Ị mam la Ọya Ọkụrụ Oheeye 22, 1929, ịị Noville, ẹ-ẹpwụ nya ẹpwa nya epweji ochiche ọhẹ o-oye nya Bastogne, ịị Belgian Ardennes. Ọhịhị kpịpyọ ụka kam ri onjwo kam ji bala adam anyị e-epweji ọwẹ. Am bala Raymond ọnyịnam ochiche kaa pyi enyi-ẹmẹ nya ịgọdọ la ụbwọ ahyẹẹnụ ọnyị myị́ ọnyị bala ọ-da ụbwọ hwaa kpa nya. Ala epweji nyahị kaa wo la awụlẹ yẹẹyẹẹ, lẹ ahị ịnyịnyị kaa yẹ julaa nyọka da awụlẹ ụbwọ.

Adam bala ịnam, kị ri Emile bala Alice, kaa ka ịchọọchị nya ịfada yẹẹyẹẹ. Ị kaa ka ịchọọchị ẹnụ nya ịsọndị ọnyị myị́ ọnyị. Ma, la ịngịhyẹ nya 1939, angị ye ịlahị nya ụgbẹyị ịhyẹ bwu England wẹ epweji nyahị kpụ ị wụrụ iwe da ha adam nyọka jẹ́-ẹ ye ụpwụ nya Consolation (kọ ri Awake! lẹẹlẹẹ) ụka myị́ ụka. Adam yẹ i-ijata nyori ẹla ọlẹ ká ụpwụ ọwẹ wẹẹ ya ri ẹlịlẹhị lẹ ọ dọmwụ nya ịBayịbụụ ọwawa lẹlẹ. Ụka kọ hwabwọ la ịchọchị ọ-kaka, ala oyi-ẹpwa nyahị ịlẹ kị kaa lala aligu ene-ene à dọmwụ nyọka tọọ pyịpyị la ọngịrị-ọngịrị lẹlẹ. Ị yẹrịrị adam kọ ka kpehe hi ịchọọchị nya ịfada ka, gbee ká ọọwa ju ọmwụ nya ẹla ọtụka-ọtụka.

Ọ kaa jụm kaka kpoye nyọlẹ kị kaa kpa ẹla yẹ rịrị adam pwụ ọlịịwẹ. Ẹla ọọwa à gum gbịla du kam raabwọ ọlẹ kam ya ẹla rụ bwu ọmwụ ọdada nya oja ọlẹ lẹ. Ụka ká ala oyi-ẹpwa nyahị hwabwọ dụmwọ-dụmwọ la ọ-kpa ẹla yẹrịrị adam lẹ, ọkịlẹtụ nyam à dọmwụ nyọka myị̀ la ọkẹkẹnị lẹlẹ. Ọọwa mẹjẹm nyori iJihova à ri Ọngọ kaa wo “wo abwọ ọrịrị nyahị” ịlẹhị lẹ.

Nazi Germany gba mịla Belgium la Ọya Ọharụ 10, 1940, du ká ụmụmẹ nya angịnyị rụ hi ẹpwụma ọwẹ. Ugbiyegu nyahị rụnyẹ rụ ka oye edii nya France. Ụka kahị wẹẹ jẹ rụ, ahị kaa kpẹpwụ nya ẹwụ ọtụka-ọtụka ẹ-ẹga ká alẹwụ nya ala Germany bala ịnya ala France ja dẹwụ.

 Ahị jẹ́ nyà wẹ ẹpwa-ịlẹrụ nyahị wẹẹ, ma ụka kahị ka pweeji wẹẹ, ahị yẹ nyori ị go ang nyahị lụmẹ-lụmẹ yoyi lẹ. Ebwu nyahị, ká ẹnyị nyamwụ ri Bobbie, kem ahị nyà ka tọ ẹẹ. Ẹla ụma ịlịịwẹ du kam kaa tọ ịlọm wo nyori, ‘Ịyẹ tị́ du ká ẹwụ bala akama ịlahị bwuu kaa ji?’

