Demokratiko a Republika ti Congo (Kinshasa)

‘Kaskam la sangasupot a bukbukel ti mais iti Africa. Sadinoman ti pakaipuruakanmi a saggaysa, umadukami no agtudo.’ Nasurok a 50 a tawenen ti napalabas idi imbaga daytoy ti maysa a matalek a Saksi ni Jehova a naglak-am iti nakaro a pannakaidadanes iti ima dagiti agtuturay iti pagilian a maawagan idi iti Belgian Congo. Kadagiti sumaganad a panid, maammuam no kasano a ti pamendision ni Jehova, kas iti makapabang-ar a tudo, ket nagbanag iti nakaskasdaaw nga irarang-ay dagiti manangiwaragawag iti Pagarian iti intero a Congo.

Dayta a pagilian, a maawagan itan iti Demokratiko a Republika ti Congo, wenno Congo (Kinshasa), ket adda iti tengnga ti Africa. a Masakawanna ti ekuador. Naabungotan iti napuskol a kabakiran ti dakkel a paset daytoy a pagilian. Dagiti nalawa a kabakiran ken kapanagan ti taeng dagiti makaay-ayo a nagduduma a kita dagiti atap nga animal. Gapu ta nabaknang iti rekursos naturales, nabayagen a pagin-interesan dayta dagiti ganggannaet ket adu ti naggay-at a mangsakup iti dayta. Adda met dagiti gerra sibil a napasamak sadiay.

 Idi 1885, naipasdek ti Congo Free State, a ni Leopold II nga ari ti Belgium ti agturay ken bin-ig a makinkukua. Nupay kasta, saan a nawaya dagiti umili ti Congo. Dagiti tao ni Leopold inusarda ti inkapilitan a panagpatrabaho ken nakaro a kinaranggas tapno makasamsam kadagiti marfil ken goma. Nakapungtot dagiti pagilian ti Europa a kabangibang ti Belgium, isu nga idi kamaudiananna timmulok ni Leopold iti kayatda a mapasamak. Idi 1908, nawaswas ti Congo Free State, nagbalin a Belgian Congo, maysa a kolonia a kontrolado ti parliamento ti Belgium. Nagun-od ti Congo ti independensia idi 1960.

Relihioso unay dagiti umili ti Congo. Adu dagiti simbaan, seminario, ken eskuelaan iti teolohia. Gagangay ti makatumpong kadagiti tattao nga adu ti kabesadoda a teksto iti Biblia. Nupay kasta, kas iti dadduma a lugar, saan a nalaka a naipasdek ti pudno a Kristianidad sadiay, nangruna ta adda idi panawen nga impagarup dagiti tattao a dagiti Saksi ni Jehova ket isu met laeng dagiti Kitawala, maysa a relihioso a mobimiento.

Narigat a Mailasin

Naggapu ti “Kitawala” iti Swahili a sao a ti kayatna a sawen, “iturayan, iturong, wenno tarawidwidan.” Politikal ti panggep daytoy a mobimiento​—iruruk-at iti turay ti Belgium. Patien dagiti dadduma a maibanag dayta a panggep babaen ti relihion. Ti dakesna, dagiti grupo a Kitawala gimmun-od, inadal, ken nagiwarasda kadagiti publikasion dagiti Saksi ni Jehova. Kadagiti lugar a pagtitiponanda, adda naikabil a karatula a nakaisuratan ti sasao a “Watch Tower.” Nabayag sakbay a nagdinamag dagiti Saksi ni Jehova, limmatak dagitoy a “mobimiento a Watch Tower” iti probinsia ti Katanga iti makin-abagatan a daya a deppaar ti Congo. No mano a dekada nga impagarup dagiti umili a dagiti Kitawala ket isu met laeng dagiti Saksi ni Jehova. Siempre, saan nga umiso dayta.

 Dagiti Kitawala binallikugda dagiti sursuro ti Biblia tapno maikalinteganda dagiti napolitikaan a kapanunotan, inaanito a kostumbre, ken imoral a kabibiagda. Saanda nga agbaybayad iti buis ken supsupringenda dagiti ganggannaet nga agtuturay. Adda dagiti armado a grupoda a bimmusor kadagiti agtuturay. Di pakasdaawan a ti gobierno ti Belgium imbilangna ida a rebelde.

Idi 1956, maysa a komisionado ti distrito iti Belgian Congo ti nagsurat iti artikulo iti pagiwarnak a nangipalgak no siasino dagiti Kitawala. Sinalaysay ti artikulo ti maipapan ken ni Tomo Nyirenda, a tubo ti Nyasaland (Malawi itan), nga agnanaed iti Northern Rhodesia (Zambia itan). Agparang a nakasursuro ni Nyirenda maipapan iti relihion iti maysa a tao a nakitimpuyog kadagiti Estudiante ti Biblia (pagaammo itan kas Saksi ni Jehova) idiay Cape Town, South Africa. Kinuna ti artikulo: “Inasak [ni Nyirenda] ti Katanga [Congo] idi 1925, . . . ket inwaragawagna nga isu ti Mwana Lesa, ‘Anak ti Dios.’ Binutbutengna dagiti umili nga adda dakes a mapasamak kadakuada no saanda a sumurot kenkuana ngem no sumurotda, inkarina a saandan a matablan iti gamud ken mawayawayaanda iti amin a buis ken linteg ti naipasdek a turay, gobierno man wenno Simbaan. Maideklara a manggagamud dagidiay saan nga agtungpal iti lintegna, makabkabil agingga a maawananda iti puot, sa mailemmesda bayat ti inkapilitan a ‘bautismo.’ (Iti maysa a karayan, 55 a bangkay ti naalaw.) Idi sinupring ti suno a panguluen ti purok, naglibas ni Tomo sa nagsubli idiay Rhodesia. Tangay sapsapulen dagiti autoridad ti Rhodesia gapu kadagiti pammapatay nga inaramidna, isu ket naaresto, nasentensiaan, ken nabitay.”

Sigun kadagiti opisial ti Belgium, ti iseserrek ti maaw-awagan a Mwana Lesa idiay Katanga manipud 1923 agingga idi 1925 ti punganay ti Kitawala idiay Congo. Adu a dekada ti naglabas sakbay a napalubosan dagiti Saksi ni Jehova a sumrek ken agnaed sadiay.

 Tapno maawatantayo no apay nga adda pannakariro no siasino dagiti pudno a Saksi ni Jehova, nasken a tandaanantayo a gagangay idiay Africa dagiti independente a relihion. Iti pattapatta dagiti dadduma, rinibu dagiti kasta nga organisasion. Insurat ni John S. Mbiti, maysa nga espesialista maipapan kadagiti relihion idiay Africa: “Kangrunaan a parikut ti Kristianidad idiay Africa ti kaadu dagiti dibision, denominasion, grupo ken sekta ti Simbaan. Adu kadagitoy ti insangpet dagiti ganggannaet. Adu pay ti binangon a mismo dagiti Kristiano iti Africa, gapu ta dida kayat ti agtalinaed nga agnanayon iti babaen dagiti ganggannaet a misionero, gapu iti personal a panagtarigagayda iti pannakabalin, gapu ta kayatda nga agsepen ti Kristianidad ti kultura ken dagiti parikut ti Africa, ken gapu kadagiti dadduma pay a nadumaduma a rason.”

