1. Ɔdi nɛ alɔ jé kpɔcii a?

 ALƆ wɛ ācɛ ɔlɛ Ujehofa, ohigbu ɛnyā alɔ jé ka ó yihɔtu alɔ, ó klla dɔka ku alɔ jɔɔnyɛ oyeeyi nōo lɔhi fiyɛ duu a. (Uróm 8:35-39) Alɔ klla jé kpɔcii ka aukɔ́ ku Ubáyíbu géē yɔ i ta alɔ abɔ eko doodu, ɔdaŋ ku alɔ gē bi uwa le yuklɔ. (Ayis. 48:17, 18) Amáŋ, ɔdi nɛ alɔ cika ō ya, eko duuma nɛ alɔ gbɔɔ ō má unwalu nɛ alɔ i leyice ŋ ma?

2. Unwalu ɛyɛɛyɛyi nyá nɛ alɔ lɔfu má a, ɔdi nɛ unwalu ɛgɛnyā kē lɔfu ya ku alɔ gbɔɔ ō gbɛla a?

² Ɛjɛɛji ācɛ ɔlɛ Ujehofa lɛ unwalu ɛyɛɛyɛyi. Ocabɔ mafu, ɔcɛ éyi ŋma ipu apɔlɛ ku alɔ lɔfu lɛ alɔ abɔ gaajɛ ɔwɛ éyi amāŋ ɔhá. Alɔ lɔfu lɛ unwalu ku ōcē nōo gē ci alɔ ŋma ō ya nwune ipu uklɔ ku Ujehofa. Alɔ lɔfu yɔ i má owe ohigbu amiya nōo gē ya abɔyi uwa, nōo ya ɔwɛ ɛga nɛ alɔ lā a. Amāŋ, é lɔfu yɔ i ya alɔ ŋmo ohigbu ɔdā nɛ alɔ kpɔtuce a. Eko duuma nɛ alɔ gbɔɔ ō má ɛdɔ unwalu ɛgɛnyā ɛ, alɔ lɔfu gbɔɔ ō gbɛla kahinii: ‘Ɔdiya nɛ ɔdā ɛgɛnyā yɔ i ya da um a? N lɛ odee ya bɔbi ɛ nɛɛ? Ɛnyā yɔ i mafu ka Ujehofa í yɔ i hɔha ce um ŋ nɛɛ?’ Ó ya uwɔ lɛ a jejee ɛ? Ó lɛ a, ɔtu kóō hii gbenyi gā uwɔ ŋ. Ɔtu ya ācɛ ɔlɛ Ujehofa alɛwa nōo hayi kpaakpa lɛ ɔ a lɛ a duu ɛ.—Aíjē 22:1, 2; Uháb. 1:2, 3.

3. Ɔdi nɛ alɔ lɔfu nwu ŋma Aíjē Kú Ɛ̄gbā 34:19 a?

³ Jé Aíjē Kú Ɛ̄gbā 34:19. Má ɔdā ō cɛgbá ɛpa ipu ɔkpá ku Aíjē Kú Ɛ̄gbā nyā a: (1) Ācɛ ō ya ɔdā okpaakpa a gē má unwalu. (2) Ujehofa gē nyā alɔ ta ŋma ipu unwalu ku alɔ. Ɛgɛnyá nɛ Ujehofa gē nyā alɔ ta a? Ɔwɛ éyi nɛ ó gē bi le ta alɔ abɔ a, wɛ ō  ya ku alɔ bi eyī okpaakpa le má ɛgɛ nɛ odee yɔ lɛ ipu ɛcɛ nyā a. Naana nɛ Ujehofa cokonu ku alɔ géē lɛ eeye ɔdaŋ ku alɔ gē gba ɔ ɛ̄gbā a, ó da alɔ kpɔcii ku alɔ géē yɔ i lā oyeeyi nɛ alɔ i gáā má unwalu ŋ nɛ ŋ. (Ayis. 66:14) Ó ta alɔ ɔtu kwu ɔtu ku alɔ kóō leyi ku alɔ kwu ɛcɔbu a, ɛpleeko nɛ alɔ géē lā ɛdɔ oyeeyi nɛ ó dɔka ku alɔ jɔɔnyɛ nu a ogboogboo ɛcɛ. (2 Ukɔ́r. 4:16-18) Amáŋ babanya, ó yɔ i ta alɔ abɔ ku alɔ gɔbu yɔ i gba ɔ ɛ̄gbā ɛ̄cī doodu.—Ikwū 3:22-24.

4. Ɔdi nɛ alɔ gáā kɛla lɛyikwu ɔ ipu ikpɛyi ɛlā nyā a?