La ịngịhyẹ nya ụka ọwẹ, ahị yé apyobwuna yẹẹyẹẹ bwu ụga ojuju nya Ọọnahị Emile Schrantz, a kọ ri ọngọgbahị nya ọjịra-jịra ọlẹ kọ ye ịlahị nya ụgbẹyị. Ọọnahị ọwẹ kaa họ yẹẹyẹẹ. Ọ wụlẹ ang odudu ká akama ji bwu ịBayịbụụ gede-gede bala ọ-wẹ ịtọ ịkịla ịlẹ kam tọ u-uhye nya ọhịhị. M̀ wẹ ka ri igu okpori-kpori bala iJihova bala ọ-jẹ́ myị̀myị̀ nyori o ri Ohe nya ọháha.

Ene ká ẹwụ dọmwụ ka myị́, ugbiyegu nyahị jẹ́-ẹ yẹ Alibeenu ịkịla bala ọ-wo lawụlẹ balaa gụ́ olene. La Ọya Ọhaneku 1943, Ọọnahị José-Nicolas Minet ju ụga wẹ ẹpwa ịlẹrụ nyahị nyọka ya ẹla dodehe bwu ịBayịbụụ ha alụma. Ọ tọ wo yẹkẹẹ, “Owo à tị́ tịtọ nyọka hu enyi Ohe?” Adam kpa ụbwọ ka uhye, m̀ tị kpa ka uhye ịnyịnyị. Ahị hu enyi Ohe ẹ-ẹpwụ nya ogo ọhẹ ba ẹpwa ịlẹrụ nyahị ba.

La Ọya Ọkụrụ Oheeye 1944 alisoja nya Germany dọmwụ nya ẹla ọtụka ohyẹẹkpẹ-ẹkpẹ ọlụka nya Ẹwụ nya Odehe Wuu Oheeye o-oye nya ọmwụ-ẹnụ obyi nya Europe, ká angịnyị kaa wụrụ nya Battle of the Bulge. Ahị kụ ba ẹga ọlẹ kị wẹẹ da ẹwụ ọwa ba, lẹ ahị kaa tụ ịlọhị ju ube lala ọya lẹpwụ-lẹpwụ. Ẹnẹhẹ kam kpehe nyọka ya ang ha ịgọdọ nyahị ri, uhwo nya ang ọlẹ kị kaa ya ịnmọ nya ịkọnị ịtụka ju hụ ka nwụla abang nya iku nya ịgọdọ ọọwa. Isoja nya ala America ọhẹ kọ juwa u-ube nya ịgọdọ bam ba à cheko wụrụm nyị, “Hị nọnọ!” M̀ rụnyẹ kaka hị nọnọ bọọ ba, ọọwa ọ nwụla okpo nya ẹwụ nyamwụ kụrụm e-egbeju nyọka chewu kem lẹlẹ.

Ụka ká ẹwụ myị́ kpá, ahị kaa maga nyọka wo ẹla bwu ẹga nya aanahị ịla ọjịra-jịra ọla Liège, kọ lụrụ lala ịmayịlị 56 ka oye ẹtẹ nyahị. Nyọlẹ kọ nọ chẹẹ, ahị jẹ́ dọmwụ nya ebwo nya ang ọjẹ́jẹ ọhẹ ịị Bastogne. M̀ dọmwụ nyọka họ ụkụrwọ ẹ-ẹga nya ẹpwa ọnyẹnyẹ bala ọ-la iwe nyọka jẹ́ ang u-uhye nya ehile. Ku ẹkpẹ nya ọọwa, m̀ kaa họ ụkụrwọ ọhẹ ofisi nya local government. La 1951 ahị nwụla ọjịra-jịra nya isekut ọhẹ nọ ịị Bastogne. Angịnyị lala angị ohu wẹ ọjịra-jịra ọọwa, tụ ọọnahị ọnyang ọlẹ ká  ẹnyị nyamwụ ri Elly Reuter kọ kaa ye ịlahị nya ụgbẹyị la ịla ọchịchị. Ọ kụ oje lala ịmayịlị 31 nyọka wẹ ọjịra-jịra ọwẹ. Ọ́ tata ene kahị ya ẹla nyọka ye awụlẹ kaka. Egbeju ẹpwa da ụpwụ wqẹ ka wụrụ Elly wẹ nyọka ka Ube-ụpwụ nya Gilead ka United States. Ọ da ụpwụ ka ya je egbeju ẹpwa nyahị ọla odehe wuu ang odudu kọ ka jẹ́-ẹ ka ube-ụpwụ ọwẹ ụka ọwẹ ka. Ọọnahị Knorr, kọ kaa kpa ịlahị nya anchẹ nya iJihova ụka ọwẹ da ụpwụ ka wọọ nyori ọhẹka nyị ka la iwe nyọka ka ube-ụpwụ nya Gilead bala ọrụmwụ ẹnẹhẹ wẹẹ. Ahị ye awụlẹ la Ọya Oheeye 1953.