Gapuna, adu dagiti independente a relihion. Kaaduan kadagitoy ti nangtulad iti sursuro wenno simmina iti naipasdek a relihion. Iti daytoy a banag, awan ti nakaidumaan dagiti Kitawala. Ngem gapu iti kaadda dagiti Kitawala, naaddaan ti Kakristianuan iti naisangsangayan a gundaway a manglapped kadagiti Saksi ni Jehova a sumrek idiay Congo. Nupay pagaammo dagiti panguluen ti simbaan ti nagdumaan dagiti Kitawala ken dagiti Saksi, inggagarada a pinagparang a dagiti Kitawala ket isu met laeng dagiti Saksi ni Jehova.

Nalaka laeng idi a maisaknap dagiti simbaan ti kasta a kinaulbod. Idi rugrugi ti maika-20 a siglo, nabileg ken naturay dagiti relihion ti Kakristianuan, nangruna ti Iglesia Katolika, idiay Belgian Congo. Iti kasupadina, saan idi a nalatak dagiti Saksi ni Jehova sadiay, ket kayat dagiti klero ti Kakristianuan nga agtalinaed a kasta ti kasasaad. Sipipinget a sinaluadanda dagiti pasurotda ken dida kayat nga adda asinoman a Saksi ni Jehova a makastrek.

No adda mapasamak a riribuk, iyaalsa, ken dangadang iti nagbabaetan dagiti tribu, nalaka la a maipabasol dagitoy kadagiti  Kitawala, a masansan a maawagan idi iti mobimiento a Watch Tower. Dagiti opisial ti gobierno ken autoridad kabusbusorda ti nagan a Watch Tower. Nangpataud daytoy kadagiti nakaro a pakarigatan kadagidiay mayat nga agserbi ken ni Jehova idiay Congo.

Kadagiti dekada sakbay ti panagwaywayas ti pagilian, dagiti Saksi ni Jehova kadagiti sabali a pagilian maulit-ulit a nagsuratda kadagiti autoridad idiay Congo. Inlawlawagda nga awan ti pakainaigan ti Watch Tower Bible and Tract Society iti mobimiento a Watch Tower. Ngem iti adu a tawen, dagiti opisial innaigda latta dagiti aktibidad daytoy lokal a narelihiosuan a mobimiento iti trabaho dagiti adipen ni Jehova. Kaaduanna, napaay ti maulit-ulit a panagregget a mangibaon kadagiti Saksi ni Jehova idiay Congo.

Gapu ta naparitan dagiti Saksi a sumrek iti pagilian, bassit laeng ti ammo dagiti tattao maipapan kadagiti pudno a Saksi idiay Congo. Nupay kasta, kadagiti report dagiti kabangibang a sanga nga opisina maipapan iti Congo, adda makapainteres a pangripiripan no ania ti mapaspasamak kadagidi a narigat a tiempo. Sukimatentayo ti sumagmamano nga impormasion a naadaw iti daytoy a pakasaritaan ti Congo iti las-ud ti 30 a tawen. Adda sumagmamano a komento nga innayonmi.

Pakasaritaan ti Congo​—Naadaw Kadagiti Report Maipapan iti Pagilian Idi 1930-60

1930: Adda dagiti taga Belgian Congo a nagsurat tapno agdamag maipapan kadagiti literatura.

1932: Namnamaenmi a mabalinton ti mangasaba idiay Belgian Congo ken iti dadduma pay a paset ti Central Africa a di pay nakasabaan.

Manipud idi Mayo 1932, ti sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova idiay South Africa maulit-ulit nga indawatda kadagiti opisial ti Belgium ti pannakaipalubos dagiti amin-tiempo  a ministro idiay Congo. Saan a napatgan dagitoy a kiddaw. Ngem gapu iti iyaakar dagiti tattao idiay Congo ken Northern Rhodesia, adda dagiti kakabsat idiay Rhodesia a nakastrek idiay Congo, kaaduanna iti apagbiit laeng.

1945: Kasapulan ti tured iti panagbalin a pannakabagi ti Dios ken ti Teokratiko a pagarianna idiay [Belgian Congo]. Saan laeng a maiparit a naan-anay ti trabaho ken dagiti literatura, no di ket dagiti Africano iti Congo a mangaklon a makitimtimpuyog kadakami ket mabalin a maipanda iti maysa a lugar a sagpaminsan a pakaipupokanda iti sumagmamano a tawen. Manmano a maawatmi ditoy [Northern Rhodesia] dagiti surat a naggapu iti Congo, ket dagiti surat a pangsubalit kasla saanda a makadandanon iti pagpaayanda; ngem . . . maar-aramid ti amin tapno matulongan dagiti padatayo a trabahador iti Pagarian iti daytoy a pagilian a nagadu dagiti padi.

1948: Adda dua nga agibumbunannag iti Pagarian nga agnanaed ita iti dayta a teritoria, ken mangipatpatulodda kadagiti report iti opisina idiay Brussels. Namnamaenmi a dumtengto ti aldaw a maluktan daytoy nalawa a teritoria tapno maikasaba sadiay ti naimbag a damag maipapan iti Pagarian.

1949: Adu a tawenen a maar-aramid ti trabaho a panangasaba iti daytoy a teritoria a dominado dagiti Katoliko iti sidong dagiti narigat unay a kasasaad. Kadagiti naglabas a tiempo, sangatipkel nga asin nga awan bulonna a danum ti ipakan pay ketdi no dadduma dagiti padi iti maysa a tao kas dusa iti panagbalinna a maysa kadagiti Saksi ni Jehova, ngem dagiti pamay-anda ita ket ad-adda nga umarngi idi panawen ti Inkisision Espaniol; kayatda a ti gobierno ti mangibanag iti nagdakes nga aramidda. No mano a tawenen nga adda iti pagbaludan dagiti agibumbunannag nga Africano gapu iti panangasabada, a dida  ammo no kaanoda a mawayawayaan. Nakarkaro pay, naipanda iti maysa a naisangsangayan a kampo konsentrasion idiay Kasaji, agarup 500 kilometro manipud Elisabethville [Lubumbashi itan]. Agtrabahoda sadiay kadagiti babassit a kadisso ti daga, ken maisinada a kaduada wenno saanda a kadua dagiti pamiliada. . . . Mabalin a sangapulo a tawen pay ketdi nga agtalinaedda sadiay. Adu a tawen nga ibturanda ti pannakaipupok nga awan a pulos ti namnamada a mawayawayaan wenno maipaayan iti hustisia, malaksid no paglikudanda ti pammatida.

Gapuna, nagbalin a nalimed ti trabaho; nalimed ti pannakaangay dagiti gimong, ken masapul a mabaliwan dagiti lugar a paggigimongan tapno maliklikan ti pannakaaresto. Kaaduanna, dagiti laeng pagaammo a mannakigayyem a tattao ken dagiti gagayyemda ti makasabaan, ngem adu latta dagiti di nailiklik iti peggad. Maaresto ti saksi sa maipan a dagus iti kampo idiay Kasaji.