⁴ Babanya alɔ géē kɛla lɛyikwu ɔdā nɛ alɔ lɔfu nwu ŋma aocabɔ ku ācɛ ɔlɛ Ujehofa nōo hayi kpaakpa lɛ ɔ, aɛ̄nɛ̄ ō yɔ ipu Ubáyíbu mla eko ku alɔ nyā a. Abɔ alɔ yɔ i leyi yɛ ɔ a, alɔ géē má ku alɔ lɔfu má unwalu ɛyɛɛyɛyi nɛ alɔ i leyice ŋ. Amáŋ ɔdaŋ ku alɔ gbolo ce Ujehofa, ó géē yɔ i ta alɔ abɔ eko doodu. (Aíjē 55:22) Abɔ alɔ géē yɔ i leyi yɛ aocabɔ nyā a, da iyi uwɔ ɔka kahinii: ‘Ɛgɛnyá nɛ um géē yɛ i ya lɛ, ɔdaŋ ka ami a wɛ ɔcɛ nōo yɔ ipu āhɔ̄ nyā a? Ɛgɛnyá nɛ aocabɔ nyā ya ku um kpɔtuce Ujehofa lɔfu fiyɛ a? Aɛlā ō nwu nyá nɛ um lɔfu bi le yuklɔ ipu oyeeyi ku um a?’

5. Unwalu nyá nɛ Ujekɔpu má ohigbu Ulaban a? (Má ifoto nōo yɔ iyɔbu ku Ɔda Ō Gbaajɛ nyā.)

⁵ Ɛpleeko néē ta Ubáyíbu a, ācɛ ɔlɛ Ujehofa nōo yɔ eko ɔɔma a má unwalu ɛyɛɛyɛyi néē leyice ŋ. Leyi yɛ ocabɔ ku Ujekɔpu ɛ. Adā nu je ɔ́da lɛ ɔ kóō nyɔ i lɛ ɔnyā, ŋma ipu ayi nɔnya ku Ulaban nōo wɛ ɔmaapu uwa nōo gē gba Ujehofa ɛ̄gbā a. Adā nu klla ta ɔ ɔtu kwu ka Ujehofa géē hɔha ce ɔ nɛhi. (Ohút. 28:1-4) Ujekɔpu kē lɛ ɔdā okpaakpa a ya. Ó nyɛɛ ŋma ajɛ ku Ukenan, anu ó gbɔɔ ō gā iyawu gā ɔlɛ Ulaban a. Ulaban lɛ ayi nɔnya ɛpa, Ulɛya mɛmla Urecɛlu. Ujekɔpu gáā gbɔɔ ō yihɔtu ku Urecɛlu nōo wɛ ɔyi nɔnya nɛ̄ŋcɛ́ ku Ulaban a, ó klla cɛ ō yuklɔ ihayi ahaapa lɛ adā nu, o ya ɛɛ kóō kwu ɔ u lɛ. (Ohút. 29:18) Amáŋ, ɛlā a i yɛ ɛgɛ nɛ Ujekɔpu leyice a nóó. Ulaban pla ɔ, anu ó gáā lɛ ɔyi nɔnya ku nu Ulɛya nōo wɛ ɔnyakwɔcɛ a u lɛ ɔ a. Abɔ alaadi éyi gáā le yɛ a, Ulaban gáā cɛ ku Ujekɔpu kóō lɛ Urecɛlu lɛ, amáŋ, ó da ɔ ka ó géē yuklɔ lɛ ɔ ihayi ahaapa ɔhá kpɔ. (Ohút. 29:25-27) Ɔdā ɔhá kpɔ, Ulaban i wɛ ɔcɛ okpaakpa ipu ɔhí ō ta nōo yɔ ɔtahɛ ku anu mla Ujekɔpu a ŋ. Ɔcɛla a wɛ kahinii: Ulaban ya ɛlā ɔwɛ nōo kpaakpa ŋ mla Ujekɔpu ihayi ofu!—Ohút. 31:41, 42.