Ẹ-ẹpwụ nya ẹka ọwọwa, am bala Elly ka ọjịra-jịra nya New World Society Assembly ọlẹ kị họ ịị Yankee Stadium, New York. Ụka kahị juwa ụ-ụwa, m̀ gbachị ọọnahị ọlẹng ọhẹ kọ ya ọwa nyị ka ya ụkụrwọ ham kpụ o byim nyị mwụ wẹ United States mẹ. Nyọlẹ kahị ya ẹla ọọwa ta iJihova ẹ-ẹpwụ nya abwọ ọrịrị kpá, am bala Elly wẹ nyori áhị ka họọ myị́ ka, ọọwa ahị rụ ka Belgium nyọka da ebwo ochiche nya aanahị angị iwo ịlẹ kọ juwa ịị Bastogne ụbwọ lẹlẹ. Ahị chị ọkẹkẹnị ẹka ọ-ba ọọwa ba nyọlẹ ká ahụm ma ọnyị ọlẹng, ká ẹnyị nyamwụ ri Serge. Ọ tị tolujwo nyori ọya ịmanyị-ịmanyị kịlahị nya ọọwa, Serge jụ ẹdụrụ gbee kọọ gbu. Ahị ya je iJihova ẹ-ẹpwụ nya abwọ ọrịrị jaabwọ kọ jụụhị kaka ba, ẹhị ọrịrịị-rịrị nya owuleji bwula igu tị juhị ọngịrị yẹẹyẹẹ.

La Ọya Okiriwo 1961, m̀ jẹ́ ye ụkụrwọ ọchịchị ọhẹ ọlẹ kọ ya iwe ham nyọka jẹ́-ẹ ye ịlahị nya ụgbẹyị. Ma ahyẹẹnụ ọwọwa, ọngọ kpẹhị rịrị egbeju ẹpwa ọla Belgium wụrụm bwu ifon. Ọ tọm wo kori kam ka hyi ụbwọ nyọka dọmwụ nya ụkụrọ nya ọnchẹ nya isekut ọhọhọ (kọ ri ọngọ kpẹhị rịrị isekut lẹẹlẹẹ). M̀ tọ wo yẹkẹẹ “Áhị ka jẹ́-ẹ họ ụkụrwọ nya ịlahị nya ụgbẹyị oyeye ene kahị ka ye ụkụrwọ ọwẹ myị ka?” Ọọnahị ọọwa ya ahị nyị ka jẹ́-ẹ họ ịnyị myị́. Nyọlẹ kahị ye ịlahị nya ụgbẹyị lala ịya ineku myị́ lẹ, ahị dọmwụ nya ụkụrwọ nya isekut ọ-kpẹhị rịrị la Ọya Ohikichu nya 1962 lẹlẹ.

Nyọlẹ kahị họ ụkụrwọ nya isekut ẹ-ẹpwụ nya ẹka imiiye lẹ, ị wụrụụhị ka ịBẹtẹlụ ọla Brussels lẹlẹ. Ahị dọmwụ nyọka họ ụkụrwọ ụ-ụwa la Ọya Okiriwo 1964. Ụkụrwọ onyeewe ọwẹ kpa ahị ọwawa lụmẹ-lụmẹ wahị. Lụka o-kpii ene ká Ọọnahị Knorr ju egbeju ẹpwa nyahị ụga la 1965, ọlam ẹbyẹbyị nyọlẹ kị hcụm nya ọngọ kpẹhị rịrị egbeju ẹpwa. Ụka ọkịla, ị wụrụm am bala Elly ahụ nyam nyọka ka ịkịlasị 41 nya Ube-ụpwụ nya iGilẹẹdị. Ẹla ọlẹ ká Ọọnahị Knorr ya la ẹka 13 kẹkpẹ họ jịra ịlẹhị lẹ! Ụka kahị họ kpá, ahị tịrẹkpẹ ka ịBẹtẹlụ ọla Belgium.