Agarup iti daytoy a tiempo, ni Llewelyn Phillips, a naggapu iti sanga nga opisina idiay Northern Rhodesia, ket napan idiay Belgian Congo tapno ibabaetanna dagiti maidaddadanes a Saksi sadiay. Nagimdeng ti gobernador-heneral ken dadduma pay nga opisial ti gobierno bayat nga inlawlawagna ti maipapan iti trabaho a panangikasaba iti Pagarian ken ti nagdumaan ti patpatien dagiti Saksi ken dagiti Kitawala. Sipapasnek nga insaludsod ti gobernador-heneral: “No tulongankayo, ania ti mapasamak kaniak?” Pagaammona a ti Iglesia Romana Katolika dakkel ti impluensiana iti pagilian.

1950: Ti napalabas a tawen ti karigatan iti amin. Adu a rigat ti sinagaba dagiti kakabsat nga agnanaed idiay Belgian Congo. Iti rugrugi ti tawen serbisio, saan nga amin a libro ken surat iti teritoria ket maaw-awat ken gistay naguped ti komunikasion. Kalpasanna, idi Enero 12, ti gobernador-heneral pinaritanna ti Sosiedad ken inkeddengna  a maibalud iti dua a bulan ken agmulta iti 2,000 franc ti amin a makitaripnong, mangsuporta iti aniaman a pamay-an, wenno kameng ti Sosiedad. Naitandudo daytoy a desision iti pagiwarnak dagiti Katoliko. Agsasaruno dagiti naaresto. Dagiti listaan a naala maysa a tawen sakbayna iti dati a manangaywan [iti kongregasion] idiay Elisabethville ti nausar a pangtunton kadagiti ginasut a naitimpuyog iti Sosiedad ket naarestoda agraman dagiti assawada. Kalpasan ti pannakaibaludda, napapanaw dagiti Africano iti Northern Rhodesia, ngem adu kadagiti lokal a Saksi idiay Congo ti naipan idiay Kasaji, maysa a kampo konsentrasion nga [agarup 500] kilometro ti kaadayona manipud Elisabethville, a nakaibaludan pay laeng ti sumagmamano a kakabsat. Nagbassit ti maipakpakan kadagiti napapanaw a kakabsat ken kapilitan a nagnada iti 30 kilometro manipud Sakania agingga iti beddeng ti Northern Rhodesia.

Nabiit pay nga immadu dagiti sekreta, ket mapagatapan a maysa kadagiti Saksi ni Jehova ti asinoman nga addaan iti Biblia.

Kaaw-awatmi ti damag a dua a Europeo a kakabsat a babbai manipud iti distrito ti Elisabethville ti nasentensiaan a maibalud iti 45 nga aldaw ken masuspendir iti tallo a tawen malaksid no saandan a mangasaba (kayatna a sawen, saandan nga agtrabaho maipaay iti Apo), gapu iti panangikutda iti Ti Pagwanawanan ken panangasabada. Mabalin a mapapanawda iti aniaman nga aldaw.

1951: Adu nga artikulo ti naipablaak kadagiti diario ken magasin idiay Belgium a mangak-akusar kadagiti Saksi ni Jehova ken iti Watch Tower Society nga adda kano pakainaiganda iti panatiko a lokal a mobimiento iti Belgian Congo a maawagan iti “Kitawala.” Idiay Belgium, ipaannurot ti linteg a no adda mangsungbat iti artikulo nga  impablaak ti maysa a diario wenno magasin, ti diario wenno magasin masapul nga ipablaakna ti sungbat. Ginundawayanmi daytoy a kalintegan tapno idepensa ti trabaho ti Pagarian kadagitoy a mamarpardaya nga artikulo, ket naipablaak dagiti sungbatmi.

Manipud idi Enero [12], 1949, naipariten ti trabaho ti Watch Tower Society idiay Belgian Congo ket agsagsagaba dagiti pudno a Saksi ni Jehova gapu kadagitoy di umiso a damag. Naidanon iti ministro dagiti kolonia dagiti naisurat a protesta ken nawadwad a pammaneknek a dagiti Saksi ni Jehova ken ti Watch Tower Society ket awan ti pakainaiganda iti subersibo a “Kitawala,” ngem nayaleng-aleng dagitoy a protesta.

 Nausar idiay Belgian Congo ti panangpadpadakes, panangidadanes, multa, panangkabkabil, panangibalud, ken panangpapanaw tapno naan-anay a malapdan ti ‘pannakaikaskasaba ti Sao’ iti dayta a pagilian.

1952: No maipapan kadagiti Saksi ni Jehova, kas man la nabakudan dagiti beddeng ti Belgian Congo. Di agsarday ti pannakaiparit ti panangasaba iti daytoy a pagilian a dominado ti Iglesia Katolika.

Sigun iti sumagmamano a report nga aggapgapu iti pagilian, mapappapanaw, maibalbalud, makabkabil ken mairurrurumen iti dadduma pay a pamay-an dagiti agibumbunannag nga Africano. Iti adu a lugar, kasla dumegdegdeg ti pannakaidadanes dagiti saksi. Dagiti katutubo iti pagilian mapapanawda a mapan agtrabaho kadagiti kampo no matiliwan ida a mangaskasaba wenno uray addaan laeng kadagiti literatura ti Watchtower. Maibilang a maysa kadagiti Saksi ni Jehova ti siasinoman nga addaan iti Biblia.

Agtultuloy a masipsiputan ken masansan a masukisok dagiti pagtaengan dagiti kakabsat. Kinuna ti maysa a kabsat a nangipadamag iti kastoy: “Saandakami nga iturturogan [dagiti polis iti Belgian Congo]. Dida agsardeng nga agsapsapul kadagiti Saksi ni Jehova. Nakarkaro ita ngem idi.”

Naawatmi ti naidumduma a report dagiti 30 nga agibumbunannag para iti Agosto a napaipusan iti sasao ti 1 Tesalonica 5:25, NW: “Kakabsat, itultuloydakami nga ikararagan.”

Kas nadakamaten, napan idiay Congo dagiti Saksi nga Africano a taga Northern Rhodesia. Ngem idi natiliwda, naibaludda ket idi agangay, napapanawda. Nupay saan a nagbayag iti pagbaludan ti kaaduan, dagiti dadduma a kakabsat  naipupokda kadagiti kampo a pagtrabahuanda iti adu a tawen. Maysa a kabsat ti naipisok iti nadumaduma a pagbaludan idiay Congo iti agarup lima a tawen. Masansan a kabilen dagiti nangibalud kenkuana. Imbagada pay a saan a mawayawayaan malaksid no isardengna ti mangasaba.