6. Unwalu ɛyɛɛyɛyi ɔhá nyá nɛ Ujekɔpu lɔtu nu a?

⁶ Ó lɛ unwalu ɛyɛɛyɛyi ɔhá nɛ Ujekɔpu lɔtu nu. Ó lɛ apɔlɛ nōo lɛwa nɛhi, amáŋ unwalu gē yɔ ɔtahɛ ku ayi nɔnyilɔ ku nu eko doodu. É kóō lɛ ɔyinɛ uwa nɔnyilɔ Ujosɛfu je lá ɔfiyɛ. Ayi nɔnyilɔ ɛpa ku Ujekɔpu, Usimiyɔn mɛmla Ulifayi klla lɛ uweyi bi gē lɛ apɔlɛ a mɛmla iye ku Ujehofa. Ó wɛ ɔɔma foofunu nóó, Urecɛlu nōo wɛ ɔnyā ku Ujekɔpu nōo he ɔ ɔtu nɛhi a gáā gekwu, eko nɛ ó yɔ i ma ɔyi ɔmpa ku nu a. Ɛpleeko nɛ Ujekɔpu kē kwu hilokplici a, ó gáā cɛgbá ō nyɛɛ ŋma ajɛ ɔlɛ nu gaajɛ Ijipiti, ohigbu ɔkpɛta nɛhi nōo yɔ i ŋmo ipu ajɛ a.—Ohút. 34:30; 35:16-19; 37:28; 45:9-11, 28.

7. Ɛgɛnyá nɛ Ujehofa mafu lɛ Ujekɔpu ka ɔ gē cɛ lɛ anuɔ gweeye a?

⁷ Ipu ɛjɛɛji unwalu nōo ba nyā, Ujekɔpu i ma ō kpɔtuce Ujehofa mɛmla aokonu ō ce ku nu ŋ. Ujehofa kē mafu lɛ Ujekɔpu ka ó cɛ lɛ anuɔ gweeye nɛhi. Ocabɔ mafu, naana nɛ Ulaban ya ɛlā mla Ujekɔpu ɔwɛ nōó kpaakpa ŋ ma a, Ujehofa klla je agbenu alɛwa lɛ Ujekɔpu kpɔ. Ó kē teyi peee, ka eko nɛ Ujekɔpu gáā lɛ Ujosɛfu má kpɔ, nɛ ó gbɛla ka ó gekwu gboji gboji ɛ ma a, ó ta Ujehofa ahinya ku nu nɛhi! Ɛnɛɛnɛ ɛma nɛ Ujekɔpu lɛ mɛmla Ujehofa a, ta ɔ abɔ kóō lɔfu lɔtu unwalu ɛyɛɛyɛyi nɛ ó  má a. (Ohút. 30:43; 32:9, 10; 46:28-30) Ɔdaŋ ka alɔ gɔbu yɔ i ya ku ɛnɛɛnɛ ɛma nɛ alɔ lɛ mla Ujehofa a kóō yɔ i lɔfu, alɔ a géē lɔfu lɔtu unwalu ɛyɛɛyɛyi nɛ alɔ i leyice ŋ ma duu.

8. Ɔdi nɛ Udefidi nōo wɛ Ɔcɛ́ a dɔka ō ya a?

⁸ Udefidi nōo wɛ Ɔcɛ́ a i ya ɛjɛɛji ɔdā nɛ ó leyice ka anuɔ géē ya ipu uklɔ ku Ujehofa a ŋ. Ocabɔ mafu, ó ŋmo Udefidi unwu nɛhi ō gwo agbliihɔ lɛ Ɔwɔico ku nu. Ó da Unatan nōo wɛ ɔcomɛɛbɛ a ka ɔdā nɛ ó dɔka ō ya a yɔ abɔɔ a. Unatan ta ɔ ohi kahinii: “Ɔdā dúúmā nɛ̄ a bī ipú ɔtū ā, yá, ohígbū ka Óndú ā yɔ̄ mɛ́mla awɔ.” (1 Uklɔ. 17:1, 2) A lɔfu gbɛla lɛyikwu ɛgɛ nɛ aɛlā nōo ba nyā, ta Udefidi ɔtu kwu ɔtu lɛ a? Á jé ŋ, ó gbɔɔ ō ya otutu lɛyikwu ɛgɛ nɛ ó géē gbɔɔ uklɔ nɛhi nyā boobu.

9. Ɔdi nɛ Udefidi ya abɔ ó gáā po ɔka éyi nōó wɛ ɔka olɔɔnyɛ ŋ ma?

⁹ Amáŋ, ó gboji lɛ a ŋ, ɔcomɛɛbɛ ku Ujehofa nyā cigbihi wa i má Udefidi kpɔ, ɔka nɛ ó bi wa igbɛnya i wɛ ɔka olɔɔnyɛ ŋ duudu. “Otú ɔ́ɔmā,” Ujehofa gáā le da Unatan ka ó wɛ Udefidi gáā gwo agbliihɔ a ŋ. Ikɔkɔ ɔɔma, ɔyi nɔnyilɔ ku nu éyi gáā gwo ɔ a. (1 Uklɔ. 17:3, 4, 11, 12) Ɔdi nɛ Udefidi ya abɔ é cɛhɔ nyā lɛ ɔ a? Ó lɛ ōmiya ku nu tuya. Ó gbɔɔ ō tu ije ba mɛmla aɔdā ɛyɛɛyɛyi ɔhá nɛ ɔyi nɔnyilɔ ku nu Usolomɔn géē cɛgbá ō bi le yuklɔ a.—1 Uklɔ. 29:1-5.

