1. Ɔdiya nɛ ɛlā ku Udaniyɛlu nōo wɛ ɔcomɛɛbɛ a he ācɛ Ubabilɔn a ɔtu a?

 UDANIYƐLU nōo wɛ ɔcomɛɛbɛ a wɛ ɔyipɛ oklobiya eko nɛ ācɛ Ubabilɔn a wa gáā je ɔ bɛɛka alagba gā Ubabilɔn nōo ligbo nɛhi ŋma Ujɛrusalɛm a. Amáŋ naana nɛ ó wɛ ɔyipɛ oklobiya a, ó he ācɛ Ubabilɔn a ɔtu nɛhi. É má ka ó wɛ ɔcɛ nōo jɛ oklobiya klla ŋma apɔlɛ nōo cɛgbá nɛhi. (1 Usám. 16:7) Ohigbu ɛnyā, é gbɔɔ ō nwu ɔ ɛlā o ya ɛɛ kóō yuklɔ ipu agblɔcɛ a.—Udán. 1:3, 4, 6.

2. Ɛgɛnyá nɛ ɔtu ya Ujehofa lɛyikwu Udaniyɛlu a? (Isíkɛ̄lu 14:14)

² Ujehofa yihɔtu ku Udaniyɛlu ó wɛ ohigbu ō má eyī ku nu amāŋ ohigbu ka ó lɛ ɛnɛɛnɛ ɛga ipu agblɔcɛ a ŋ, amáŋ ohigbu ɛdɔ ɔcɛ nɛ Udaniyɛlu wɛ a nɛ. Ku ɛlā ɔkwɛyi a, eko nɛ Ujehofa ka ka Udaniyɛlu lɛbɛɛka Unowa mla Ujobu a, á jé ŋ, Udaniyɛlu lɛbɛɛka ihayi ofu eko ɔɔma a. Ohigbu ɛnyā, Ujehofa leyi má Udaniyɛlu nōo wɛ ɔyipɛ oklobiya a ka ó wɛ ɔcɛ nōo hayi kpaakpa bɛɛka Unowa mla Ujobu nōo gba ɔ ɛ̄gbā kpaakpa ihayi alɛwa a. (Ohút. 5:32; 6:9, 10; Ujób. 42:16, 17; jé Isíkɛ̄lu 14:14.) Ujehofa kē gɔbu yihɔtu ku Udaniyɛlu ipu ɛjɛɛji oyeeyi ku nu, ohigbu ɛdɔ oyeeyi olɔhi nɛ ó lā a.—Udán. 10:11, 19.

3. Ɔdi nɛ alɔ gáā leyi yɛ ɔ ipu ikpɛyi ɛlā nyā a?

³ Ipu ikpɛyi ɛlā nyā, alɔ géē leyi yɛ uce ō ya ɛpa nɛ Udaniyɛlu lɛ nōo ya ku ɛlā ku nu kóō he Ujehofa ɔtu a. Aflɛyi, alɔ géē kɛla lɛyikwu eyeeye ku auce ō ya ɔɔma klla leyi yɛ āhɔ̄ ɛyɛɛyɛyi nɛ ó mafu auce ō ya ɔɔma a. Oŋma ɔɔma, alɔ géē má ɛgɛ nɛ Udaniyɛlu nwu ō mafu auce ō ya ɔɔma a. Amoomɛ, alɔ géē kɛla lɛyikwu ɛgɛ nɛ alɔ lɔfu gbla ɔ ya a. Naana néē ta ikpɛyi ɛlā nyā ohigbu aɛdrɔ a, ɛjɛɛji alɔ lɔfu nwu ɛlā ŋma ocabɔ ku Udaniyɛlu.

4. Ɛgɛnyá nɛ Udaniyɛlu mafu ɔtu ō lɛ a? Je ocabɔ mafu.