Idi 1952 a kinuna ti matalek a kabsat: ‘Kaskam la sangasupot a bukbukel ti mais iti Africa. Sadinoman ti pakaipuruakanmi a saggaysa, umadukami no agtudo.’ Maipapan iti daytoy, insurat ti sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova idiay Northern Rhodesia: “Nalawag a maiwaraswaras idiay Congo ti ‘sangasupot a bukbukel ti mais iti Africa’ iti baet ti, wenno gapu ketdi iti pannakaidadanes dagiti kakabsat. Naminsan, nakaawat ti sanga nga opisina idiay Lusaka kadagiti report maipapan iti ginasut a tattao a makitimtimpuyog kadagiti saksi idiay Kolwezi. Nupay kasta, maipadpadamag nga adu ti maip-ipan iti dadduma a paset ti Congo.” Simmaknap ti trabaho a panagaramid kadagiti adalan gapu iti kastoy a pannakaiwaraswaras dagiti kakabsat.

Bayat a nagtultuloy a nangasaba dagiti kakabsat iti makin-abagatan a daya a paset ti pagilian, mairakrakurak ti kinapudno idiay Léopoldville (Kinshasa itan). Dagiti kakabsat idiay Brazzaville napartak ti irarang-ayda iti naespirituan ken sireregta nga inranudda ti kinapudno kadagiti sabsabali. Dagiti dadduma nagluganda iti lantsa a bimmallasiw iti Karayan Congo tapno mangasaba idiay Léopoldville. Idi 1952, ni Victor Kubakani ken ti asawana ti kaunaan a Saksi a nabautisaran idiay Kinshasa. Di nagbayag, nabuangay ti maysa a kongregasion.

1953: Nakaawatkami kadagiti report nga agarup 250 a kakabsat ti mangaskasaba iti nadumaduma a paset ti pagilian, ngem nalabit ad-aduda pay. Panagsarungkar ken panangyadal iti Biblia iti pagtaengan ti ar-aramidenda. Manmano wenno awan pay ketdi dagiti literatura, ta pulos a di  ammo dagiti kakabsat no kaano a masukisok dagiti pagtaenganda. Maysa a kabsat ti impulong ti maysa kadagiti maaw-awagan a “gagayyemna” ta adda kano iduldulinna a dua a bokleta, ket nasentensiaan a maibalud iti dua a bulan iti sentral a pagbaludan idiay Elisabethville.

1954: Naan-anay a maiparit pay laeng ti Sosiedad ken ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova idiay Belgian Congo . . . Dagiti naibalud a matalek a saksi kaskasabaanda dagiti padada a balud, ket dagitoy met a balud isuratda kadagiti babassit a papel ti masursuroda sada sukimaten dayta kadagiti Bibliada nga impaay ti pagbaludan. Awan duadua a gapu iti kasta nga ar-aramiden dagiti Saksi ni Jehova iti dadduma a pagbaludan, naisinada kadagiti padada a balud.

Agpada a naiparit ti aktibidad dagiti Saksi ni Jehova ken dagiti Kitawala. Dagiti opisial kinompiskarda dagiti literatura iti Biblia a simmangpet iti pagilian. No dadduma, dagiti literatura a makalusot kadagiti opisial ket salbaten ken usaren dagiti Kitawala nga agpaay iti bukodda nga interes. Dagiti Saksi ni Jehova ken dagiti Kitawala agpadada a naaresto, nakabkabil, ken naipan kadagiti kampo konsentrasion. Nupay kasta, kinuna ni Jesus: “Babaen kadagiti bungada mailasinyonto ida.” (Mat. 7:16) Dagiti opisial ti ganggannaet a turay napaliiwda ti nasayaat a kababalin dagiti kakabsat ket nailasinda ti nakaidumaan dagiti kakabsat kadagiti Kitawala.

1955: Maiparit pay laeng ti trabaho iti daytoy a pagilian ket awan ti makaibaga no maipalubosto iti saan a mabayag, ngem saan a bimmaaw ti regta dagidiay mangay-ayat ken agserserbi ken ni Jehova. Saan a gimminad dagiti kakabsat iti laksid ti pannakaibalud ken pannakapapanawda iti napalabas a tawen.

Iti agdama a kasasaad, saan a mabalin ti mamalaybalay, isu a [panagsarungkar] ken panangyadal iti Biblia iti  pagtaengan ti maar-aramid. Kas insurat ti maysa a kongregasion, dagiti agibumbunannag kayatda met nga iwaragawag iti publiko ti naimbag a damag, nupay “dimi ammo no palubosannakami ni Jehova a mangikasaba iti naimbag a damag iti binalaybalay iti daytoy a pagilian sakbay ti gubat ti Armagedon.”

1957: Di pagduaduaan nga iti napalabas a tawen, ti trabaho ket ad-adda a nakaawis nangruna iti imatang dagiti opisial ti gobierno ken ti media. Idi Nobiembre, personal a nakisarita ni Kabsat [Milton G.] Henschel iti gobierno ti Belgian Congo idiay Léopoldville ket kiniddawna ti pannakaipalubos ti Sosiedad ken dagiti Saksi ni Jehova. Daytoy damo a pannakisarita ket nasurnadan iti maysa pay nga isasarungkar idiay Léopoldville, sa adda dagiti napan nakisarita idiay New York ken Brussels. Idi agangay, maysa a taga Belgium nga espesialista maipapan iti kasasaad idiay Africa ti simmarungkar iti sanga nga opisina iti Northern Rhodesia, ket naipaayan iti gundaway a dumngeg iti detalyado a pannakailawlawag ti trabaho ken mensahetayo.

Kabayatanna, maiparit pay laeng ti trabaho, ket dagiti kakabsat idiay Belgian Congo nasken nga agtrabahoda iti sidong ti narigat a kasasaad. Duagasut sangapulo ket innem ti timmabuno iti Memorial, nupay nagtataripnongda iti babassit a grupo.

1958: Idi napan a tawen, nupay maiparit pay laeng ti panangikasaba iti naimbag a damag ken naibalud dagiti kakabsat, dimmegdeg ti pannakaipakaammo ti mensahe maipapan iti Pagarian.

1959: Iti umuna a gundaway, dagiti lokal nga opisial ti gobierno imbagada kadagiti kakabsat a mabalindan ti aggigimong, nupay maiparit pay laeng ti trabaho. Sakbayna,  di mabalin nga aggigimong dagiti kongregasion, ket dagiti laeng babassit a grupo para iti panagadal iti Biblia kadagiti pagtaengan ti maang-angay. Ngem ita, nagtignay a dagus dagiti kakabsat ket inyurnosda ti pannakarambak ti Memorial kas damo a naorganisar a gimong ti kongregasion. Agdagup iti 1,019 ti timmabuno kadagiti lima [a kongregasion] idiay Léopoldville. Nasdaaw dagiti nakakita, saan laeng a gapu iti pannakaangay dagiti gimong, no di ket gapu iti pannakaimatangda iti naragsak a Nakristianuan a panaglalangen dagiti kakabsat. Nabiit la a nadlaw dagiti sumagmamano a naiduma dagiti kakabsat kadagiti sabali a relihion gapu iti ‘ayatda iti maysa ken maysa.’