10. Ɛgɛnyá nɛ Ujehofa hɔha ce Udefidi a?

¹⁰ Abɔ é gáā le da Udefidi ka ó wɛ anu gáā gwo agbliihɔ a ŋ ma, boobu ɔɔma, Ujehofa gáā lɛ ɛka gbo mɛmla anu. Ujehofa gbo ɛka mla Udefidi ka ɔyɔɔyi nu éyi géē lé Ɔcɛ́ piyoo. (2 Usám. 7:16) Ipu ɛcɛ ɛyipɛ a, Udefidi géē gweeye nɛhi ɛpleeko ku Ihayi Ula Ɛpa Ce Ofu Igwo a, ō wa i jé ka Ujisɔsi nōo wɛ Ɔcɛ́ a wɛ ɔyɔɔyi ku nu! Ɛlā nyā ta alɔ abɔ má, ka ɔdaŋ ku alɔ i kóō lɔfu ya ɛjɛɛji ɔdā nɛ alɔ leyice ō ya lɛ Ujehofa a gla ŋ, ka Ɔwɔico ku alɔ lɔfu je aɔdā olɔhi ɔhá nɛ alɔ i kóō leyice ŋ ma lɛ alɔ.

11. Ɔdā olɔhi nyá nɛ Ācɛ O Yɛce Ukraist ku eko aflɛyi a má, naana nɛ Ajɔɔcɛ Ku Ɔwɔico a i wa eko néē leyice ŋ ma? (Úklɔ́ kú Ācotɛ̄hɔ̄ 6:7)

¹¹ Ācɛ O Yɛce Ukraist ku eko aflɛyi a má unwalu ɛyɛɛyɛyi néē leyice ŋ. Ocabɔ mafu, ó yɔ i ŋmo uwa unwu ō má eko nɛ Ajɔɔcɛ Ku Ɔwɔico géē wa, amáŋ é jé eko nɛ ó gáā wa a ŋ. (Ācot. 1:6, 7) Ó lɛ a, ɔdi néē ya mɛɛ a? É gɔbu yɔ i yuklɔ ku ɔna ō ta a mla ɔtu caca. Abɔ é gɔbu yɔ i tɔɔna ŋma ɛga éyi gā ɛga ɔhá tōōtɔ̄ɔ̄ a, é gbɔɔ ō má ɛgɛ nɛ Ujehofa yɔ i ta uwa abɔ lɛ a.—Jé Úklɔ́ kú Ācotɛ̄hɔ̄ 6:7.

12. Ɔdi nɛ Ācɛ O Yɛce Ukraist ku eko aflɛyi a ya eko nɛ ɔkpɛta yɔ i ŋmo nɛhi a?

¹² Ɛpleeko éyi ɔkpɛta nɛhi gáā gbɔɔ ō “ŋmó odúúdú ɛcɛ.” (Ācot. 11:28) Ɔkpɛta nyā kē lɛ abɔ kwu Ācɛ O Yɛce Ukraist ku eko aflɛyi a duu. Gbɛla lɛyikwu ɛgɛ néē má owe lɛ ohigbu ɔkpɛta nɛhi nyā a. Ó lɛ aafu ŋ, ɛ́nɛ́ mɛmla adā gbɔɔ ō lɛ ɔtoplico, lɛyikwu ɛgɛ néē géē dɔka ɔdole lɛ apɔlɛ ku uwa. Ɛgɛnyá nɛ āhɔ̄ nyā kē lɛ iye kwu aɛdrɔ nōo dɔka ō yuklɔ fiyɛ, ipu uklɔ ku ɔna ō ta ku uwa a? Á jé ŋ, é lɔfu yɔ i gbɛla ka é cika ō dēē gbeyi ku ɔkpɛta a kóō mɛ, gbɔbu ɛɛ kéē ya ɔ. Naana nɛ āhɔ̄ ku uwa le lɔfu iye a, Ācɛ O Yɛce Ukraist ku eko aflɛyi nyā lɔtu nu. É gɔbu yɔ i tɔɔna kpɔ ɔwɛ duuma néē ya gla, é kē gweeye ō kɔ ɔdā néē lɛ a mla ayinɛ uwa nōo yɔ Ujudiya a.—Ācot. 11:29, 30.

