• “Ó ya um bɛɛka ɔba um gē ce ikpo ku ɔnyā ɔhá igbalɛwa a.”

• “Uweyi gē kwu um, ó ya um bɛɛka ń lɔhi jɛ ŋ, ɔtu klla gē ya um bɛɛka ń tiile ŋ ma.”

• “Ń kɛla lɛ ɔcɛ duuma lɛyikwu ɔ gla ŋ, n gē má owe ń kē lɛ ɔcɛ duuma ō ta um ɔtu lé ŋ.”

• “Ɔtu ya um bɛɛka Ujehofa i lɛ ɛlá wu um ŋ ma.”

Aɛlā nōo ba nyā mafu ɛgɛ nɛ ɔnyā gē má owe lɛ ɔdaŋ ka ɔba nu gē má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa a. Á jé ŋ, ɔdaŋ ka ó humayi ya ɛnyā tayinu ɔya ōhī amāŋ ihayi ōhī ɛ, ɔtu lɔfu ya ɔ bɛɛka ó gáā kpɔtuce ɔ gla gɛ ŋ ma. Ɔnyā éyi kahinii: “Ó ya um bɛɛka ń jé ɔcɛ nɛ ɔba um wɛ ɔkwɔɔkwɛyi a ŋ ma, ó lɛ aɔdā ɔhá nɛ ó yɔ i je tayinu ŋma ɛgiyi um?”

É lɛ ikpɛyi ɛlā nyā tutu lɛ ɔnyā nɛ ɔba nu gē má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa. a Ó géē kɛla lɛyikwu aukɔ́ ku Ubáyíbu ōhī nōo lɔfu ta ɔ ɔtu kwu ɔtu nōo géē cɛ lɛ ɔ jé kpɔcii ka Ujehofa yihɔtu nu, klla dɔka ō ta ɔ abɔ. Ó klla géē ta ɔ abɔ ō lɛ ɛbɔ fiyɛ, ka ó klla yɔ kwu Ujehofa ajaajɛ. b

Naana nɛ a gáā ya odee lɛyikwu ɛjɛɛji ɔdā nɛ ɔba uwɔ gē ya a ŋ ma, ó lɛ aɔdā ōhī nɛ a lɔfu ya o ya ɛɛ ku a lɛ ɔtu ɛbɔ fiyɛ. Leyi yɛ aɔdā ōhī nōo ba nyā.

A hii bēē ŋmo iyi uwɔ ɛpɔbi ŋ. Ɔtu lɔfu ya ɔnyā ka ɔba nu gē má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa ohigbu ka ó lɛ odee ya bɔbi. Ɔtu ya Alice c bɛɛka ó lɔhi jɛ lɛ ɔba nu ŋ ma. Ó gē gbɛla kahinii: ‘Ɔdiya nōó géē he ɔba um ɔtu fiyɛ ō má ifoto ku ɔcɛnya ɔhá ikɔkɔ um a?’ Aɔnyā ōhi gē ŋmo iyi uwa ɛpɔbi lɛyikwu ɛgɛ nɛ ɔtu gē ya uwa lɛ a, ŋma lɛ ō gbɛla ka é yɔ i ya ku āhɔ̄ a kóō bɔbi fiyɛ. Danielle kahinii: “N má ku ń wɛ ɔnyā nōó lɛ eeye gɛ ŋ, nōo yɔ i je obatɔha ku alɔ biya ohigbu icɔnu ku um.”

Ɔdaŋ ka ɔtu gē ya uwɔ lɛ a, le jé ka Ujehofa i gáā ŋmo uwɔ ɛpɔbi ku auce nɛ ɔba uwɔ gē ya a ŋ. Ujɛ́mīsi 1:14 kahinii: “Ɔ̄cɛ ī lɛ ojámá eko nɛ̄ ó le púla tá ukpa kú ɔdā nōó ī tíne lɔfú lɔfú abɔ̄yīnū ā.” (Uróm 14:12; Ufíl.  2:12) Ikɔkɔ nɛ ó géē ŋmo uwɔ ɛpɔbi a, ō hayi kpaakpa ku uwɔ jɛ Ujehofa eyī nɛhi.—2 Úklɔ́ 16:9.