⁴ Ācɛ nōo lɛ ɔtu lɔfu yuufi ekoohi, amáŋ é gē cɛ lɛ ufi ɔɔma ci uwa ŋma ō ya ɔdā okpaakpa a ŋ. Udaniyɛlu wɛ ɔyipɛ oklobiya nōo lɛ ɔtu nɛhi. Leyi yɛ āhɔ̄ ɛpa nɛ ó mafu ɔtu ō lɛ a. Eko aflɛyi  nɛ ó mafu ɔtu ō lɛ a wɛ ihayi ɛpa igbihi nɛ ācɛ Ubabilɔn lɛ Ujɛrusalɛm cataajɛ a. Unebukadinesa nōo wɛ ɔcɛ́ ku Ubabilɔn a na ɔna obɔbi éyi lɛyikwu ojibo nɛhi. Ó lɛ ɔ́da je lɛ ɛjɛɛji ācɛ o jeeyi ku nu kwu Udaniyɛlu abɔyi nu kéē da ɔ ɔdā nɛ ó na ɔna ku nu a mla ɔdā nōo wɛ ɛyi ku nu a. Ɔdaŋ ka é ya lɛ a ŋ, ó géē je ɛjɛɛji uwa kpo ŋmo. (Udán. 2:3-5) Udaniyɛlu cɛgbá ō ya odee fiyaa, ɔdaŋ ka ó ya lɛ a ŋ, ācɛ alɛwa géē kwū. Ó le yɛ “tá ipú inu ɛgiyī ɔcɛ́nɛ̄hi gaá le ɔkɔ gbā lɛ ɔ̄ kú ɔcɛ́nɛ̄hi kóō lɛ eko je lɛ anúɔ, cɛ́ɛ́ ka anúɔ géē lɛ ɔ̄na ā mɛ́mla ɛyí nū ā kpó ka lɛ ɔcɛ́.” (Udán. 2:16) Ɛnyā mafu ka Udaniyɛlu lɛ ɔtu klla lɛ ɔtu okpoce. Ɛgɛnyá a? Ubáyíbu i da alɔ ka Udaniyɛlu ka ɛyi ɔna duuma jejee ɛ ŋ. Ó da aɔkpa ku nu nɛ iye nɛ ācɛ Ubabilɔn le ce uwa a wɛ Usadraki, Umessaki mɛmla Abɛdinego a—“kéē gbɔ̄ɔkɔ lɛ Ɔwɔicō kú ɔkpáncō ā kóō ményinyi uwā, ohígbū ɔdōtayínū nyā.” (Udán. 2:18) Ujehofa lɛ ɔkɔ ō gba nyā cila. Mla otabɔ ku Ɔwɔico, Udaniyɛlu lɛ ɛyi ɔna ku Unebukadinesa da ɔ. Ɛnyā ya ku Udaniyɛlu mla aɔkpa ku nu a ka é hii kwū ŋ.

5. Eko ɔhá nyá nɛ Udaniyɛlu cɛgbá ō mafu ɔtu ō lɛ a?

⁵ Igbihi nɛ Udaniyɛlu lɛ ɛyi ɔna lɛyikwu ojibo a ka a, ɔdā ɔhá klla gáā lɛ ya nōó cɛgbá kóō mafu ɔtu ō lɛ nɛhi. Unebukadinesa lɛ ɔna obɔbi nɛhi ɔhá na. Ɔna nyā lɛ ō ya mla ɔcí nɛhi éyi. Mla ɔtu ō lɛ, Udaniyɛlu lɛ ɛyi ɔna a ka. Ó kóō da ɔcɛ́ a ka ó géē jɛɛlɛ, ka ó klla gáā lé ɔcɛ́ gɛ ŋ eko kpii. (Udán. 4:25) Ɔcɛ́ a lɔfu gbɛla ka Udaniyɛlu yɔ i ya ikpɛyi olɔfu tu ɔ, ɛnyā kē lɔfu ya kóō kwu Udaniyɛlu i ŋmo. Amáŋ Udaniyɛlu mafu ɔtu ō lɛ klla lɛ ɛyi ɔna a da ɔ.

6. Ɔdi lɔfu ta Udaniyɛlu abɔ kóō mafu ɔtu ō lɛ a?

⁶ Ɔdi lɔfu ta Udaniyɛlu abɔ kóō mafu ɔtu ō lɛ ipu ɛjɛɛji oyeeyi ku nu a? Alɔ lɔfu jé kpɔcii ka ɛ́nɛ́ mla adā ku Udaniyɛlu wɛ ɛnɛɛnɛ ocabɔ lɛ ɔ eko nɛ ó wɛ ɔyipɛ a. Ó lɛ aafu ŋ, é lɛyitaajɛ lɛ íne nɛ Ujehofa je lɛ aɛ́nɛ́ mla aadā ku ācɛ Isrɛlu a, é kē nwu ɔyi uwa Íne ku Ɔwɔico a. (Obla. 6:6-9) Udaniyɛlu i jé Íne Igwo a foofunu ŋ, amáŋ ó klla jé aɔdā alɛwa lɛyikwu íne a. Ocabɔ mafu, ó jé ɔdā nɛ ācɛ Isrɛlu lɔfu lé mla ɔdā néē lɔfu lé ŋ ma. b (Ulīf. 11:4-8; Udán. 1:8, 11-13) Udaniyɛlu klla jé ɔ̄kā lɛyikwu ācɛ ɔlɛ Ɔwɔico  mla ɔdā nōo ya da uwa eko néē ta ō lɛyitaajɛ lɛ Ujehofa a. (Udán. 9:10, 11) Ɔdā nɛ Udaniyɛlu má ipu ɛjɛɛji oyeeyi ku nu ɛ ma cɛ lɛ ɔ jé kpɔcii ka ɔda duuma nōo géē ya naana, Ujehofa mla aalelekwu otɛhɔ ku nu nōo lɔfu nɛhi a géē ta ɔ abɔ.—Udán. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Ɔdā ɔhá nyá ta Udaniyɛlu abɔ kóō mafu ɔtu ō lɛ a? (Má ifoto a.)

