maski nu ari mabba tu yatun i gakkag da.”

•   Pakka-adik ta cellphone. Aru nga totolay i adik ta cellphone da. Nu ari da nga maleg yatun, map-panic ira, ari da ammu i kuadda, anna mattaki paga lagu ira. Napansin na karuan nga magana nga mabbalin tu bastus i ána da nu maddaggun ira nga mas-cellphone. Kagian ni Carmen: “Mittan, nu kayà ku nga kibbidan i ana ku nga lalaki, malligo i mata na onu bastus i pattattabbag na. Manaki na gare nga maistorbo ta pas-cellphone na.”

•   Tanakuan paga nga peligro. Awayya na nga mabiktima na cyberbullying anna sexting i ana mu ta pas-cellphone na. Puede gapa yayya nga mattaki ta pas-cellphone na megafu ta marake nga posision na anna pappupuyat. Mangusa i karuan nga kabataan tu “ghost app” tapenu metagu da i gannug ira nga manaki da nga masingan na magana da. Mangilogo yatun nga app ta duma i mappasingan nga icon na app kagitta na calculator.

   Kunnaw i kagian ni Daniel nga egga i ana na nga babay nga tinedyer: “Megafu ta cellphone, posible nga masingan na ana mu ngamin i egga ta Internet—makasta man yatun onu marake.”

•   ‘Mawag kari na ana ku i smartphone?’

   Kagian na Biblia: “Pannonopan tu mapia na masirib i kada dakkua na.” (Proverbio 14:15) Base tatun, iyavu mu ta baggim:

   ‘Egga kari i rason nu ngatta mawag na ana ku i smartphone, angngarigan na tapenu safe yayya? Pinannonopakku ngana kari tu mapia i bentaha anna i peligro ira? Puede kari nga tanakuan ngana laman i meyusa imbes tu smartphone?’

   Kunnaw i kagian na yama nga si Todd: “Puede lapa nga usan na ána i cellphone ira nga ari nga smartphone. Puedem mabba ira nga me-text onu matawagan tatun. Mas mappo paga yatun.”

•   ‘Ready kari ngana i ana ku nga makka-cellphone?’

   Kagian na Biblia: “I futu na masirib i mangigiya nisa ta fustu nga dalan.” (Eclesiastes 10:2) Base tatun, iyavu mu ta baggim:

   ‘Makagì kari nga mapammakatalakkan i ana ku? Mekagi na kari ta nio i kurug nga mataga-tageno na? Kanayun kari yayya nga makkagi tu kurug? Angngarigan na, ilimag na kari nio nu sinni i kokkofun na? Makontrol na kari i pangusa na ta tanakuan ira nga gadyet gitta na TV, tablet, onu laptop?’ “Aru i pangusattam ta smartphone ngem egga gapa i peligro ira natun,” kagian na yena nga si Serena. “Pannonopammu nu ready kari ngana i ana mu para tatun jebi nu abbabbing paga yayya.”

•   ‘Ready ngà ngana kari ta responsibilidad ku nu makka-cellphone i ana ku?’

   Kagian na Biblia: “Sanayammu i abbing ta dalan nga mawag tu angngayan na.” (Proverbio 22:6) Base tatun, iyavu mu ta baggim:

   ‘Kabisadù kari i mas-cellphone tapenu moffunakku i ana ku nga malippawa anna malillitan i peligro ira na pas-cellphone? Ammù kari nga i-set i parental controls natun? Kunnasì nga moffunan i ana ku tapenu fustu i pangusa na ta cellphone na?’ “Aru ngana nga magana i nasingakku nga iddadda tu cellphone i ana da tapus pagurayadda ngana ira,” kagian na yama nga si Daniel nga nakagi ganuri.

 Pinaka-importante: Mawag na ána ira i passanay tapenu mabbalin ira tu responsable ta pangusa da ta cellphone da. Kagian na libru nga Indistractable: “Marigatan i abbing ira nga kontrolan i pangusa da ta gadyet ira mas ngana nu ari ira nga imonitor na magana da.”