Noville gbene mị, isena kiribou-ama kị emi. Bei gbene mị, Belgium Ibe kị emi bá Bastogne opuama mọ kị naịn emi. December 22, 1929 kụraị kị ị zii mị, bịsẹ gbene kị ị zii mị. Ịmịnị, ị daụ mọ ị yin mọ bá inẹ tuowei mọ gbene ka inyenrin timi mị. Ị mọ ine tuowei Ramond mọ kị malu indou-benibo apịpị akị ye atụa bá kaadẹ fịyaịbo kpọ soutimi mị. Wo amabị, kịmịsẹ opubara ka kị zọzọ barịị fịrịwẹnị timi mị.

Ị daụ mọ yin mọ, Emile bá Alice, Catholic karịbụọ ka timi wosẹ ziimị. Ámịnị sunday baị ereinbosẹ mass mịẹmịnị. Bo 1939 kụraị laa ifiemị, ụwọụpẹlẹ fịrị wẹnịmịnị bịnaotuama England ibe duo egberigbaa yọ a bo wẹrị, Consolation (bei tịẹkiri bị Awake tịịnmịnị fun) kọn ị daụ pịrịmị. Ị daụ gesii nimi dọụmịnị duonị, ifiefamọgha bara koro fun mọ, Bible mọ goo mị. Ị daụ Catholic a mútimi yọ tịẹmọmị, anịduonị wo mọ mọ́ kẹnịyọ emi Catholic otubo, ị daụ ba karịbụọ bọọ múgha bara dọụ ẹrị bị, ámịnị wo penimọ kụrọmọmị. Anịa bịsẹyọ duonị bịịn egberiama kpọ koro mị.

Ị daụ kụrọ penimọye ka sụọmị, bịsẹ penimọye bị kụrọbara ka kị ị gbelemị, anịkịduonị ịmịnị ine bọlọụ gbaa tẹẹbịbị mịẹmị. Ámịnị bá ị daụ penimọgha bara ị mọ ẹrị bị, ịmịnị pọwẹị kụrọmọmị, tuubi Jehovah “tẹẹbịbị naámịnị” Ọkpọnanaowei kọkọ iné tẹẹbịbị naadẹ bara ị́ mọ nimi mị.

May 10, 1940 Germany mọ Belgium mọ sụụmị, bịịn kịmịama kị baịn serii mị. Omịnị baịn France ka mú dọụtimi mi, anịa mú timi biri laadẹmị, France mọ Germany mọ mọkpọ sụụmịnị duonị omịnị laa bụọgha.

Omịnị waị ama ka bomị, anịa omịnị mú wo kiribou  laa ifiemị ámịnị yebosẹ furu-siindẹ. Wo obiri mọ yọletimi owei mọ bẹtịbị kị kọọdẹ. Bei paayemị ị mịẹbo tamama kị paami, ịmịnị angọ biimị ‘tetuu kị duonị kịmịotu sụụ bá ụyafịmịnị a o?’

Bịnaowei Emile Schrantz, a ómịni itukosuowei bá ụwọụ-pẹlẹfịrị wẹnịtimi owei, opu bara ka kị baratụa wo pịrị mị. Bịnaowei Emile kị Bible duo kịmịtọbọụ ụyafị bá sụụmịnị tuusẹ gbaa wo pịrịmị. Bei yemị baratụa ị pịrịwẹrị Jehovah ikie-ụbọ a paa mị, bá Jehovah tarị nana wẹrịemi daụ bara biberin mị.

Sụụ bị naa fasingha ifie kpọ, wo warịbolou bị bịnaotubo mọ geleitimi mị. Anịa bo August 1943 laa ifiemị, bịnaowei José-Nicolas Minet bo wo dii wẹrị kẹnị ẹrẹbịbị pịrịmị. Ẹrẹbịbị pịrịmịnị ifiemị, bịnaowei mị biimị, “te ụbọ kị benibile dọụmịnị a o?” Ị mọ ị daụ mọ bara serimọ mị. Wosẹ wo kiribou mọ naịn-emi tọrụ ka benibile mị.

December 1944 laa ifiemị, German sụụ-otubo waị kẹnị kụrọ sụụ dọụmị—sụụ ẹrẹmị Battle of the Bulge. Omịnị sụụ paatimi yọ mọ naịn-emi duoni, kẹnị agọnọwei ovuru akị kiri bolou emi warị ka inyenrin timi mị. Ịmịnị kẹnị ifie namabo gbalị yọ ka mútimi Germany sụụ-otubo kẹnị opu alagba teinmị, alagba mị wo warị-utu kpọ seri mị. Anịa kẹnị America sụụ-owei gịa ị pịrị mị, “Kiri ghọ korobụnụ!” Ịmịnị baịn mú ụ laawẹrị ụ pịrị ị zụọbụọmọ mị.