Ẹ-ẹpwụ nya ẹka lụmẹ-lụmẹ, m̀ la iwe nyọka kpa ẹla ọlẹ kam jẹ́ u-uhye nya ehile ma uya ju ịlọhị ọlala nyọka gbịgba ụ-ụwa Europe bala ẹga ịkịla. (Filip. 1:7) Ọọwa kpam gbachị angịnyị bwu ẹpwụma kpoye nya 55 ịlẹ kị hile apa nya ụkụrwọ nyahị ịhye lee ọ-taa wuu ku. Ụka ọlịnyị, m̀ kaa raabwọ ha iJihova nyọka kpam ụgbẹyị. Ọkọkọ nyọka ya ịlọm je alegbeju ịwẹ lala ọngọ jẹ́ ang u-uhye nya ehile lẹ, m̀ kaa ya ịlọm nyori m̀ ri “ọngịnyị nya Ohe.” M̀ kaa ya ẹhị rịrị ka ẹga nya iJihova ẹ-ẹpwụ nya abwọ ọrịrị ụka myị́ ụka nyọka mẹ ụgbẹyị jẹm, chajị m̀ jẹ́ nyori  “ọkịlẹtụ nya adịrahụ [lee ịnya angịleje] lala ọ̀bá nya enyi ụ-ụbwọ nya [iJihova,] ọ kaa gwọọ ịgịlẹ yahị da ka ẹga myị ẹga kọ họọ.”—Etu 21:1.

M̀ kaa kpịtịya nya ẹlẹhẹ ọlẹ kam ya bala ọngọhẹ nya angịlẹ kị ri European Parliament. M̀ bịlẹ ụka lụmẹ-lụmẹ nyọka ya ẹla ene lẹ, ọọwa okiji myị kahị ka yẹ awụlẹ ugbenyị lẹlẹ. Ọ yẹkẹẹ, “Iminiti ịrụ m ka ya hang lẹ, ookpokpo á ka dọọ uhye ka.” M̀ hyiri egbeju kpẹẹ lẹ m dọmwụ nya abwọ ọrịrị lẹlẹ. Ọlẹng ọọwa tọm wo luhi-luhi nya ang ọlẹ kam wẹẹ họ. M̀ hu egbeju hwaa lẹ m byoo yẹkẹẹ, “M̀ ji Ohe obe chajị à ri ọngọhẹ nya angị myị ẹrụ nyamwụ.” Ọ to wo yẹkẹẹ, “Ányị a tị́ wẹẹ ya?” M̀ mẹ ụpwụ nya Ala iRom 13:4 jọọ. Nyọlẹ kọ ri ọngọ kaa ka ịchọọchị wẹẹ, ịBayịbụụ ọwẹ ka gwọọ ọ-ọkịlẹtụ. Ịyẹ à tị́ ri ocheju nya ọọwa mẹ? Ọ ya ẹhya nya awa ham, awụlẹ ọ-tọtọ nyahị ọọwa tị ju apyobwuna ọlam-ọlam. Ọ dọmwụ ya jaabwọ ká ụkụrwọ nya Alibeenu nya iJihova kaa myọọ lẹhị kaka ba.

Ẹ-ẹpwụ nya ẹka lụmẹ-lụmẹ, Alibeenu nya iJihova kpa ehile ma uya ụ-ụwa Europe u-uhye nya ẹla lala Ọngịnyị nya ịKịrayịsị ọ-ka ji ụpa ọhẹ datị ka, ọngọlẹ ká ọnyị ka hụ ta la ẹpwụ nya ahụ bala ọrụ, ẹpwa ọnyẹ-nyẹ, bala ala ịkịla. O ri ihi ọtụka ham nyọka la ụbwọ ẹ-ẹpwụ nya iru nyaa bala ọ-ka yẹ jaabwọ ká iJihova ya ịlahị ọkaka bala ọkụrụ-kụrụ hahị. Gbee da ụka ọlẹ lẹ, Alibeenu nya iJihova la ọkụrụ-kụrụ u-uhye nya eje ịlẹ kị kpoye nya 140 ụ-ụwa ẹ-ẹga oleje ọlẹ kọ ri European Court of Human Rights!