⁷ Udaniyɛlu klɔcɛ aɛlā nɛ acomɛɛbɛ ku Ɔwɔico ta taajɛ a, kwu aakacɛ ku Ujɛrɛmiya duu. Ŋma oklɔcɛ ɔɔma, Udaniyɛlu gáā le má ka ɔfiyɛ néē yɔ ipu Ubabilɔn gboji ajɛ a ka ó gboji gɛ ŋ, ó géē wa oŋmɛyi. (Udán. 9:2) Udaniyɛlu le má ku aɛlā ku Ujehofa a le ya jila, ɛnyā kē ya ku ɔtu nɛ Udaniyɛlu kpɔtuce Ujehofa a kóō lɔfu fiyɛ. Ācɛ nōo kē lɛ ɔtu okpoce olɔfu lɛ Ɔwɔico a lɔfu mafu ɔtu ō lɛ duu. (Má Ācɛ Uróm 8:31, 32, 37-39.) Ɔdā nōo kē cɛgbá fiyɛ duu a, wɛ ka Udaniyɛlu gē gbɔɔkɔ lɛ Adā nu nōo yɔ ɔkpanco a ojigogo. (Udán. 6:10) Ó lɛ aíne obiya ku nu ka tɛɛcɛ lɛ Ujehofa, klla da Ujehofa ɛgɛ nɛ ɔtu gē ya ɔ lɛ a. Udaniyɛlu klla ba Ujehofa ɛba ku otabɔ. (Udán. 9:4, 5, 19) Udaniyɛlu wɛ ɔlɛɛcɛ bɛɛka alɔ a duu, é ma ɔ mla ɔtu ō lɛ ŋ. Ikɔkɔ ɔɔma, ó ceyitikwu ō lɛ uce ō ya ɔɔma oŋma lɛ ō klɔcɛ, ō gbɔɔkɔ, mla ō gbolo ce Ujehofa.

8. Ɔdi nɛ alɔ lɔfu ya cɛɛ ku alɔ mafu ɔtu ō lɛ a?

⁸ O ya ɛɛ ku alɔ mafu ɔtu ō lɛ, ɔdi nɛ alɔ cɛgbá ō ya a? Aɛ́nɛ́ mla aadā alɔ lɔfu ta alɔ ɔtu kwu ɔtu ō mafu ɔtu ō lɛ, amáŋ é gáā kwu alɔ abɔfu ō lɛ ɔtu ŋ ɔdaŋ ku uwa abɔyi uwa kóō wɛ ācɛ nōo lɛ ɔtu. Alɔ lɔfu lɛ ɔtu ō lɛ gbla ɛgɛ nɛ ɔcɛ gē nwu uklɔ ɛpɛpɛ a. Ɔwɛ éyi nɛ ɔcɛ ɔɔma lɔfu nwu uklɔ ɔɔma lɔɔlɔhi a, wɛ ō má ɔkpani ku nu eko duuma nɛ ó yɔ i yuklɔ ɔɔma cɛɛ ó gbla ɔ ya. Ɔwɛ ekponu ɔɔma, alɔ gē nwu ō mafu ɔtu ō lɛ ŋma lɛ ō má ɛgɛ nɛ ācɛ ɔhá gē mafu uce ō ya ɔɔma, cɛɛ alɔ yɛce ocabɔ ku uwa. Ó lɛ a, ɔdi nɛ alɔ nwu ŋma ɛgiyi Udaniyɛlu a? Bɛɛka Udaniyɛlu a, alɔ cɛgbá ō jé Ɛlā ku Ɔwɔico lɔɔlɔhi. Alɔ cika ō ya ku ɛma nɛ alɔ lɛ mla Ujehofa a kóō lɔfu ŋma lɛ ō kɛla lɛ ɔ ojigogo, mla ō da ɔ ɛgɛ nɛ ɔtu gē ya alɔ lɛ yiili a. Alɔ klla cɛgbá ō kpɔtuce Ujehofa, mla ō jé kpɔcii ka ó géē ta alɔ abɔ eko doodu. Cɛɛ eko duuma néē lɛ ɔtu okpoce ku alɔ jama, alɔ géē mafu ɔtu ō lɛ.