Ɔtu lɔfu ya ɔnyā ka ɔba nu gē má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa ohigbu ka ó lɔhi jɛ ŋ, amáŋ ɔɔma i wɛ ɔkwɛyi ŋ. Ācɛ nōo jé odee nɛɛnɛhi lɛyikwu ɛlā nyā lɛ ɔ teyi peee, ka ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa ō má gē ya ku ɔcɛ kóō lɛ unwu ku ikpo ɔnyā ō ce nɛ ɔnyā duuma i gáā lɔfu ya ku unwu ɔɔma kóō mɛ gla ŋ.

A hii junwalu lɛ iyi uwɔ fiyɛ ɔfu ŋ. Catherine ka ku ɔdā nɛ ó gbɛla lɛyikwu ɔ gla foofunu a wɛ ka ɔba nu gē má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa. Frances kahinii: “N gē junwalu lɛ iyi um nɛhi eko duuma nɛ ń jé ɛga nɛ ɔba um yɔ a gɛ ŋ, n gē junwalu lɛ iyi um ɛ̄cī doodu.” Aɔnyā ɔhá ka ku uweyi gē kwu uwa nɛhi eko duuma néē yɔ mla ayinɛ alɔ nɔnyilɔ amāŋ ayinɛ alɔ nɔnya nōo lɔfu jé ka aɔba uwa lɛ ɛdɔ unwalu ɛgɔɔma a. Ɔtu klla gē ya ayinɛ alɔ nɔnya ɔhá bɛɛka é yɔ foofunu ohigbu ka é gbɛla ka ɔcɛ duuma i jɛyi āhɔ̄ ku uwa ŋ ma.

Ó wɛ ɔdā ɔlamu ku ɔtu kóō ya ɔcɛ ɛgɔɔma. Amáŋ ɔdaŋ ku a gē bi ɛjɛɛji eko ku uwɔ gē gbɛla lɛyikwu aɔdā nōo ba nyā, a géē lɛ ɔtooplico fiyɛ. Ikɔkɔ ɔɔma, ceyitikwu ku a lɛ ɔtu ku uwɔ kwu ɛma nɛ a lɛ mla Ujehofa a. Ō ya ɛnyā géē ta uwɔ abɔ ō lɔtu.—Aíjē 62:2; Āfi. 6:10.

Ó géē ta uwɔ abɔ nɛhi ɔdaŋ ku a gē jé klla gē gbɛla lipu lipu tu aɔ̄kā ku Ubáyíbu ku acɛnya nɛ ɔtu biya lɛ uwa nɛhi, nōo lɛ ɔtu ō tu kwu ɔtu ŋma lɛ ō gbolo ce otabɔ ku Ujehofa a. Ujehofa i gē je unwalu néē lɛ a ŋma ɛgiyi uwa eko doodu ŋ, amáŋ ó je ɛbɔ lɛ uwa. Ocabɔ mafu, ‘ɔtu wu Uhana nɛhi’ ohigbu āhɔ̄ nɛ ó yɔ anu a. Amáŋ igbihi nɛ ó lɛ ‘ɔkɔ gba lɛ Ujehofa gboji ajɛ a, ó lɛ ɛbɔ ku ɔtu lɛ kpɔ,’ naana nɛ ó jé ɛgɛ nɛ āhɔ̄ ku nu gáā lɛ igbihaajɛ a ŋ ma.—1 Usám. 1:10, 12, 18; 2 Ukɔ́r. 1:3, 4.