13. Ɔdā olɔhi nyá nɛ Ujehofa ya lɛ Ācɛ O Yɛce Ukraist ku eko aflɛyi a, ɛpleeko ku ɔkpɛta nɛhi a?

¹³ Ɔhā nyá nɛ Ujehofa hɛ ce Ācɛ O Yɛce Ukraist ku eko aflɛyi a, ɛpleeko nɛ ɔkpɛta yɔ i ŋmo nɛhi a? Ācɛ néē ya ɛgbá ku uwa lɛ uwa a, má ka Ujehofa yɔ i ta uwa abɔ a. (Umát. 6:31-33) É gáā tubla ayinɛ uwa nōo ta uwa abɔ a ajaajɛ fiyɛ. Ācɛ nōo kē je otabɔ mɛmla ācɛ nōo fu iyi uwa tɛɛcɛ ō yuklɔ ku ō je otabɔ a, gáā lɛ eeye nōo gē wa ŋma ō je a. (Ācot. 20:35) Ujehofa hɔha ce ɛjɛɛji uwa ɛgɛ néē ya opiyabɔ, o ya ɛɛ ku āhɔ̄ ɛpɛpɛ nyā kóō jé uwa iyē a.

14. Ɔdi ya da Ubanabasi mla ɔyikpo Upɔlu a, ɔdi kē bɛɛcɛ ŋma anu a? (Úklɔ́ kú Ācotɛ̄hɔ̄ 14:21, 22)

 ¹⁴ Igbalɛwa, é ya Ācɛ O Yɛce Ukraist ku eko aflɛyi a ŋmo, ekoohi, ɛpleeko nɛ uwa abɔyi uwa i kóō leyice ŋ. Leyi yɛ ɔdā nōo ya da Ubanabasi mɛmla ɔyikpo Upɔlu, eko néē yɔ i tɔɔna ɔwɛ eyī ku Ulistra a. Eko aflɛyi a, ācɛ a miya uwa ta ɔlɛ klla jahɔ ta uwa. Amáŋ igbihaajɛ a, aolɛla “gaá lɛ ācɛ ā ɔtū pīya tá iyī uwā,” anu ācɛ ōhī ku ācɛ nōo ba nyā piii a, ta ɛcɔ kla Upɔlu klla habɔ ta kóō gekwu a. (Ācot. 14:19) Amáŋ Ubanabasi mla Upɔlu le ta ɛga ɔhá klla gɔbu yɔ i yuklɔ ku ɔna ō ta a. Ɔdi bɛɛcɛ ŋma ɛnyā a? É lɛ “ācɛ alɛwa pīya ayíkpó,” ɛlā ō ka mɛmla ocabɔ ku uwa kē lɔfu ta acolohɔnyɛta ɔmpa uwa iyē. (Je Úklɔ́ kú Ācotɛ̄hɔ̄ 14:21, 22.) Ācɛ alɛwa lɛ itene nɛhi, ohigbu ku naana néē yɔ i ya Upɔlu mla Ubanabasi ŋmo a, ɔɔma i ya kéē ma ō tɔɔna ŋ. Ɔdaŋ ku alɔ i ma ō yuklɔ nɛ Ujehofa da alɔ ku alɔ ya a ŋ, ó géē hɔha ce alɔ.

15. Ɔdi nɛ a nwu ŋma ocabɔ ku Ɔyinɛ Alɔ Nɔnyilɔ A. H. Macmillan a?