9. Itene nyá nɛ alɔ gē lɛ ɔdaŋ ku alɔ mafu ɔtu ō lɛ a?

⁹ Alɔ gē lɛ itene alɛwa ŋma lɛ ō mafu ɔtu ō lɛ. Leyi yɛ ocabɔ ku Ben. Ó gā inɔkpa éyi ipu éwo ku Germany ɛga nɛ ɛjɛɛji ācɛ kpɔtuce ka alɛɛcɛ wa ŋma ɔbagwu, ɔtu klla ya uwa ka ɔ̄kā ku Ubáyíbu ka Ɔwɔico ya ɛjɛɛji odee a i wɛ ɔkwɛyi ŋ. Ɛ̄cī éyi, é gáā lɛ ɛga je lɛ u Ben kóō gáā mahayi iyɔbu uklasi a cɛɛ kóō lɛ ɔ ta uwa eyī peee ka Ɔwɔico ya ɛjɛɛji odee a. Mla ɔtu ō lɛ, ó lɛ ɔdā nɛ ó kpɔtuce a teyi peee. Ɔdi bɛɛcɛ ŋma anu a? Ben kahinii: “Itica ku um a jahɔ lɔɔlɔhi, klla lɛ alɛwa ku aɛlā nɛ um bi je lɛ ɛlā ku um teyi peee a ya wɛɛcɛ, klla lɛ eyeeye ku nu je lɛ ayipɛ uklasi ku um a.” Ɛgɛnyá nɛ ɔtu ya ayipɛ uklasi ku Ben lɛ a? Ben kahinii: “Alɛwa ku uwa jahɔ tu ɛlā nɛ um lɛ ō ka a, é klla ka ka ɛlā ku um a he uwa ɔtu ibi.” Ɛgɛ nɛ ocabɔ ku Ben mafu lɛ a, igbalɛwa ācɛ nōo gē mafu ɔtu ō lɛ a gē lɛ ojilima ipeyi ku ācɛ ɔhá. É klla lɔfu je otabɔ lɛ ācɛ ɔhá kéē gáā jé Ujehofa. Ó lɛ aafu ŋ, alɔ lɛ ɔdā olɔhi nōo ya nɛ alɔ cika ō mafu ɔtu ō lɛ.

10. Ɔdi wɛ ō yɔ kwu ɔcɛ gā ajaajɛ amāŋ ihɔtu opiyoo a?

¹⁰ Ipu Ubáyíbu, ɛlā ku Uhibru nōo wɛ ō yɔ kwu ɔcɛ gā ajaajɛ amāŋ ihɔtu opiyoo a, lɛ ō ya mla ihɔtu opiyoo nɛ Ujehofa lɛ lɛ ācɛ nōo gē gba ɔ ɛ̄gbā amāŋ ɛgɛ nɛ ó gē yɔ kwu uwa gā ajaajɛ lɛ a. É klla bi ɛlā ekponu ɔɔma yuklɔ ō kɛla lɛyikwu ɛgɛ nɛ ācɛ ɔlɛ Ɔwɔico gē mafu ihɔtu opiyoo lɛ iyi uwa klla gē yɔ kwu iyi uwa gā ajaajɛ a. (2 Usám. 9:6, 7) Ujehofa dɔka ku  alɔ yɔ kwu ɔ gā ajaajɛ duu. Abɔ alɔ gē gba Ɔwɔico ɛ̄gbā kpaakpa a, alɔ géē dɔka ō yɔ i yɔ kwu ɔ gā ajaajɛ fiyɛ. Alɔ má ɛgɛ nɛ ɛlā nyā wɛ ɔkwɛyi ipu āhɔ̄ ku Udaniyɛlu nōo wɛ ɔcomɛɛbɛ a.

11. Ɛgɛnyá nɛ Udaniyɛlu mafu ka ó hayi kpaaakpa lɛ Ujehofa gā ajaajɛ eko nɛ ó le hilokplici a? (Má ifoto nōo yɔ iyɔbu ku Ɔda Ō Gbaajɛ nyā a.)