Da anyakwɔcɛ ku ujɔ kéē ta uwɔ abɔ. É lɔfu wɛ “ɛga otayínū ŋmá ɛgiyí owu mɛ́mla owu nɛ̄hi ā.” (Ayis. 32:2) É lɔfu fu ɔyinɛ nɔnya éyi nōo lɔfu kɛla gā uwɔ ɛga nɛ ɔcɛ duuma i yɔ ŋ, nōo klla lɔfu ta uwɔ ɔtu kwu ɔtu.—Aíit. 17:17.

Ó géē lɔfu tɔɔtɛ gā uwɔ ō je otabɔ lɛ ɔba uwɔ cɛɛ kóō lɛ abɔ ci ō má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa? A ya lɛ a gla. Ubáyíbu le ka peee kóō ya ku unwalu kóō mɛ amāŋ ō nuunu ta olɛla nōo lɔfu nɛhi, “ācɛ ɛpa lɔhi fíyɛ́ ɔ̄cɛ ékpónú á.” (Ɔ̄cok. 4:9-12) Ācɛ nōo jé ɔkpá nɛɛnɛhi a gáā le má ka ɔdaŋ ku ɔba mla ɔnyā yuklɔ tɔha, igbalɛwa obiye nōo gē má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa a lɔfu lɛ abɔ ci uce ō ya ɔɔma, ka ɔnyā a klla lɔfu nwu ō kpɔtuce ɔ kpɔ.

 Ku ɛla ɔkwɛyi a, ó gbolo ce obiye ku uwɔ a ɔdaŋ ka ó le tutu ō lɛ abɔ ci ō má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa ɛ. Ó lɛ ɔkɔ gba lɛ Ujehofa kóō je ɔfu lɛ ɔ klla da anyakwɔcɛ ku ujɔ kéē ta ɔ abɔ ɛ? (2 Ukɔ́r. 4: 7; Ujɛ́m. 5:14, 15) Ó lɛ ōmiya duuma nōo gē ta ɔ abɔ cɛɛ kóō lɛ abɔ ci ō má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa? Ocabɔ mafu, ó gē tu ɛji ku ɛgɛ nɛ ó lɔfu bi ɔdā ō le gwo uwaya ku nu le yuklɔ, klla gē lɛ abɔ ci āhɔ̄ ɛyɛɛyɛyi nōo lɔfu je ɔ ma? (Aíit. 27:12) Ó le tutu ō miyɛ otabɔ nɛ a lɛ ō je lɛ ɔ klla le tutu ō ka ɔkwɛyi a gā uwɔ ɛ? Ɔdaŋ ka ó lɛ a, a lɔfu ta ɔ abɔ gla.

Ɛgɛnyá a? Leyi yɛ ocabɔ nyā. Felicia lɛ Ethan nōo gē má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa ŋmiifi eko nɛ ó wɛ ɔyipɛ a. Felicia lɛ āhɔ̄ a ya tɔɔtɛ lɛ ɔ nɛ ó lɔfu kɛla lɛ ɔ eko duuma nɛ ó lɛ unwu ō má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa. Ethan kahinii: “N gē kɛla ɔkwɛyi a lɛ ɔnyā um ŋma ɔtu. O bu ipu ihɔtu, ó gē ta um abɔ ō lɛ abɔ ci āhɔ̄ nōo lɔfu je um ma, ó klla gē da um ɔka eko doodu ɛgɛ nɛ um gē ya lɛ a. Ó klla ta um abɔ ō lɛ ɛji tu ɛgɛ nɛ um géē bi intanɛti le yuklɔ a.” Ku ɛlā ɔkwɛyi a, ó biya Felicia ɔtu ɛgɛ nɛ Ethan lɛ unwu nɛhi ō má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa a. Ó kahinii: “Ɛgɛ nɛ n gē cɔnu nɛ ɛlā a klla gē kwu um iyē nɛhi lɛ a, i ta ɔ abɔ cɛɛ kóō lɛ abɔ ci uce ō ya obɔbi ɔɔma ŋ. Igbihi nɛ alɔ lɛ ɛlā ka lɛyikwu unwalu nɛ ó lɛ a, ó le tutu ō lɛ abɔ ci uce ō ya ɔɔma o ya ɛɛ ku ɔnɔ nɛ um yɔ i jé a kóō mɛ.”