Nupay saan pay la idi a mabalin ti mangibaon kadagiti misionero idiay Congo, adda naipaulog a bilin idi Hunio 10, 1958, a nangipalubos kadagiti Saksi ni Jehova sadiay nga “agtataripnong kadagiti pasdek a paggigimongan.” Naragsakan dagiti kakabsat ta nawayadan nga aggigimong. Adda dagiti tiempo a dagiti pannakabagi ti seguridad timmabunoda kadagitoy a gimong ket pinadayawanda dagiti kakabsat gapu iti naimbag a kababalin ken kinaurnosda.

Adda dadduma pay a nasayaat a panagbalbaliw. Agingga idi 1956, dagiti relihioso nga organisasion ti mangimatmaton iti amin nga eskuelaan. Idi agangay, ti maysa a kabbaro a napabus-oy nga opisial ket nangipasdek kadagiti publiko nga eskuelaan ken imparegtana ti pannakaipalubos dagiti sabali a relihion. In-inut a nagminar no siasino dagiti Kitawala ken no siasino dagiti Saksi ni Jehova ta nailasinen dagiti opisial ti nagdumaan dagitoy dua a grupo. Kas man la nasibugan iti bassit a tudo dagiti naiwaraswaras a bukbukel. Uray sadino, pabor dagiti tattao kadagiti Saksi ni Jehova.

Iti daydi a tiempo, maysa a hepe ti nangaresto kadagiti sumagmamano a Saksi ket insaklangna ida iti administrador ti rehion. Sinaludsod ti administrador no ania ti basolda. Saan nga  ammo ti hepe. Ti administrador inungtanna ti hepe ken winayawayaanna dagiti kakabsat, nga imbilinna a maipaayanda iti pagluganan nga agawid.

1960: Nakaskasdaaw ti irarang-ay ti trabaho iti Belgian Congo idi napan a tawen. Nupay narigat ti kasasaad iti dayta a pagilian ken maiparit pay laeng ti trabaho, regular a makapaggigimongen dagiti kakabsat kadagiti Kingdom Hall.

Adda naisangsangayan a napasamak iti tiempo ti Memorial iti siudad ti Léopoldville, ti kabesera. Ti innem a [kongregasion] iti dayta a siudad nagtataripnongda para iti palawag publiko iti Domingo ket naragsakanda ta 1,417 ti timmabuno. Kas insurat ti maysa kadagiti [manangaywan] iti daydi a tiempo: “Naragsakankami unay agsipud ta idi laeng a napadasmi dayta; inaywanandakami dagiti anghel ni Jehova.”

Daytoy a pakasaritaan iti las-ud ti 30 a tawen ipakitana no ania ti kasasaad idi idiay Congo, kas impadamag dagiti kabangibang a sanga nga opisina. Ita, kitaentayo no ania pay dagiti napasamak.

Idi Asidegen a Magun-od ti Independensia

Idi arinunos ti dekada 1950, naipalubos nupay saan a legal ti panangikasaba iti Pagarian idiay Congo, nga immatonan ti sanga nga opisina iti Northern Rhodesia. Kabayatanna, timmaud dagiti baro a parikut ken panagduadua. Napigsa idin ti nasionalismo ken kasta met ti ibubusor iti turay a ganggannaet. Idi Enero 1959, adda dagiti nagtakaw ken nangpuor kadagiti pagtagilakuan idiay Léopoldville. Tinakawanda pay dagiti simbaan, ken inwarada dagiti rebulto kadagiti lansangan. Gapu iti daytoy, nagkomperensia dagiti opisial ti Belgium ken dagiti pannakabagi dagiti lokal a partido politikal. Nangikeddengda iti petsa a panagwaywayas ti pagilian: Hunio 30, 1960.  Siempre, saan a nakibiang dagiti Saksi ni Jehova kadagiti riribuk.

Iti intero a pagilian, nangrugi a tumaud dagiti lokal a partido politikal. Ad-adda a ti nagtaudanda a tribu imbes a dagiti napolitikaan a prinsipio ti namagkaykaysa kadagiti kameng dagitoy a partido. Pinilitda dagiti kakabsat a gumatang kadagiti kard ti partido politikal. Kinuna ni Pierre Mafwa, a nabautisaran makatawen sakbayna: “Sabado idi iti Hunio 1960. Agaw-awidak a naggapu iti trabaho iti tengnga ti aldaw. Idi lumabasak iti daan nga eropuerto idiay Léopoldville, inasitgannak ti maysa a lalaki a nagtagikampilan. ‘Yanna ti politikal a kardmo?’ kinunana. Saanak a simmungbat. Pagammuan la ta inwasawasna ti kampilanna iti rupak ket nasugat ti agongko. Intultuloynak a kinabil. Inkagumaak ti tumaray ngem natumbaak. Nagkararagak ken ni Jehova, nga indawatko kenkuana a laglagipennak inton panagungar tapno makitakto manen ti asawak ken ti innem nga annakko. Kalpasan daytoy ababa a kararag, nakangngegak iti kanalbuong. Nabual daydiay mangpapatay koma kaniak ta dagiti soldado pinaltoganda iti tumeng. Maysa a polis ti nangipan kaniak iti ospital tapno maagasanak. Naparegtaak unay kadagiti bersikulo iti Biblia.”

Simmangpet Dagiti Immuna a Misionero ken Naluktan ti Sanga nga Opisina

Kas nakitatayon, napaay idi dagiti maulit-ulit a panagregget a mangibaon kadagiti pannakabagi dagiti Saksi ni Jehova idiay Congo. Nupay kasta, adda dagiti mapaspasamak idi a napolitikaan a panagbalbaliw, a nangipalubos iti idadateng ni Ernest Heuse, Jr.

Taga Belgium ni Kabsat Heuse. Natayag, nabaked, ken nangisit ti panguloten a buokna. Nupay natured, ammona a ti biag idiay Congo ket saan a nalaka kenkuana, ken ni Hélène nga asawana, wenno iti 11 ti tawenna nga anakna a babai a  ni Danielle. Gapu kadagiti kapadasan ni Ernest, maibagay la unay iti kasasaad nga agur-uray kenkuana. Nagserbi iti Bethel idiay Brussels idi 1947. Kalpasan ti makatawen, nangasawa ket nagserbida ken baketna kas payunir. Kalpasanna, natudingan ni Ernest a makisarita kadagiti abogado ken opisial ket inikkanna ida iti naisangsangayan a broshur a nangilawlawag iti nagdumaan dagiti Kitawala ken dagiti Saksi ni Jehova. Idi agangay, nagserbi kas manangaywan iti sirkito.

Namin-adu a pinadas ni Ernest nga ipagna ti papelesna a mapan idiay Congo. Personal pay ketdi a nagkiddaw iti ari ti Belgium, ngem saan a napatgan. Nainayon ketdi ti nagan ni Ernest iti listaan dagidiay maibilang a “di matarigagayan” a mapan idiay Congo.