¹¹ Ó lɛ ɔdā alɛwa nōo ya ipu oyeeyi ku Udaniyɛlu nɛ ó géē cɛgbá ō mafu ɔdaŋ ka ó géē hayi kpaakpa lɛ Ujehofa gā ajaajɛ amāŋ ka ó gáā ya lɛ a ŋ. Amáŋ ojama nōo fiyɛ duu a gáā le ya ɔ eko nɛ ó le fiyɛ ihayi ofu ɛnɛ ce igwo ɛ ma. Ɛpleeko ɔɔma, ācɛ Umedes mla Upɛsiya kwu íkwu nɛ ācɛ Ubabilɔn lɛ a i miyɛ ɛ, Udariyɔsi kē yɔ i lé ɔcɛ́ mɛɛ a. Aigabɔ nōo gē ce Udariyɔsi nōo wɛ ɔcɛ́ a ɛhɔ a gē wɔtu Udaniyɛlu nɛhi, é klla gē lɛ ojilima ce Ɔwɔico nɛ Udaniyɛlu gē gba ɛ̄gbā a ŋ. Ohigbu ɛnyā, é gáā lɛ ujɔ tu ō kwu Udaniyɛlu i ŋmo. É ya ku ɔcɛ́ a kóō kwu íne éyi u kwaajɛ nōo géē je Udaniyɛlu ma ɔdaŋ ka ó géē yɔ kwu Ɔwɔico gā ajaajɛ, amāŋ ó géē yɔ kwu ɔcɛ́ a. Ɔdā nɛ Udaniyɛlu géē cɛgbá ō ya nōo géē mafu ɔdaŋ ka ó yɔ aya ku ɔcɛ́ a, amāŋ ō teyi olɔhi ku ɛjɛɛji ācɛ a wɛ ō ta ō gbɔɔkɔ lɛ Ujehofa ipu ɛ̄cī ofu ce igwo (30). Amáŋ Udaniyɛlu le miya ō yɔ kwu Ujehofa. Ohigbu ɛnyā, é kwu ɔ u tɛco gā ipu ɔgɔ ku aagaba. Amáŋ Ujehofa lɛ ɔhā hɛ ce Udaniyɛlu ohigbu ka ó yɔ kwu ɔ gā ajaajɛ ŋma lɛ ō hɛ ɔ ta. (Udán. 6:12-15, 20-22) Ɛgɛnyá nɛ alɔ lɔfu hayi kpaakpa lɛ Ujehofa gā ajaajɛ ɛgɛ nɛ Udaniyɛlu ya a?

12. Ɔdi ta Udaniyɛlu abɔ kóō hayi kpaakpa lɛ Ujehofa gā ajaajɛ a?

¹² O ya ɛɛ ku alɔ hayi kpaakpa lɛ Ujehofa gā ajaajɛ, alɔ cika ō lɛ ihɔtu nɛhi lɛ ɔ. Udaniyɛlu hayi kpaakpa lɛ Ujehofa gā ajaajɛ ohigbu ka ó lɛ ihɔtu lɛ Adā nu nōo yɔ ɔkpanco a nɛhi. Ó lɛ aafu ŋ, Udaniyɛlu lɛ ihɔtu nɛhi nyā lɛ Ujehofa ohigbu ka ó lɛ eko taajɛ yɔ i gbɛla lɛyikwu ɛnɛɛnɛ auce ō ya ku Ujehofa, mla ɛgɛ nɛ Ujehofa gē ma uwa fu a. (Udán. 9:4) Udaniyɛlu klla gbɛla lipu lipu tu ɛjɛɛji aɔdā olɔhi nɛ Ujehofa ya lɛ ɔ mla ācɛ ɔlɛ nu a, ɛnyā kē jɛ ɔ eyī nɛhi.—Udán. 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) Ojama lɛyikwu ō hayi kpaakpa lɛ Ujehofa nyá nɛ aɛdrɔ ku alɔ gē má a? Je ocabɔ mafu. (Má ifoto a.) (b) Ɛgɛ néē ma ɔ fu ipu uvidio a, ɔdi nɛ a gáā ka ɔdaŋ ka é da uwɔ ɔka ɔdaŋ ka Ācɛ Ocijali Ku Ujehofa gē cɛ mla ɔcɛnyilɔ nōo gē ce ikpo ɔcɛnyilɔ amāŋ ɔcɛnya nōo gē ce ikpo ɔcɛnya a?