Ō ka ɛdɔ ɔka ɛgɔɔma, lɔfu ta ɔba a abɔ kóō lɛ abɔ ci ō má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa, klla lɔfu ta ɔnyā a abɔ kóō kpɔtuce ɔ kpɔ. Da ma, ɔdaŋ ka ɔba a le tutu ō da ɔnyā nu lɛyikwu ɛga nɛ ó gē ya lɔhi ŋ, ɛga nɛ ó yɔ i nyɔ, mla ɔdā nɛ ó yɔ i ya a, ó géē tɔɔtɛ lɛ ɔnyā a fiyɛ kóō kpɔtuce ɔ, ohigbu ka ó jé ka ó yɔ i je ɔdā duuma tayinu ŋma ɛgiyi nu gɛ ŋ.

A kpɔtuce ku a lɔfu ta ɔba uwɔ abɔ ɔwɛ ekponu ɔɔma gla a? Ɔdaŋ ka ó lɛ a, á jé ŋ, aa lɔfu jé klla kɛla lɛyikwu ikpɛyi ɛlā nyā tɔha. Ɔdā nɛ ó cika ō bi ɔtu a wɛ ō lɛ abɔ ci ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa ō má, cɛɛ kóō ya ɔ tɔɔtɛ gā uwɔ ō kpɔtuce ɔ kpɔ. Ikɔkɔ nɛ ó géē gbɔɔ ō cɔnu ku a dɔka ō kɛla lɛyikwu unwalu nɛ ó lɛ a, ó cika ō ceyitikwu kóō jé ɛgɛ nɛ unwalu a yɔ i cɛ lɛ ɔtu ya uwɔ lɛ a. A cika ō je otabɔ lɛ ɔ ɛgɛ nɛ ó yɔ i ceyitikwu ō lɛ abɔ ci uce ō ya ɔɔma, ku a klla cɛ lɛ ɔ jé ku a kpɔtuce ɔ gla kpɔ. Aa ɛplɛɛpa géē cɛgbá ō nwu ɛlā lɛyikwu ɔdā nōo ya ɛɛ nōó gē he ācɛ ɔtu ō má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa a, mla ɛgɛ nɛ ɔcɛ lɔfu ya unwalu ɔɔma lé a. d

Ɔdaŋ ku a yɔ i yuufi ka ó gáā tɔɔtɛ lɛ awɔ mla obiye ku uwɔ ō kwu iyi aa bi eko nɛ aa yɔ i kɛla lɛyikwu unwalu a ŋ, a lɔfu gbɛla ō da ɔnyawɔcɛ ku ujɔ éyi nɛ aa ɛplɛɛpɛ géē lɛ ɔtu ogbonɛɛ mla ɔ, kóō yɔ  abɔɔ eko yɛɛ eko nɛ aa ɛplɛɛpa géē yɔ i kɛla lɛyikwu unwalu a. Bi ipu ɔtu ka igbihi nɛ obiye ku uwɔ a kóō lɛ abɔ ci ō má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa naana, ó lɔfu je eko gbɔbu ɛɛ ku a kpɔtuce ɔ gla kpɔ. Abɔ kóō hii hɛ uwɔ iyē ŋ. Leyi taajɛ cɛɛ ku a má ɛga nɛ aa yɔ i ya lɔhi ipu obatɔha ku aa a. Leyice ka abɔ eko yɔ i nyɔ a ɔdaŋ ku aa ɛplɛɛpa gbeyi cii, obatɔha ku aa ɛplɛɛpa géē lɔfu igbihaajɛ kpɔ.—Ɔ̄cok. 7:8; 1 Ukɔ́r. 13:4.