Sụụ fadẹmị, omịnị Liège emi itu dọụ ẹrịmị, wo inyenrinmịnị yọ duo tụbụrụ anga wẹnịmọ daba 90 kilometers anịghakpọ (56 mi) laaemi. Alaghatimi omịnị kala itu akị Bastogne bọọ mịẹpaamọmị. Ịmịnị tịbịsaa kọnmịnị fịrị ka sụọ mị, bá opu sukulu a múwẹrị oloko goomị, bịsẹyọ bụọdẹmị, ịmịnị notary company kpọ a mú fịrịwẹnị mị. Omịnị kụraị 1951 ka laa Bastogne bọọ kala ete bẹnịị mịẹ mị. Kịmị kẹnị-ọdọzọ laaemi kịmịama bẹnịị bọọ bomị, anịa kẹnị ụwọụ-pẹlẹfịrị wẹnịmịnị bịna-araụ kpọ 50 kilometers anịghakpọ (31 mi) wẹnịwẹrị bo paamị, ánị ẹrẹmị, Elly Reuter. Wo zọzọ tarị yọmị kụrọdẹ duonị omịnị zọzọ nanamụ bara gbaa pẹlẹmị.  Elly Gilead School a mú mịnị bara ka kị angọtọlọmọ timi mị, anịa wo zọzọ nanamụ yọ duonị ámịnị tịẹkiri bị laa múghafa bara gẹẹ a yarịmị. Bịsẹ ifiemị bịnaowei Knorr kị Jehovah Iseriotu fịrị bọọ bọlọụkẹrị timi mị. Bịnaowei Knorr gbaamị, kaanghaba ị́ mọ ị́ yeimọ mọkpọ kẹnịbaị Gilead a bo mịnị. February 1953 kị omịnị zọzọ nanamị.

Bịsẹ kpekẹnị kụraị mị, Elly mọ ị mọ mọ́ America bọọ emi Yankee zorutiri bọọ bẹnịị a múmị. Bei bẹnịị bolou ka, kẹnị bịnaowei kẹnị ebi fịrị kọn ị pịrị mị, bá ị mọ ị taa mọ America a mú inyenrinmụ yọ kpọ gbaa wo pịrịmị. Anịa ị mọ ị taa mọ tẹẹ Jehovah pịrịdẹ mị, omịnị waịmú Bastogne bọọ paadẹ kala itu barịmụ bara gbinipẹlẹ mị, oyia bịnaotu bẹtịbị kị itu bọọtimi mị. Barịị kụraị mị omịnị oweitọbọụ, Serge zii mị. Anịa wo oweitọbọụ mị, sọnọma agọnọwei bẹtịbị kị baịwẹrị dọọntimi fịị mị. Paaye bị wo gbele kụrọmọ mị anịa fịyọduo waị seribomụ ukiemọye bị wo kụrọmọ mị.

October 1961, kụraị laa dẹmị, Ịmịnị laa baratụa ị pịrịwẹrị, ụwọụpẹlẹ fịrịwẹnịmụ beke-fịrị ẹrịmị. Bịsẹ kpekẹnị ereinmị kẹnị bịnaowei Belgium branch office duo ị tịịnwẹrị, ị bii mị, ị́mịnị laa itu dii fịrị wẹnịmịnị a o? Ịmịnị bịnaowei bii mị, “sisei ịmịnị laa dọlọ ụwọụpẹlẹ fịrịwẹnị a paaemi a?” Bịnaowei mị biberin mị. Anịduonị omịnị nigina agọnọwei akị ụwọụpẹlẹ fịrịwẹnị siindẹbị, kụraị 1962, September agọnọwei bị, omịnị koro itu dii fịrị wẹnịmị.

Omịnị maa kụraị akị itu dii fịrịwẹnị dẹmị, Brussels Bethel a mú fịrịwẹnịmụ fun bo wo laa mị. Omịnị October 1964 ka koro bei fịrị wẹnị mị. Omịnị bei fịrị duo bịịn tariebiama laa akịmị. Anịa kụraị 1965 laabị bịnaowei Knorr wo Bethel diitimi waị dẹmị, ámịnị ine akị Branch Servant mịẹ mị. Elly mọ ị mọ mọ́ 41st class of Gilead School a múmụ fun kpọ bo wo laa mị. Bịnaowei Knorr oyitara-kụraịfeni bụọdẹ ifie bọọ gbaawẹrị egberibị paabeindẹ! School fadẹmị, omịnị waị Belgium Bethel ka mú mị.