¹³ Bɛɛka Udaniyɛlu a, aɛdrɔ ku alɔ le lā yɛ jila  ta mla ācɛ nōó gē lɛ ojilima ce Ujehofa amāŋ gē lɛyitaajɛ lɛ ɔwɛ nɛ ó dɔka ku alɔ lā oyeeyi a ŋ ma. Ɛdɔ ācɛ ɛgɔɔma gē wɔtu ācɛ nōo kpɔtuce amāŋ lɛ ɛlá ō gbo nōo wɛ ɛyɛɛyi gwu aku uwa ta. Ācɛ ōhī kóō gē ya ikpɛla tu aɛdrɔ ku alɔ, o ya ɛɛ kéē hii hayi kpaakpa lɛ Ujehofa gā ajaajɛ ŋ. Ocabɔ mafu, leyi yɛ ɔdā nōo ya da ɔyinɛ alɔ nɔnyilɔ éyi nōo lé ka u Graeme nōo lā ipu Australia a. Ó má āhɔ̄ olɔnɔ ɛpleeko nɛ ó yɔ inɔkpa ɛhili a. Itica ku uwa lɛ ɔka da ācɛ uklasi a lɛyikwu ɔdā néē géē ya ɔdaŋ ku ɔkpa ku uwa éyi gáā le da uwa, ka anuɔ wɛ ɔcɛnyilɔ nōo gē ce ikpo ɔcɛnyilɔ amāŋ ɔcɛnya nōo gē ce ikpo ɔcɛnya a. Itica a le ka ka ɛjɛɛji ācɛ nōo géē cɛ ka ó wɛ ɔdobɔbi ku ɔkpa ku uwa kóō wɛ ɔcɛnyilɔ nōo gē ce ikpo ɔcɛnyilɔ amāŋ ɔcɛnya nōo gē ce ikpo ɔcɛnya ŋ ma kóō gā abɔ éyi ku uklasi a, cɛɛ ācɛ nōó cɛ ŋ ma kéē gā abɔ ɔhá ku uklasi a. Graeme kahinii: “Ɛjɛɛji ācɛ uklasi a le yɛ gā aya ku ācɛ nōo cɛ ka ɛdɔ oyeeyi ɛgɔɔma i wɛ ɔdobɔbi ŋ ma, ayika ami foofu um mla ɔcɛ ɔhá nōo wɛ Ɔcɛ Ocijali Ku Ujehofa a i cɛ ŋ ma.” Āhɔ̄ a gáā kwu bɔbi fiyɛ nōo ya nōo géē cɛgbá ku Graeme kóō mafu ɔdaŋ ka ó géē yɔ kwu Ujehofa gā ajaajɛ. Ó kahinii: “Ipu ɛjɛɛji eko nōo hile a, ayipɛ uklasi a mla itica ku um bi ɔ yɔ i le ca alɔ ɛca. N ceyitikwu lɔfu lɔfu ō kɛla lɛ uwa lɛyikwu ɔtu ō kpoce ku um ɔwɛ ogbonɛnɛ mla ɔwɛ ijeeyi, amáŋ é ta ō jahɔ tu ɛlā duuma nɛ um lɛ ō ka a.” Ɛgɛnyá nɛ ɔtu ya u Graeme lɛ a? Ó kahinii: “Ɔtu i gē he um eko duuma nɛ ayipɛ inɔkpa ku um gē ca um ɛca ŋ, amáŋ n gweeye nɛhi ohigbu ku um hayi kpaakpa lɛ Ujehofa klla kɛla lɛyikwu ɔdā nɛ um kpɔtuce a.” c

14. Ɔdi wɛ ɔwɛ éyi nɛ alɔ lɔfu ya ku alɔ hayi kpaakpa lɛ Ujehofa gā ajaajɛ a?