Ɔdaŋ ka ɔba uwɔ gbɔɔ ō má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa kpɔ igbihi nɛ ó lɛ abɔ ci ɔ eko yɛɛ a, ɔɔma wɛ ka ó gáā lɛ abɔ ci uce obɔbi ɔɔma ŋ nɛɛ? Ehee ó lɛ a ŋ. Ofluflu ɔdaŋ kóō má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa le jé ɔ iyē gbɔbu ɛ, ó lɔfu nya ō lɛ abɔ ci uce obɔbi ō ya ɔɔma ipu ɛjɛɛji oyeeyi ku nu. Ó lɔfu má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa kpɔ igbihi nɛ ó kóō lɛ abɔ ci ɔ ihayi alɛwa a. O ya ɛɛ kóō lɛ abɔ ci ɔɔma ŋma ō ya a, ó géē cɛgbá ō lɛ ɛji tu ku aɔdā ōhī nɛ ó gē ya nōo géē je ogbotu lɛ ɔ fiyɛ. Á jé ŋ, ó lɔfu yuklɔ mla ɛji nɛ ó tu nyā lɔɔlɔhi igbihi nɛ unwalu a kóō mɛ a. (Aíit. 28:14; Umát. 5:29; 1 Ukɔ́r. 10:12) Ó géē cɛgbá ō ya kóō kwu piya ɔcɛ “ɛ̄yīpɛ̄” a piii, ó klla géē nwu ō ‘wɔtu ɔdobɔbi’ nōo lɛ ō ya mla ō má ifoto ku ācɛ o tɔhɛwa amāŋ auce ō ya ɔhá nōó le yeŋee ŋ, bɛɛka ō lɛ abɔ ya iyē bɛɛka ɔcɛ yɔ i ce ikpo iyi nu a. (Āfi. 4:23; Aíjē 97:10; Uróm 12:9) Ó le tutu ō ceyitikwu ō ya ɛnyā? Ɔdaŋ ka ó lɛ a, ó géē tɔɔtɛ lɛ ɔ ō lɛ abɔ ci uce obɔbi ɔɔma ō ya duudu. e

Amáŋ ɔdaŋ ka obiye ku uwɔ i dɔka ō ya ɔdā duuma lɛyikwu unwalu ku nu a ŋ bɛɛ? Ó teyi peee ka igbalɛwa ɔtu lɔfu biya gā uwɔ, a lɔfu cɔnu, ɔtu klla lɔfu ya uwɔ bɛɛka ó lɛ ibiyaajɛ ya tu uwɔ a. Kwu unwalu ku uwɔ a i ta ipu abɔ ku Ujehofa. Ɛnyā lɔfu ta uwɔ abɔ ō lɛ ɔtu ɛbɔ. (1 Upít. 5:7) Gɔbu ku a yɔ i pi bla Ujehofa ajaajɛ ŋma lɛ ō klɔcɛ, ɔkɔ ō gba, mla ō gbɛla lipu lipu tu ɛlā nɛ a jé a. Abɔ a yɔ i ya ɛnyā a, le jé kpɔcii ka ó géē yɔ i pi bla uwɔ ajaajɛ duu. Ɔkpá ku Ayisáya 57:15 ka ka ó lā mla ācɛ nɛ ‘ɔtu le gbenyi lɛ uwa nōó klla lɛ ɔcɛ duu ō ta uwa abɔ ŋ ma,’ ó klla dɔka ō ta uwa abɔ kéē lɛ eeye kpɔ. Ceyitikwu lɔfu lɔfu ku a hayi kpaakpa lɛ Ujehofa gā ajaajɛ. Dɔka otabɔ ŋma ɛgiyi anyakwɔcɛ ku ujɔ. Lɔtuce ka eko kpii nōo yɔ i wa a, ɔba uwɔ géē ya opiyabɔ ŋma ɔtu ɔkwɔɔkwɛyi.—Uróm 2:4; 2 Upít. 3:9.