Ịmịnị oloko goo wẹrịemi duonị, laa baratụa biin kịmịama, ibe-ama bá karịbụọ gbelemọ wẹnịbo kpọ pịrị mị. (Phil. 1:7) Ibe-ama nẹ wo fịrị tịẹmọwẹrị ibebo 55, ịmịnị laa bei gbaamịnị ibe kịmịbo mọ wẹnị gbeleidẹ. Biin ifieama ịmịnị oloko goo wẹrịemi yọ akị bọlọụ daagha, Jehovah ka sẹsẹrẹị mị. Ịmịnị “Ọkpọnanaowei kịmị” bara kị gbaa biin kịmịama pịrịmịnị, tuubị “Pẹrẹowei [anịghakpọ ụgụlapẹlẹmịnị] kịmị adụdụ mị, Jehovah baramị tẹịnmịnị beni bara k’emi, ómịnị ụ mịẹ tẹịn akị wo dọụyọsẹ a múmịnị.”—Prov. 21:1.

Ịmịnị laa baratụa 55 ibe-ama pịrịdẹ. Anịa, ịmịnị kẹnị paaye baragha fa, ịmịnị barịị barịị kẹnị European Parliament a fịrịwẹnịmịnị kịmị mọ ẹrẹtei dọụmị, anịa kẹnị erein ịmịnị laa ụ mọ mó gbeleimị. Kịmị bị gbaa ị pịrịmị, “Ịmịnị Sọnran  miniti bẹtịbị ka kị ị́ pịrị wẹrịemi o, minitibo karaị daba ine office duopaa.” Ịmịnị tẹẹbịbị mịẹmị, kịmị bị ị bii mị, ị́mịnị teekị mịẹmịnị a o. Ịmịnị gbaa ụ pịrị mị, “ịmịnị Ọkpọnanaowei kulemịnị ị́mịnị kpọ laa bo wo odubo-owei a paa yọmị.” Kịmị bị waị ị bii mị, “Ị́mịni teekị gbaa mịnị a?” Ịmịnị Romans 13:4 bọọ emi ye kọn ụ dịamị. Anịa kịmị mị gesii bara akị Ọkpọnanaowei nimi dọụmịnị duonị, goo yọmị wó adụdụ duosụọmị. Tuubị teeki paa ma? Kịmị bị 30 minitisẹ kọn ị pịrịwẹrị ụ mọ mọ́ ebibara ẹrẹtei mị. Tamama mị! Tuubi omịnị Jehovah Iseriotu wẹnịmịnị fịrị bọọ tọrụkẹrịyọ mịẹdịamị.

Europe ibe mị, Jehovah Iseriotu kẹnịanga kpọ sụọgha, kala-awọụ gbelemọ yeama, tịbịsa gbẹẹ bá zịnị yeama duonị, biin ụgụla-ama akị wo mọ mọ́ sụọmịnị. Jehovah baratụa wo pịrịwẹrị biin ụgụla-ama dẹịnmọdẹ barabi ị mọ ẹrịdẹ. Jehovah Iseriotu European Court of Human Rights bọọ 140 dẹịn-emi ụgụla-ama dẹịnmọdẹ!

Kụraị 1990 ovuru mị, Cuba ibe mị wo fịrị tịẹmọ wẹrịmị. Ị mọ akpọyọrọsẹ fịrịtịbịyọ a fịrịwẹnịmịnị bịnaowei, Philip Brumley, bá Italy duobo emi bịnaowei, Valter Farneti mọ, baratụa Cuba ibe bọọ emi bịnaotubo pịrị mị. Omịnị fun gẹẹ akị Belgium bọọ emi Cuba embassy pịrị mị, anịa wo bọlọụ ẹrẹteimị, omịnị laa yọ kẹrịgha.

Omịnị tẹe Jehovah pịrị-sịịndẹ mị, Cuba otubo wo bụọmọ wẹrị 500 Bible-ama fịrịmọ bịnaotubo pịrị mị. Bibilebo mú bịnaotubo laadẹ mị, Jehovah tarị akị wo wẹnịmịnị fịrị bọọ tụadẹ bara wo mọ nimi mị. Bịsẹyọ bụọdẹmị, omịnị waị 27,500 Bible-ama fịrịmọ múmị. Biindẹịn kịmịama laa ánị bẹtịbị Bible nanadẹ duonị, Cuba bọọ emi bịnaotubo pọwẹị kụrọmọmị.

Ụgụla gbelemọ yebo duonị, ịmịnị biin ifieama ka Cuba ibe a múdẹ bei fịrị duonị ị ị́mịnị biin government otuama kpọ nimidẹ.