¹⁴ Bɛɛka Udaniyɛlu a, ɛgɛ nɛ alɔ lɛ ihɔtu olɔfu lɛ Ujehofa lɛ a, ɛgɔɔma nɛ alɔ gáā lɛ ɔtu ya ekponu ō hayi kpaakpa lɛ ɔ gā ajaajɛ a. Ihɔtu nɛ alɔ lɛ lɛ Ujehofa a gē yɔ i lɔfu tōōtɔ̄ɔ̄, ɔdaŋ ku alɔ gē nwu ɛlā lɛyikwu auce ō ya ku nu. Ocabɔ mafu, alɔ lɔfu ya oklɔcɛ lɛyikwu aɔdā nɛ ó ya a. (Uróm 1:20) Ɔdaŋ ku a géē dɔka ō ya ku ihɔtu mla ojilima nɛ a lɛ Ujehofa a kóō lɔfu fiyɛ, a lɔfu jé aɛlā ɛyɛɛyɛyi nōo yɔ ipu ikpɛyi ɛlā nyā nōo kahinii: “Was It Designed?” amāŋ ō má auvidio a. A klla lɔfu jé aɛlā nōo yɔ ipu ubrociɔ nyā nōo kahinii: Was Life Created? mla u The Origin of Life—Five Questions Worth Asking. Leyi bi ɛlā nɛ ɔyinɛ alɔ nɔnya éyi nōo ŋma u Denmark nōo lé ka u Esther a ka lɛyikwu aɔkpá ku alɔ nyā a. Ó kahinii: “Aɛlā ijeeyi alɛwa yɔ ipu ɔkpá ɔɔma ibi. Aubrociɔ a i gē da uwɔ ɔdā nɛ a cika ō kpɔtuce a ŋ, aɛlā ɔkwɛyi a néē le teyi peee a, klla jɛga gā uwɔ ō ya ōmiya abɔyi uwɔ.” Ben nɛ alɔ kɛla lɛyikwu ɔ gbɔbu a kahinii: “Aikpɛyi ɛlā ɛyɛɛyɛyi nyā gē ya ku ɔtu okpoce ku alɔ kóō lɔfu fiyɛ. Ó le mafu gā um peee ka Ɔwɔico ya oyeeyi a.” Ɔdaŋ ku a lɛ aikpɛyi ɛlā nōo ba nyā klɔcɛ, a géē wa i cɛ mla ɛlā nɛ Ubáyíbu ka eko nōó kahinii: “Óndú mɛ́mla Ɔwɔicō kú alɔ, a cíkā nēe ī cɛtra uwɔ, lɛ ojīlīmā ce uwɔ, klla cɛ̄tra uwɔ ohígbū ɔfú nɛ̄hi kú uwɔ. Ohígbū ka awɔ yá ɛjɛ̄ɛ̄jī odée á. Abɔ̄ a tíne kéē yɔ̄ ā nɛ̄ a kē yá odúúdú uwā á.”—Mafú 4:11. d

15. Ɔdi wɛ ɔwɛ ɔhá nɛ alɔ lɔfu ya ku ihɔtu nɛ alɔ lɛ lɛ Ujehofa a kóō lɔfu tōōtɔ̄ɔ̄ a?

¹⁵ Ɔdā ɔhá nɛ a lɔfu ya ku ihɔtu nɛ a lɛ lɛ Ujehofa a kóō lɔfu tōōtɔ̄ɔ̄ a, wɛ oŋma lɛ ō klɔcɛ lɛyikwu oyeeyi ku Ɔyinɔnyilɔ ku nu Ujisɔsi. Ɔyinɛ alɔ nɔnya éyi nōo lé ka u Samira a ya ɛnyā. Ó kahinii: “N gáā lɛ Ujehofa jé lɔɔlɔhi o bu ipu Ujisɔsi.” Eko nɛ ó wɛ ɔyipɛ a, ó gē lɔnɔ tu Samira  ō kpɔtuce ɔdaŋ ka Ujehofa gē lɛ ɛlá wu ācɛ. Amáŋ ɛgɛ nɛ Ujisɔsi gē lɛ ɛlá wu ācɛ lɛ a ta ɔ eyī peee. Ó klla kahinii: “N dɔka Ujisɔsi ohigbu ka ó gē ya ɔkpa mla ācɛ klla yihɔtu ayipɛ nɛ̄ŋcɛ́.” Abɔ ó gɔbu yɔ i nwu ɛlā tōōtɔ̄ɔ̄ lɛyikwu Ujisɔsi a, ɛgɔɔma nɛ ó gɔbu yɔ i jé klla yihɔtu ku Ujehofa tōōtɔ̄ɔ̄ lɛ duu a. Ɔdiya a? Ó kahinii: “Ɛmɛɛma, ó gáā le ta um eyī peee ka Ujisɔsi gē gbla Adā nu ya mɛɛlɛ. É lɛbɛɛka é wɛ ācɛ ekponu a. N gáā le má ka ó wɛ ipu ɔdā nōo ya nɛ Ujehofa ta Ujisɔsi ɛhɔ wa ipu ɛcɛ nyā, o ya ɛɛ kóō le tɔɔtɛ lɛ alɛɛcɛ ō gáā lɛ Ujehofa jé lɔɔlɔhi.” (Ujɔ́n. 14:9) Ɔdaŋ ku a dɔka ō ya ku ihɔtu nɛ a lɛ lɛ Ujehofa a kóō lɔfu fiyɛ, ó géē lɔhi nɛhi ɔdaŋ ku a lɛ eko taajɛ yɔ i nwu ɛlā lɛyikwu Ujisɔsi lɔɔlɔhi. Ɔdaŋ ku a ya lɛ a, ihɔtu nɛ a lɛ lɛ Ujehofa mla ɛgɛ nɛ a géē dɔka ō yɔ kwu ɔ gā ajaajɛ a géē yɔ i lɔfu tōōtɔ̄ɔ̄.