Nagporsegi ni Ernest. Napan idiay Africa ket pinadasna ti sumrek idiay Congo manipud kadagiti kabangibang a pagilian. Napaay amin a panaggandatna. Kamaudiananna, nakaala iti bisa a mapan idiay Brazzaville, ti kabesera ti Republika ti Congo. Nagluganda iti lantsa a bimmallasiw iti karayan nga agturong idiay Léopoldville. Pinagsasaritaan dagiti opisial no kasano a nakastrek ni Ernest. Kinuna dagiti dadduma a di rumbeng a naikkan iti bisa, tangay adda ti naganna iti listaan dagiti di matarigagayan a sumrek. Kamaudiananna, ti maysa kadagiti opisial a ni Cyrille Adoula, a nagbalin a  primero ministro idi agangay, kinunana nga ammona dagiti panaggandat ni Ernest a sumrek iti Congo. Inkalinteganna a no ni Heuse ket di kayat dagiti dati a ganggannaet nga opisial, isu ket gayyem la ketdi ti Congo. Naipaayan ni Ernest iti temporario a bisa ket idi agangay, iti bisa a nangipalubos kenkuana nga agnaed. Gapuna, idi Mayo 1961, addan pannakabagi dagiti Saksi ni Jehova idiay Congo a mangimaton iti trabaho a panagaramid kadagiti adalan.

Inyurnos ni Ernest ti iyaakar da Hélène ken Danielle idiay Congo, ket iti Setiembre, ages-eskuelan ni Danielle idiay Léopoldville. Naipasdek ti kaunaan a sanga nga opisina iti kabesera idi Hunio 8, 1962. Ti opisina ken dagiti kuarto ket adda iti maikatlo a kadsaaran ti maysa nga apartment iti Avenue van Eetvelde (Avenue du Marché itan). Tangay limitado ti espasio, nailasin dagiti literatura iti maysa a bodega. Nupay saan a nasayaat  daytoy a kasasaad, dayta ti kasayaatan a solusion agsipud ta manmano idi ti mabalin a pagtaengan.

Inrugi a dagus ni Kabsat Heuse ti nagtrabaho. Bimmulod iti projector ken pelikula iti sanga nga opisina idiay Brazzaville. Impabuyana ti pelikula a napauluan iti The Happiness of the New World Society kadagiti kongregasion idiay Léopoldville ken iti dadduma nga opisial ti gobierno. Naragsakan dagiti kakabsat ken dagiti interesado a tattao a makakita iti sangalubongan a panagkakabsat dagiti Saksi nga agbibiag amin a sitatalna ken siraragsak. Nasdaawda a makakita iti nangisit a kabsat a mangitantaneb kadagiti Europeo. Naayatan unay ti mayor ti Léopoldville iti nabuyana nga uray la kinunana: “Rumbeng a maitandudo a naimbag daytoy a trabaho [dagiti Saksi ni Jehova].” Agdagup iti 1,294 ti timmabuno iti umuna nga uppat a panagpabuya.

Maragsakan unay dagiti kakabsat ta adda met laengen tumulong kadakuada kalpasan ti adu a tawen a panagurayda. Iti napalabas, nadamdamagda laeng ti maipapan kadagiti kakabsat a taga Europa. Pinagduaduaan dagiti dadduma no talaga nga addada, tangay kinuna dagiti opisial a Belgian nga awan Saksi ni Jehova idiay Belgium. Naragsakan dagiti kakabsat iti kaadda kadakuada ni Kabsat Heuse.

Panagbiag a Mayannurot iti Kinapudno​—Maysa a Karit

Adu a trabaho ti nasken nga aramiden tapno matulongan dagiti kakabsat nga agbiag a mayannurot iti kinapudno. Kas pagarigan, agiinnartap dagiti saan nga agkakatribuan, ken saan nga agsisinnarita dagiti dadduma a manangaywan iti kongregasion. No adda mailaksid iti kongregasion nga agkakatribuan ti kaaduan a kamengna, mabalin nga awaten dagiti panglakayen iti sabali a kongregasion a kangrunaan a buklen dagiti kakabsat a katribuanna. Saan nga anamongan ti sabali a kongregasion dagiti pangngeddeng ti maysa a kongregasion.  Napigsa ti impluensia dagiti kostumbre ti tribu iti inaldaw a panagbiag, ken naaringan dagiti kongregasion iti panagpampanunot dagiti tribu.

Adda dadduma pay a parikut nga iyeg dagiti kostumbre dagiti tribu. Kadagiti dadduma a tribu, ti relasion ti agassawa ket naibatay iti no ania a tribu ti paboranda. Kaaduanna, saan a nasinged ti relasion ti agassawa. Masansan a maibilang ti panagasawa a kas urnos ti tribu. No saan nga anamongan dagiti kameng ti tribu ti kallaysa, mabalinda a piliten ti lalaki a mangisina iti asawana ken mangasawa iti sabali​—daydiay kayatda.

No matay ti asawa a lalaki, mabalin a nasaem ti pagbanaganna. Masansan a ti partido ti lalaki alaenda amin nga adda iti balay, ket awan ti mabati iti asawa a babai ken kadagiti annak. Iti dadduma a tribu, mapabasol ti lalaki no matay ti asawana ken pagmultaen ti pamilia ti asawana.

Adda pay dagiti sabali a parikut. Agingga ita, adu idiay Congo ti mamati nga awan ti matay kadagiti natural a makagapu. Gapu iti dayta, no pumpon, maaramid dagiti seremonia tapno maammuan kano no siasino ti nakaigapuan ti ipapatay. Makalbuan dayta a tao, ken adu a dadduma pay a kostumbre ti maaramid. Iti dadduma a tribu, no matay ti asawa a lalaki, madalusan kano ti asawa a babai no makidenna iti maysa a lalaki a katribuan ti asawana. Kadagiti pumpon, kadawyan a kasaoda ti natay, a mangipasimudaag iti pammatida a di matay ti kararua wenno espiritu. Gapu kadagitoy nabangonanda a kostumbre, nalaka a maawatan dagiti parikut a naipasango kadagidiay mayat a mangannurot iti nasin-aw a panagdayaw. Dagiti dadduma nga agkunkuna a pudno a Kristiano saanda nga inwaksi a naan-anay dagitoy a kostumbre ken pinadasda pay nga iserrek dagitoy iti kongregasion Kristiano.

Kasapulan dagiti natured ken napudno a manangaywan tapno mailinteg dagiti bambanag. Dagidiay mangay-ayat ken ni Jehova situtulokda nga agsursuro kadakuada ken agbalbaliw  no kasapulan. Saan a nalaka a paruten dagiti nauneg ti pannakairamutna a kapanunotan dagidiay sibibiddut a mangipagarup nga ammodan ti kinapudno. Nupay kasta, ti kadakkelan a problema, impagarup dagiti tattao a dagiti Saksi ni Jehova ket isu met laeng dagiti Kitawala.

Idi nagdinamag iti intero a pagilian a naluktanen ti sanga nga opisina, adu a grupo dagiti kakabsat ti nagsurat tapno kiddawenda ti pannakabigbigda kas kongregasion. Kasta met laeng ti inaramid dagiti grupo a Kitawala. Kuna ti maysa a report: “Immay dagiti dadduma a tattao a 2,300 kilometro ti kaadayo ti naggapuanda tapno ipakitada ti listaan dagiti nagan dagidiay mayat a maibilang a Saksi ni Jehova. Dagiti dadduma a listaan naisuratda iti papel a 70 sentimetro ti kaakabana ken 90 sentimetro ti kaatiddogna ket karaman no dadduma dagiti nagan ti amin nga agnanaed iti dua wenno tallo a purok.”