¹⁵ Gbɔbu lɛ ihayi ku 1914 a, ó lɛ aɔdā ōhī nɛ ācɛ ɔlɛ Ujehofa leyice ka é géē ya. Ocabɔ mafu, leyi yɛ ɔyinɛ alɔ nɔnyilɔ A. H. Macmillan. Bɛɛka ācɛ alɛwa ɛpleeko ɔɔma a, Ɔyinɛ Alɔ Macmillan gbɛla ka ó gáā gboji gɛ ŋ, anuɔ géē gā ɔkpanco. Ipu ɛlā ō ka tɛɛcɛ éyi nɛ ó ya ipu Ɔya Ɔmahaanɛ ku 1914 a, ó kahinii: “Á jé ŋ, ɛlā ō ka tɛɛcɛ nyā gáā wɛ ɛlā ō ka tɛɛcɛ amoomɛ ku um a.” Amáŋ, ó wɛ ɔɔma gáā wɛ ɛlā ō ka tɛɛcɛ amoomɛ ku nu a ŋ. Ɔyinɛ Alɔ Macmillan gáā ka igbihaajɛ kahinii: “Ó lɛbɛɛka ācɛ ōhī ku alɔ gáā gbɔɔ ō lɛ ɛlā ŋmɛyi fiya fiya, ka ó gboji gɛ ŋ alɔ géē gā ɔkpanco.” Ó gɔbu kahinii: “Ɔdā nɛ alɔ cɛgbá ō yɔ i ya a, wɛ ō yɔ i yuklɔ alɛwa ipu uklɔ ku Ondu a.” Ɔyinɛ Alɔ Macmillan kē yuklɔ alɛwa ɔkwɔɔkwɛyi. Ó yuklɔ mla ɔtu caca ipu uklɔ ku ɔna ō ta a. Ó lɛ ɛnɛɛnɛ ɛga ō je ɔtu ō tu kwu ɔtu lɛ ayinɛ alɔ nɔnyilɔ alɛwa, néē kpo ta inu agba ohigbu ka é ta ō wɛ icɔɔja a. Ó kē hayi kpaakpa yɔ i wa ōjila ku ujɔ ɛpleeko nɛ ó kóō le hilokplici ɛ ma. Ɛgɛnyá nɛ Ɔyinɛ Alɔ Nɔnyilɔ Macmillan lɛ itene, ohigbu ka ó yɔ i yuklɔ alɛwa lɛ Ujehofa abɔ ó yɔ i gbeyi ule ku nu a? Eko kpii gbɔbu ɛɛ kóō kwū ipu ihayi ku 1966 a, ó kahinii: “Ó lɛ eko duuma nɛ ɔtu okpoce ku um je gbagbafu ŋ.” Ɛnyā wɛ ɛnɛɛnɛ uce ō ya nɛ ɛjɛɛji alɔ cika ō ya ɛgbla ku nu, ofluflu ɔdaŋ ku alɔ humayi lɔtu unwalu amāŋ ojama gboji ajɛ, fiyɛ ɛgɛ nɛ alɔ leyice a!—Uhíb. 13:7.

16. Unwalu nyá nɛ u Herbert Jennings mla ɔnyā nu má néē leyice ŋ ma? (Ujɛ́mīsi 4:14)

¹⁶ Ācɛ ɔlɛ Ujehofa alɛwa yɔ i nya, ohigbu ka é yɔ i má unwalu ku ōcē néē leyice ŋ. Ocabɔ mafu, ipu ɔ̄kā ku Ɔyinɛ Alɔ Nɔnyilɔ Herbert Jennings b a, ó kɛla lɛyikwu ɛgɛ nɛ anu mla ɔnyā nu, jɔɔnyɛ uklɔ ō wɛ ācɛ ō tɔɔna ipu éwo ɔhá ipu Ghana a. Amáŋ igbihaajɛ a, idɔkitɔ gáā le da ɔ ka ó lɛ odee nōo gē junwalu lɛ ɔ ɔkɔtɔ, nōo gē ya kóō hii lɛ eeye gɛ ŋ. Ɔyinɛ Alɔ Jennings kɛla ŋma ɔkpá ku Ujɛ́mīsi 4:14, ka āhɔ̄ ɛpɛpɛ ku uwa nyā lɛbɛɛka “ ‘óócí’ nɛ uwa i leyice ŋ” ma. (Jé.) Ó kahinii: “Alɔ miyɛ āhɔ̄ nɛ alɔ yɔ ipu a cɛ, alɔ gáā lɛ otutu ya ō nyɛɛ ŋma u Ghana, klla habɔ aɔya ku alɔ nōo kwu alɔ ajaajɛ a ta, o ya ɛɛ ku alɔ cigbihi gā u Canada [ku um nyɔ gáā miyɛ ɛcí].” Ujehofa ta Ɔyinɛ Alɔ Jennings mla ɔnyā nu abɔ, kéē gɔbu yɔ i gba ɔ ɛ̄gbā kpaakpa, naana néē yɔ i má unwalu a.

17. Ɛgɛnyá nɛ ocabɔ ku Ɔyinɛ Alɔ Nɔnyilɔ Jennings ta ayinɛ alɔ ōhī abɔ a?