Nia kụraị bụọdẹmị, anị kụraị 1994, Rwanda ibe bọọ paa sụụ duonị 1,000,000 kịmịama fịịmị. Wo bịnaotubo kpọ zụọyaị fịịmị. Anịa baratụa pịrịye mịẹpaamọ bịnaotubo pịrịmụ yọ duonị Jehovah Ogbo mị zụa bịnaotu sẹlẹ mị.

Bịnaotubo mú Rwanda tịbịyọ Kigali laa ifiemị, translation office mọ bá funtụa warị mọ ámịnị mọ tein kandẹ. Ámịnị apịa anịghakpọ ogidi akị zụa bịnaotu kpọ kii baámị. Anịa bịnaotubo zọzọ tarị wẹrịemi bara mịẹdịa yọmị, opubara ka kị  wo kụrọmọmị. Gbaamaba, Tutsi mọ Hutu kịmịbo mọ kị sụụtimị mị, anịa kẹnị Hutu bịnaotuama Tutsi bịnaowei akị ánị warịma sọwẹị wẹrị 28 erein-ama baị mị. Omịnị mú Kigali bọọ bịnaotubo laa ifiebị, omịnị angọtụa 900 dẹịn-emi bịnaotuama kụrọmọ mị.

Omịnị barịị Democratic Republic of the Congo (Zaire ka kị ibe tịịn timi mị) ka mú mị, wo mú yọ laa ifiebị, Rwanda duo baịn Goma a bo bịnaotu wo mọ dọụmị, anịa omịnị kẹnịbọ kpọ ẹrịgha, anịduoni omịnị Jehovah wo kekere wẹrị mú á laamụ bara tẹẹ mị. Tamama yemị, omịnị kẹnị kịmị ẹrịwẹrị ụ biidẹ, ị́mịnị Jehovah otu emiyọ nimi wẹrịemi a o? Kịmị bị gbaa mị “ịmịnị kpọ, Jehovah Iseriowei o,” bịnaowei mị mọkpọ gbaa mị “ịmịnị pọwẹịtimi bọlọụ-kẹrịmịnị bịnaotubo emi yọmị akị á dịa mịnị.” Omịnị mú bọlọụ-kẹrịmịnị bịnaotubo ẹrịmị, bịsẹyọ bụọdẹmị 1,600 bịnaotu kpọ omịnị mọ ẹrịwẹrị Governing Body gẹẹ á yarị letter goo á pịrị bá á kụrọmọ mị. Bịsẹ letter bolou mị, Governing Body gbaa amọ “Omịnị ifiebosẹ tẹẹ á pịrịmịnị, bá Jehovah á gbeinmọ koromọghafa.” Governing Body bịsẹ gbaa egberi bị opubara ka kị bịnaotubo kụrọmọ mị. Bei tịẹkiri kpọ egberibo wo kpọ kụrọmọmịnị. Bei tịẹkiri mị 30,000 dẹịn-emi Jehovah Iseriotu kị Rwanda ibe bọọ timi Jehovah fịrị wẹnịmịnị!

Ị taa Elly 2011 kụraị ka koro fịịmị, omịnị zọzọ nanawẹri 58 kụraịama kị bai mị. Bei ye kpọ ịmịnị tẹẹ Jehovah yarịmị, Jehovah ị kụrọmọ mị, egberigbaa fịrị kpo opubara ka kị baratụa ị pịrị mị.

Ine kụraịbo 90 dẹịndẹ, anịa Ọkpọnanaowei mọkpọ kụrọ angọ kọn ị pịrịwẹrị laa egberigbaa fịrị wẹnịmịnị. Ịmịnị mọkpọ laa baratụa Belgium Branch bọọ ụgụla anga bọọ emi bịnaotubo pịrịmịnị, ị paamọdẹ yebo akị kịmịotu kụrọmọ, bá branch bọọ sọụpaamịnị bịnaotubo kpọ kụrọmọmịnị.

Ịmịnị bọlọụ tẹebịbị mịẹ Jehovah pịrị ifie duobo bei erein laa mị, 84 kụraị bụọdẹ. Bịsẹ tẹebịbị mịẹ ifie duobosẹ, ịmịnị Jehovah mọ wẹnịtimi mọ laadẹ. Kọkọ, ịmịnị laa Ọkpọnanaowei mọ wẹnị gbelei timi mị erein laadẹ yọmị kụrọbara ka kị ị mịẹ pọwẹịmịnị. Ịmịnị tẹẹdẹ ifiebosẹ Jehovah ị parụ timi mọ laadẹ yọ kpọ, ịmịnị opubara ka kị ụ kụle mịnị.—Ps. 66:19. b