16. Ɔdiya nɛ alɔ cika ō hayi kpaakpa lɛ Ujehofa gā ajaajɛ a? (Aíjē Kú Ɛ̄gbā 18:25; Umáyíka 6:8)

¹⁶ Ɔdaŋ ku alɔ gē yɔ kwu ācɛ ɔhá gā ajaajɛ, igbalɛwa alɔ gē lɛ aɔkpa nōo géē dɔka ō yɔ kwu alɔ gā ajaajɛ duu. (Urút. 1:14-17) Ɔdaŋ ku alɔ kē yɔ kwu Ujehofa gā ajaajɛ, alɔ géē lɛ ɛbɔ ku ɔtu. Ɔdiya a? Ohigbu ka Ujehofa cokonu ka ācɛ nōo yɔ kwu ɔ gā ajaajɛ a, ó géē yɔ kwu uwa gā ajaajɛ duu. (Jé Aíjē Kú Ɛ̄gbā 18:25; Umáyíka 6:8.) Gbɛla tu ɛlā nyā ɛ. Naana nɛ alɔ le ligii ɛgiyi Ɔwɔico nōo lɔfu fiyɛ duu nōo ya ɛjɛɛji odee a, ó cokonu ka anuɔ géē yihɔtu alɔ eko doodu kpɔ! Ɔdaŋ ku alɔ kē lɛ ɛma olɔfu mla Ujehofa, ó lɛ ojama, o ya ŋmo, amāŋ íkwu nōo lɔfu je alɔ kɔ gwu Ɔwɔico ta gla ŋ. (Udán. 12:13; Ulúk. 20:37, 38; Uróm 8:38, 39) Ohigbu ɛnyā, ó cɛgbá ku alɔ gbla Udaniyɛlu ya klla hayi kpaakpa lɛ Ujehofa gā ajaajɛ!

17-18. Ɔdā ɔhá nyá nɛ alɔ lɔfu nwu ŋma ɛgiyi Udaniyɛlu a?

¹⁷ Ipu ikpɛyi ɛlā nyā, alɔ leyi yɛ ɛnɛɛnɛ uce ō ya ɛpa ku Udaniyɛlu ɛ. Amáŋ ó lɛ aɔdā alɛwa ɔhá nɛ alɔ lɔfu nwu ŋma ɛgiyi nu. Ocabɔ mafu, Ujehofa ya ku Udaniyɛlu kóō mɛɛbɛ klla na ɔna ɛyɛɛyɛyi, ó klla je ɛhi lɛ ɔ ō ka ɔdā nōo wɛ ɛyi ku aakacɛ a. Ɛyinɛhi ku aakacɛ ɔɔma le ya jila ɛ. Ohile a kɛla lɛyikwu aɔdā nōo géē ya ɛcɔbu nōo géē lɛ abɔ kwu eyeeye ku ācɛ nōo yɔ ipu ɛcɛ nyā a.

¹⁸ Ipu ikpɛyi ɛlā ɔhá a, alɔ géē kɛla lɛyikwu aakacɛ ɛpa nɛ Udaniyɛlu ta taajɛ a. Ɔdaŋ ku alɔ wɛ ayipɛ oklobiya amāŋ kwu hilokplici ɛ, ō jé ɔdā nōo wɛ ɛyi ku aakacɛ ɔɔma géē ta ɛjɛɛji alɔ abɔ ō ya ōmiya ku ijeeyi babanya. Ó klla géē ta alɔ abɔ ō le tutu taajɛ ku aɔdā nōo géē ya ɛcɔbu nōó gboji gɛ ŋ ma, ohigbu ku alɔ géē cɛgba ɔtu ō lɛ fiyɛ mla ō hayi kpaakpa lɛ Ujehofa gā ajaajɛ.