¹⁷ Ɛlā ɔkwɛyi nɛ Ɔyinɛ Alɔ Nɔnyilɔ Jennings ka ipu ɔ̄kā ku nu a ta ācɛ alɛwa abɔ nɛhi.  Ɔyinɛ alɔ nɔnya éyi kahinii: “Ɔdā duuma i lɛ abɔ kwu um ɔtu nɛhi, ɔwɛ nɛ ɔ̄kā nyā lɛ abɔ kwu ɔtu, eko nɛ um yɔ i jé ɔ a ŋ. . . . Ō jé ɛgɛ nɛ Ɔyinɛ Alɔ Nɔnyilɔ Jennings ma uklɔ ku nu ta, o ya ɛɛ kóō nyɔ i leyi kwu iyi nu abɔ ó yɔ i doōcē a, ta um abɔ ku um má āhɔ̄ ku um ɔwɛ olɔhi.” Ɔyinɛ alɔ nɔnyilɔ ɔhá kahinii: “N wɛ ɔnyakwɔcɛ ku ujɔ ihayi igwo, amáŋ, abɔ um gbɔɔ ō doōcē ku ɔkɔtɔ a, n gáā lɛ abɔ ce uklɔ a. N gáā gbɔɔ ō má iyi um ku um tiile gɛ ŋ, abɔ gbɔɔ ō hɛ um iyē nɛhi, nɛ ń kóō gē jé ɔ̄kā ku ɔdā nōo ya ipu oyeeyi ku ayinɛ alɔ gɛ ŋ. . . . Amáŋ ɛgɛ nɛ Ɔyinɛ Alɔ Nɔnyilɔ Jennings lɔtu a ta um ɔtu kwu ɔtu nɛhi.” Ɛnyā ta alɔ ɛlá kwu ɔ, ku alɔ lɔfu ta ācɛ ɔhá ɔtu kwu ɔtu, eko duuma nɛ alɔ yɔ i lɔtu unwalu ɛyɛɛyɛyi, nɛ alɔ i leyice ŋ ma gla. Ɔdaŋ ka odee kóō le ya, nōo ya ku oyeeyi ku alɔ kóō kwu piyabɔ ŋma ɔdā nɛ alɔ leyice a naana, alɔ lɔfu wɛ ocabɔ ku ɔtu okpoce mla ɔtu ō lɛ lɛ ācɛ ɔhá kpɔ.—1 Upít. 5:9.

18. Ɔdi nɛ a nwu ŋma ɔ̄kā ku ɔnyokwu éyi nōo yɔ u Nigeria ɛgɛ néē ma ɔ fu ipu ifoto a?

¹⁸ Amiya ɛyɛɛyɛyi lɛ abɔ kwu ācɛ ɔlɛ Ujehofa alɛwa ɛ, bɛɛka ōcē ku korona nōo tu ipu oduudu ɛcɛ a. Ocabɔ mafu, ɔnyokwu éyi nōo yɔ u Nigeria a i lɛ ɔdole mla ije nwune ŋ. Ɔcɔɔci éyi abɔ é lɛ igbonglo ku ocikapa amoomɛ nōo yɔ ɔlɛ a lé kwɛyi a, ɔyi nu nɔnya gáā da ɔ ɔka lɛyikwu ɔdā néē géē lé igbihaajɛ a. Ɔyinɛ alɔ nɔnya a da ɔyi nu a ka é lɛ ije amāŋ ɔdole duuma gɛ ŋ. Amáŋ, ka é cika ō gbla ɔnyokwu ku Usarefati a ya, ŋma lɛ ō he ɔdole amoomɛ ku uwa klla lɛ ɛjɛɛji ɔtu ku uwa kpoce Ujehofa. (1 Aɔ́cɛ́ 17:8-16) Gbɔbu ɛɛ ka é kóō gbɔɔ ō gbɛla lɛyikwu ɔdā néē géē lé ɔlɛɛnɔ ku ɛ̄cī ɔɔma a, é gáā lɛ aɔdā ōhī miyɛ ŋma ɛgiyi ayinɛ alɔ. Ɔdole nōo yɔ ipu ɔdā néē miyɛ a géē jɛ uwa fiyɛ alaadi ɛpa. Ɔyinɛ alɔ nɔnya ɔɔma ka, ka anuɔ i kóō jé ka Ujehofa yɔ i jahɔ lɔɔlɔhi tu ɛlā nɛ anu mla ɔyi nu a yɔ i ka a ŋ. Ku ɛlā ɔkwɛyi a, ɔdaŋ ku alɔ gbolo ce Ujehofa, unwalu  ɛyɛɛyɛyi nɛ alɔ gē má ipu oyeeyi, nɛ alɔ i kóō leyice ŋ ma, lɔfu ya ku alɔ tubla ɔ ajaajɛ fiyɛ.—1 Upít. 5:6, 7.

19. Ɛdɔ ō ya ŋmo nyá nɛ Aleksey Yershov lɔtu nu a?

