ỤMỤMẸ nya angịnyị jẹ́ nyori apwụ ịlẹ kị kpa ụmẹ nya ịpapayịrọsị họ ala Ijipiti à kaa da ụpwụ ju la ẹka lụmẹ-lụmẹ kẹkpẹ lẹ. Ala iGirisi bala ala iRom ịnyịnyị kaa da ụpwụ ju ịpapayịrọsị. * Ma a-angịnyị lụmẹ-lụmẹ à jẹ́ nyori nyị kaa kpa họ ụmwụ nya enyi ịnyịnyị dala ọ-kpa da ụpwụ ka.

Kpoye nya ẹka 2,500 kẹkpẹ, ọlọmwụ Ayịsaya da ụpwụ nyori angịlẹ kịị nyị kụ “[oye] ọlaanyị nya Ihu nya Itiyopyiya” nyị “du angị ku ọmwakpa nya ịlaa kpoye nya ihu nya ịNayịlị. Ị ju ụmwụ ịlẹ kị kpa [ịpapayịrọsị, NW ] họ juwa tụ enyi-enyi da.” Ụka ọkịla, ọlọmwụ iJeremaya ya neeji nyori ụka ká ala iMidi bala ala iPechiya nyị ka jahị da epweji nya ịBabịlọn, ị ka chị ‘amwụ nya ịpapayịrọsị’ nya ala ịBabịlọn ila chajị kị ka jẹ́-ẹ be ka.​—Ayị. 18:1, 2; Jer. 51:32.

ỊBayịbụụ ri omyi ẹla nya Ohe, lẹ nyọlẹ ká ang nya alene ịlẹ ká angịnyị wẹẹ yẹ mẹjẹ nyori ị kaa kpa ịpapayịrọsị họ ụmwụ nya enyi lụka onyogo ịlẹhị le, ọ́ la angị jẹ́ ang bwu ịBayịbụụ ẹbyẹbyị ka. (2 Tim. 3:16) Ịyẹ angịhyẹ à tị́ yẹ lẹ? Angị jẹ́ ang chajị nya ang nya alene yẹ ang ẹjẹẹ ọkpẹẹkpẹẹ u-uhye nya ịpapayịrọsị ọ-kpa họ ụmwụ ụ-ụwa Ijipiti lẹ.

Ụ-ụwa Ijipiti, arụrụ ịgbagba ụma ịdatị-datị juwa kị mẹ abwọlẹ ká angịnyị kaa kpa ịpapayịrọsị họ ụmwụ jẹ. Alẹng kaa gba ekilo nya ịpapayịrọsị, chaa ori ba awụlẹ, ọọwa lẹ ị kaa chị ebwo nyaa ori ba awụlẹ myịmyị lẹlẹ. Ekilo nya ịpapayịrọsị kaa la agọ ịta. Lẹ ụka kị chaa ori ba awụlẹ gogo, ị jẹ́-ẹ la ọngịrị kpọng-kpọng. Ụpwụ ọlẹ kị da ego nya Ijipiti ju, ká ẹnyị nyamwụ ri A Companion to Ancient Egypt ya nyori ụmwụ ọlẹ kị kpa ịpapayịrọsị họ ka la udiyo kpoye nya apatẹ 55 myị́, kpụ angị iwo lee angị iwo kụrụ imiiye kaa kụ ụpa ọhẹ bala ọkịla juwa jwoo ụka ookpokpo.

Ụ-ụwa Ijipiti, ịpapayịrọsị kaa bwu yẹẹyẹẹ ọ-ọkpọọ nya ẹga ká ihu ịNayịlị kaa mwụ bwu. Ọ-da ọọwa u-uhye, ụmwụ nya ịpapayịrọsị kaa chị alụwa kpẹẹ la ọ-họhọ. Ụka ọlẹ ká angịnyị dọmwụ nya ọ-kpa okoji họ ụmwụ ịtụka wẹwẹ lẹ, ọ lala o-ri angị durwe-enyi bala urwe ọlam nyị kaa họ ugbile nya ịlẹ kị chị ori ba awụlẹ bala amwụ ichiche nya ịpapayịrọsị wẹẹ.

Angịnyị kịnyaa la ọ-ka kpa ụmwụ nya ịpapayịrọsị họ ụkụrwọ la ụka ọtata. Plutarch ri ala iGirisi ọhẹ kọ kaa da ụpwụ, kọ hịhị lụka nya alẹrụ nya iJisọsị. O ya nyori angịhyẹ nyị kaa kpa ụmwụ nya ịpapayịrọsị họ ụkụrwọ ụka ọwẹ wẹẹ.