Ku ẹkpẹ nya ọọwa, m̀ họ ụkụrwọ bala Ọọnahị Philip Brumley, bwu egbeju ẹpwa nyahị ọla odehe wuu, bala Ọọnahị Valter Farneti, bwu Italy, nyọka da aanahị ịla Cuba ụbwọ kị ka la ịlaa ẹ-ẹpwụ nya ịgba ọgbagba nya iJihova, chajị i hile akụrwọ nyahị ịhyẹ ụ-ụwa. M̀ da ụpwụ kaka ya je angị ku ọmwakpa nya ẹpwụma nya Cuba ụ-ụwa ịị Belgium ọọwa m jẹ ta ọngọlẹ kị chụ nyọka ke ụrụ wo ẹla nyahị lẹlẹ. Ụka nya ọgbanyẹ ịlẹ kahị tọ awụlẹ, áhị jẹ́ wo lawulẹ nwa kpụ ahị ka myị akama ọlẹ kọ du ká igomenti hile akụrwọ nyahị ịhyẹ ụ-ụwa ka.

Nyọlẹ kahị raabwọ ha iJihova kpá nyọka kpahị ụgbẹyị, ahị bịlẹ kpụ ị ya iwe da hahị nyọka ya ịBayịbụụ 5,000 du ka Cuba. Nyọlẹ ká ịBayịbụụ ịịwa pwụ ụwa chọnụ kpụ ị gaa gịla aanahị, ahị yẹ nyori iJihova à wahị kụrụ aga ọmama nyahị wẹ lẹ. Ọọwa ahị tị bịlẹ kị ka ya iwe hahị nyọka ya ịBayịbụụ 27,500 ịkịla du ẹrụ myị́myị́ lẹlẹ. IGomenti myị juhi. Ọ-da aanahị ịla Cuba ụbwọ nyọka jẹ́-ẹ la ịBayịbụụ nya ịlaa ya ọkẹkẹnị ham yẹẹyẹẹ.

M̀ ka Cuba ugbabwọ ịmanyị tị́ nyọka da ụbwọ ká ehile ka ya iwe ha aanahị nyọka jẹ́-ẹ họ ụkụrwọ nyaa gụ́ ọọwa. Ọọwa dudu kam la iwe nyọka jẹ́ iru nya alegbeju nya igomenti ịlụwa.

La 1994 ị nwụ angịnyị kpoye nya 1,000,000, nyọlẹ kị tịtọ nyọka ta ala Tutsi ayịreji hi Rwanda. Ọ tolujwo nyori ị nwụ aanahị ịhyẹ ịnyịnyị. Nyọlẹ kọ pyịnyẹng, ị chụ ebwo nya aanahị ịhyẹ nyọka kpa ang oriri bala ang ịkịla kịla aanahị ịla ẹpwụma ọwẹ.

Ụka ká ebwo nyahị pweeji ịị Kigali, ko ri egbeju ẹpwa, ahị yẹ jaabwọ kị da ịnmọ chị ugulọ nya ube ọlẹ ká aanahị kaa yẹ òja da bala ẹga ọlẹ kị kaa kpa apwụ bwu egbeju ẹpwa kaka guru, myị ịnyịrọ-ịnyịrọ. Ahị wo oja ọ-byị ụrụ u-uhye nya iru nya aanahị ịlẹ ká angịnyị nwụ la ẹma. Ma ahị tị wo oja nya ọháha ọlẹ ká aanahị mẹjẹ ẹ-ẹga nya awụlẹ ịnyịnyị. Ọ-chụ pwokwita, ahị ta ọọnahị ọlẹng ọhẹ bwu Tutsi ká ugbiyegu nya aanahị ọhẹ bwu Hutu kpụ ịbaa ẹ-ẹpwụ nya ụjẹ ahyẹẹnụ 28 gbẹgbịlẹ. Lụka nya ọjịra-jịra ọhẹ ịị Kigali, ahị maga kpụ ahị jẹ́ kpụ́ aanahị gụ́ angị 900 ẹjẹ.