¹⁹ Ipu ihayi ōhī nōó gboji ɛ ŋ ma, ayinɛ alɔ nɔnyilɔ mla ayinɛ alɔ nɔnya alɛwa lɔtu ō ya ŋmo. Ocabɔ mafu, leyi yɛ Ɔyinɛ Alɔ Nɔnyilɔ Aleksey Yershov nōo yɔ u Russia a. Eko nɛ ó ya ubatisim ipu ihayi ku 1994 a, ācɛ ɔlɛ Ujehofa nōo lā ɔwɛ abɔɔ a gē jɔɔnyɛ ō ya aɔdā ōhī. Amáŋ abɔ ihayi ōhī gáā le yɛ a, āhɔ̄ ipu Russia gáā kwu piyabɔ. Ipu ihayi ku 2020, aicɔɔja le pɛ tu ɔlɛ Ɔyinɛ Alɔ Nɔnyilɔ Yershov, lɛ ɔlɛ a jila má klla miyɛ aɔdā agbenu ku nu ōhī abɔfu. Abɔ ɔya ōhī gáā le yɛ a, aigɔmɛnti gáā lɛ ɔ bi gā inɛpɔ. Abɔɔ a, é lɛ ɔ ŋmo ɛpɔbi ka ó wɛ ɔcɛ ō bɔbi. Ɛ̄nɛ̄ ō ya ku ɛlā a kóō bɔbi fiyɛ a wɛ kahinii, é lɛ auvidio nōo géē mafu ka ɛlā néē yɔ i ka nyā wɛ ɔkwɛyi. Ɔcɛ nōo kē ta uwa abɔ ya uvidio nyā a, wɛ ɔcɛ éyi nōo humayi ya ula fiyɛ ihayi éyi, ka oklɔcɛ ku Ubáyíbu he anuɔ ɔtu ō ya. Ɛnyā wɛ ɔdobɔbi nɛhi néē ya ɔ a!

20. Ɛgɛnyá nɛ Ɔyinɛ Alɔ Nɔnyilɔ Yershov ya ku ɛma ku nu mla Ujehofa kóō lɔfu fiyɛ a?

²⁰ Ɔdā olɔhi duuma bɛɛcɛ ŋma ō ya ŋmo nɛ Ɔyinɛ Alɔ Nɔnyilɔ Yershov má a? Ii gboo. Ɛma ku nu mla Ujehofa gáā kwu lɔfu fiyɛ. Ó kahinii: “Ami mla ɔnyā um gē gbɔɔkɔ tɔha igbalɛwa. N gáā le má, ka ɔdaŋ ka Ujehofa i ta um abɔ ŋ, ń gáā lɔfu lɔtu āhɔ̄ a gla ŋ.” Ó gɔbu kahinii: “Ō klɔcɛ ku Ubáyíbu abɔyi um, ta um abɔ ku abɔ kóō hii hɛ um iyē ŋ. N gbɛla kwu ocabɔ ku ācɛ igble nōo hayi kpaakpa lɛ Ujehofa a. Ó lɛ ɔ̄kā alɛwa nōo yɔ ipu Ubáyíbu, nōo mafu ɔdā nōo ya ɛɛ nōó cɛgbá ku alɔ yɔ cii, klla mafu ku alɔ kpɔtuce Ujehofa a.”

21. Ɔdi nɛ alɔ nwu ŋma ipu ikpɛyi ɛlā nyā ɛ ma?

²¹ Ɔdi nɛ alɔ nwu ŋma ikpɛyi ɛlā nyā ɛ ma? Ipu ɛcɛ nyā, ekoohi alɔ gē má unwalu ɛyɛɛyɛyi nɛ alɔ i leyice ŋ. Naana a, Ujehofa gē ta ācɛ ɔlɛ nu abɔ eko doodu ɔdaŋ ka é gbolo ce ɔ. Ubáyíbu nɛ ikpɛyi ɛlā ku alɔ ŋma anu a kahinii: “Unwalu mɛ́mla ōwē kú ācɛ okpaakpa ā lɛwa nɛ̄hi, amáŋ, Óndú ā géē nya uwá tá ŋmá ipú odúúdú aúnwalu ā kpɛ́mm.” (Aíjē 34:19) Alɔ kóō gɔbu yɔ i lɛ ɔtu kwu ɛgɛ nɛ Ujehofa lɛ ɔfu ō ta alɔ abɔ lɛ a, ikɔkɔ ō lɛ ɔtu kwu āhɔ̄ olɔnɔ nɛ alɔ yɔ ipu nu a. Cɛɛ, bɛɛka ɔyikpo Upɔlu a, alɔ géē lɔfu kahinii: “N lɛ ɔfu ō le eyī méeyī mla āhɔ̄ dúúmā glá, ohígbū ka Ohɔ́nyɛtá lɛ ɔfú tū um iyē.”—Ufíl. 4:13.