Sakbay a maibilang a Saksi ni Jehova dagiti indibidual wenno grupo, nasken a siertuen no siasino dagiti pudno a Kristiano ken no siasino dagiti Kitawala. Nangibaon ni Kabsat Heuse kadagiti nataengan a kakabsat a mapan agusisa. Adu a tawen a naaramid daytoy. Usigentayo ti sumagmamano a kapadasan dagitoy matalek a kakabsat.

Panangsango Kadagiti Kitawala

Idi 1960, nadutokan kas umuna a manangaywan iti sirkito idiay Congo ni Pontien Mukanga, kalkalaingan ti katayagna, narapis ken naemma a kabsat. Kalpasan ti panagsanayna idiay Congo (Brazzaville), binisitana dagiti kongregasion idiay Léopoldville ken ti sumagmamano a naiputputong a grupo iti asideg. Nupay kasta, adda narigrigat nga amang nga annongen nga agur-uray kenkuana: panangsango kadagiti Kitawala.

Idiay Kisangani (maawagan idi iti Stanleyville) ti maysa kadagiti damo a napanan ni Kabsat Mukanga, nasurok a 1,600 kilometro manipud iti kabesera. Apay a sadiay? Adda maysa a taga Europa a nakasabaan ni Kabsat Heuse a  nangipakita kenkuana iti retrato a naala idiay Stanleyville kalpasan la unay ti independensia. Naipakita iti dayta a retrato ti dakkel a karatula iti sango ti estasion ti tren. Nailadawan iti dayta ti nakaukrad a Biblia a napakuyogan iti sasao a: “Watch Tower Bible and Tract Society​—International Bible Students Association—​Kitawala Religion Congolese​—Agbiag ni Patrice E. Lumumba—​Agbiag ni Antoine Gizenga​—Agbiag ti Gobierno M.N.C.” Nalawag a dagiti Kitawala idiay Kisangani di umiso ti panangusarda iti nagan dagiti legal a korporasion dagiti Saksi ni Jehova.

Adda kadi dagiti pudno a Saksi ni Jehova idiay Kisangani? Naibaon ni Kabsat Mukanga tapno ammuenna. Ti laeng ammo ti sanga nga opisina ket ti maipapan iti maysa a lalaki nga agnagan Samuel Tshikaka, a nakangngeg iti kinapudno idiay Bumba ken nagsubli idiay Kisangani idi 1957. Saan a kameng ni Samuel iti aniaman a grupo dagiti Kitawala ken magagaran a tumulong ken ni Kabsat Mukanga, a nagsurat idi agangay: “Duakami ken Samuel a napan nangusisa kadagiti tattao nga agus-usar iti nagan a Watch Tower. Sinarungkaranmi ti pastorda, a nangisarsarita kadakami iti maipapan iti grupona. Naammuanmi a nupay adda kadakuada dagiti agus-usar iti Biblia, mamatida amin a saan a matay ti kararua. Isursuroda ti ayat babaen ti panagsisinnukat iti assawa.

“Di nagbayag kalpasan ti isasangpetko, pinadas dagiti polis nga arestuen dagiti Kitawala nga adda iti siudad. Nakiranget dagiti Kitawala. Nangayab dagiti polis kadagiti soldado a bumadang kadakuada. Adu kadagiti Kitawala ti napapatay. Kabigatanna, bimmallasiw iti karayan ti maysa a bangka a nakailuganan dagiti bangkay ken nasugatan. Kaduada ti sekretario ti pastor ket nabigbignak a siak daydiay simmarungkar iti liderda dua nga aldaw sakbayna. Inatapna a liniputak ida kadagiti autoridad ket impabasolna kaniak ti ipapatay dagidiay nakiranget. Imbilinna kadagiti gagayyemna a Kitawala a  siguraduenda a saanak a makatalaw, ngem nakalibasak sakbay a mapapataydak.”

Idi impadamag dagiti diario idiay Belgium daytoy a pasamak, pinauluanda ti artikulo iti “Ranget iti Nagbaetan Dagiti Saksi ni Jehova ken Dagiti Polis.” Nupay kasta, dagiti agtuturay iti Congo​—a makaammo iti nakaidumaan dagiti Kitawala kadagiti Saksi ni Jehova—​nangtedda iti umiso a report. Awan uray maysa a diario idiay Congo ti nangakusar kadagiti Saksi a karamanda iti daytoy a pasamak!

Ania ti napasamak ken ni Samuel Tshikaka? Adda pay laeng iti kinapudno ken agserserbi kas panglakayen iti Kongregasion ti Kisangani Tshopo-Est. Iti agdama, adda 1,536 nga agibumbunannag a naorganisar iti 22 a kongregasion idiay Kisangani. Ti anak ni Samuel a ni Lotomo ket agserserbi kas manangaywan iti sirkito, a kas ken ni Pontien Mukanga agarup 40 a tawenen ti napalabas.

Manangaywan iti Sirkito a Nangilinteg Kadagiti Bambanag

Maysa met ni François Danda a manangaywan iti sirkito a timmulong a nangibatad iti nakaidumaan dagiti Saksi kadagiti Kitawala. Kinunana: “Narigat idi ti kasasaad, ken mariro dagiti tattao. Kadagiti pagtataripnongan dagiti Kitawala, kanayon nga adda karatula a nakaisuratan ti sasao a ‘Watch Tower’ iti Ingles. Iti amin a publikasiontayo, uray ania a lenguahe, masarakantayo ti ‘Watch Tower’ iti panid dagiti manangipablaak.  Ita, ibagatayon a nabasa ti maysa a tao dagiti publikasiontayo ket sapsapulenna dagiti Saksi ni Jehova. Mabalin a makasarak iti paggigimongan a nakaratulaan iti ‘Kingdom Hall Dagiti Saksi ni Jehova’ iti lokal a pagsasao ken makasarak iti sabali a nakaratulaan iti ‘Watch Tower’ iti Ingles. Sadino ngay ti papananna? Talaga a makariro.

“Adu a kakabsat ti awanan iti umiso a pannakaammo, ken manmano idi dagiti publikasion. Dagiti kongregasion masansan a mapagbiddutanda a pudno dagiti sursuro dagiti Kitawala, nangruna ti maipapan iti kinasagrado ti panagasawa. Iti maysa a siudad a binisitak, ti ammoda a kaipapanan ti 1 Pedro 2:17, nga agkuna a ‘maaddaan iti ayat iti intero a timpuyog dagiti kakabsat,’ ket mabalin a makidenna ti asinoman a kabsat a lalaki iti maysa a kabsat a babai iti kongregasion. No ti kabsat a lalaki maanakanna ti maysa a kabsat a babai, ti asawa a lalaki aklonenna ti ubing a kas anakna. Kas idi umuna a siglo, ‘dagiti di nasursuruan ken dagiti di agtaltalinaed’ tiniritirda ti Kasuratan.​—2 Ped. 3:16.