Ahị kpoye ka Zaire (kọ ri Democratic Republic of the Congo lẹẹlẹẹ) nyọka mwahị nya ụmụmẹ nya Alibeenu ị-bwu Rwanda ịlẹ kị ji ẹga ọ-rụnyẹ ka kpịbaa hi ẹwụ ọlụwa, ba epweji nya Goma ba. Áhị jẹ́ yaa myị́ ka, lẹ ahị raabwọ bịlẹ iJihova kọ ka kpahị ụgbẹyị kaka gbachaa. Ọọwa ahị yẹ ọngọhẹ kọ wẹe jẹdịyẹ wẹ ẹga nyahị lẹlẹ. Ahị tọọ wo kori kọ jẹ́ ọngọhẹ nya Alibeemu nya iJihova. Ọ wẹ nyị “Ee, m̀ ri Olibeenu. M̀ ka kpanụ ka ẹga nya ikomitii nya angị da ụbwọ ụka nya ẹla o-bwu agaga myị́.” Nyọlẹ kahị tọ aanahị ịịwa bala o-ju awụlẹ ọhụ kpá, ahị tọ aanahị lala angị 1,600 ịlẹ kị rụ ka kpịbaa ụ-ụwa nyọka kpáa ẹjẹ bala o-jwaa ọhụ bwu ẹpwụ nya ụpwụ ịgọgọ. Ahị wa ileta o-bwu ẹga nya Angị Kpẹhị Rịrị Ogu jaa ịnyịnyị. Aanahị ịwẹ chị ọkẹkẹnị yẹẹyẹẹ nyọlẹ kị wo bwu ẹpwụ nya ileta ọọwa yẹkẹẹ: “Ahị kaa raabwọ chajị nyanụ ụka myị́ ụka. Ahị jẹ́ nyori iJihova á ka nyẹẹkpẹ danụ ka.” Omyi ẹla o-bwu ẹga nya Angị Kpẹhị Rịrị Ogu ịwẹ la kpakpa ịnyịlẹhị. Alẹ, Alibeenu nya iJihova kpoye nya angị 30,000 kị kaa gbịgba ha iJihova la ọkẹkẹnị ịị Rwanda!

Nyọlẹ kahị ye wụlẹ kpá lala ẹka 58 lẹ, Elly ahụ ọlịkẹjẹ nyam gbu la ẹka nya 2011. IJihova kaa kpụ́m ẹjẹ jaabwọ kam wẹẹ ya ọjụjụ nyam joo ẹ-ẹpwụ nya abwọ ọrịrị. M̀ tị kaa ye ẹjẹ ọkpụ́kpụ ịnyịnyị bwula o-ya ẹla nya Ịpyị-Adịrahụ je angịnyị aanam.

Ịlẹhị lẹ, m̀ gu ẹka 90 da uhye lẹẹlẹẹ lẹ, m̀ tị kaa kpa ẹrụ ọnyịịla pyẹ epwihi ọnyị myị́ ọnyị wẹẹ. Ọ tị ri ọkẹkẹnị ham nyọka da ala Legal Department ụbwọ ám̀ egbeju ẹpwa ọla Belgium, nyọka ja oja nyam je angịkịla, bala ọ-ka ju aanahị ikolobya bala ịyẹẹnọ ọhụ ám̀ ị-ịBẹtẹlụ.

Ụka kam raabwọ ha iJihova ụka nya ọgbanyẹ lala ẹka 84 kẹkpẹ lẹ. Ụka ọwẹ ri ọmwụ ọdada nya ẹdịyẹ ọkpịpyọ ọlẹ kọ tụm jwoo chwẹẹ gụ́ ọọwa. Ọ myịm lẹhị nyori ẹ-ẹpwụ nya ọhịhị nyam wuu iJihova ke ụrụ wo abwọ ọrịrị nyam.—Eje. 66:19. b