“Nangipaayak kadagiti direkta unay a Nainkasuratan a palawag maipapan kadagiti pagalagadan ni Jehova, agraman dagidiay maipapan iti panagasawa. Kinunak nga adda dagiti nasken nga ilintegmi a siaanus ken in-inut, ngem masapul a maisardeng a dagus ti panagsisinnukat iti assawa. Makaparagsak ta dagiti kakabsat natarusan ken inawatda ti umiso a Nainkasuratan a panangmatmat. Adda pay ketdi dagiti Kitawala iti dayta a siudad a nangawat iti kinapudno.”

Ti panagregget da Kabsat Mukanga ken Danda ken ti adu pay a kas kadakuada nalawag nga impakitana a naiduma dagiti Saksi ni Jehova kadagiti Kitawala. Awan itan ti manginaig iti “Kitawala” iti nagan a “Watch Tower.” Adda pay laeng dagiti Kitawala, nupay saanen a kas iti sigud ti kinalatak wenno kinabilegda. Iti adu a lugar, awan a pulos ti makaammo kadakuada.

 Ti Nasaysayaat nga Organisasion Mangyeg iti Panagrang-ay

Idi ngudo ti 1962 a tawen serbisio, nasurok a 2,000 nga agibumbunannag ti naregta nga agserserbi ken ni Jehova iti intero a Congo. Nupay kasta, sumagmamano la a kakabsat a lallaki ti nakaragpat kadagiti Nainkasuratan a kualipikasion para kadagiti manangaywan. Ti kinaawan-adal ti maysa a parikut, nangruna kadagiti natataengan. Ti sabali pay ket adu ti mangitungtungkua a mangannurot kadagiti nalinteg a pagalagadan ti Dios gapu ta malapdanda kadagiti tradisional a kostumbre. Kanayonanna, asinoman a kameng idi ti Kitawala, aguray pay iti adu a tawen sakbay nga umawat iti aniaman a pribilehio iti serbisio.

Ngem in-inut a ti nasin-aw a Nainkasuratan a sursuro ken ti panagtignay ti espiritu ni Jehova tinulonganna dagiti lallaki nga agbalin a kualipikado kas manangaywan kadagiti kongregasion. Iti intero a pagilian, dagiti natured a manangaywan iti sirkito ken dagiti payunir dakkel ti naaramidanda a nangpabileg ken nangsanay kadagiti kakabsat a lallaki. Iti dayta a tiempo, dagiti manangaywan iti sirkito ken special pioneer a nasanay idiay Zambia simmangpetda pay iti Katanga ken makin-abagatan a Kasai, dagiti rehion a nairaman iti gerra sibil.

Kalpasan ti Wayawaya​—Dagiti Tawen ti Panangpanuynoy iti Relihion

Kas nadakamaten, idi 1958, ti gobierno ket nangipaulog iti dekreto ti panangpanuynoy a nangipaay kadagiti kakabsat iti wayawaya a mangannurot iti relihion. Idi rugrugi ti dekada 1960, dagiti kakabsat intultuloyda ti nagkiddaw iti opisial ken legal a pannakabigbig ti trabahoda. Saanda a dimmawat iti gobierno iti kuarta wenno aniaman a pinansial a tulong, no di ket kayatda a legal a mabigbig ti trabahoda. Ti kasta a pannakabigbig ti mangipalubos kadakuada a mangikasaba iti naimbag a damag a didan maidadanes. Naganat daytoy a panagkasapulan gapu ta iti adu a lugar, dagiti agtuturay inatakarda dagiti  kakabsat. Napuoran dagiti pagtataripnonganda, sa nakabkabil, naaresto, ken naibalud dagiti kakabsat. No agreklamo dagiti kakabsat iti Ministry of Justice, kastoy ti kanayon a sungbatda: ‘Ladingitenmi, ngem awan ti maaramidanmi maipaay kadakayo gapu ta saan a legal a mabigbig ti trabahoyo.’

Ti mangdegdeg pay iti parikut ket ti nariribuk a kasasaad kadagiti nasulinek a lugar. Dagiti tattao iti dadduma paset ti pagilian saanda idi a bigbigen ti autoridad ti gobierno sentral. Kadagiti dadduma a lugar, umdasen ti surat a naggapu iti sanga nga opisina tapno wayawayaan dagiti lokal nga autoridad dagiti kakabsat manipud iti pagbaludan. Nupay kasta, kadagiti lugar a nakaro ti ibubusor, bassit laeng ti maaramidan a mangsalaknib kadagiti kakabsat iti pannakaidadanes ken pannakaibalud.

Idiay Kinshasa, saan unay a nabusor dagiti kakabsat. Kasakbayanna, dagiti kasar ken pumpon laeng ti dadakkel idi a panagtataripnong iti siudad. Nupay kasta, idi 1964, ti sanga nga opisina implanona ti mangangay iti dua nga asamblea sirkito iti kabesera. Maysa daytoy a baro a kapadasan para iti kaaduan a kakabsat. Kadagiti miting kas panagsagana iti asamblea, nasanay dagiti kakabsat a mangiparang kadagiti palawag ken mangorganisar kadagiti departamento iti asamblea.

Gapu iti gagarda, insarsarita dagiti kakabsat ti maipapan iti asamblea, ket naammuan daytoy ti gobernador ti Léopoldville, a maysa idi a probinsia. Gapu ta kagurgurana dagiti Saksi ni Jehova, nangaramid iti surat nga iwarasna kadagiti lokal nga agtuturay. Sigun iti surat, maaresto ti asinoman a Saksi a maduktalan a mangaskasaba wenno aggigimong. Ngem idi ipaduplikarna ti surat, nairana a maysa a kabsat ti nadutokan a mangtrabaho. Bassiten ti nabati a papel nga usaren koma ti kabsat a pangduplikar, ken ammona nga awanen ti aglako iti kasta kadagiti pagtagilakuan iti Léopoldville. Idi dumawat ti superbisorna kadagiti kopia ti surat, impakitana ti pagyanan ti papel​—awan nagyanna!

Kabayatanna, dagiti kakabsat sipapasnek nga inkararagda ken ni Jehova dayta a banag. Ania ti napasamak? Di ninamnama  nga inkeddeng ti gobierno ti mangbuangay iti sumagmamano a probinsia, ket saanen a probinsia ti lugar a masakupan idi ti gobernador a bumusbusor! Iti panaglabas dagiti tawen, adu ti nangpadas a mangparigat wenno mangdadael kadagiti adipen ti Dios. Ngem napaay dagiti gandatda.​—Isa. 54:17.

Isasangpet ti Ad-adu Pay a Misionero

Idi dekada 1960, ti organisasion ginundawayanna ti oportunidad a mangibaon kadagiti misionero idiay Congo. Nabangon ti bassit a pagtaengan dagiti misionero idiay Kinshasa. Idi Marso 1964, simmangpet dagiti misionero a taga Canada a da Julian ken Madeleine Kissel. Kalpasan ti uppat a pulo a tawen, agserserbida pay laeng a simamatalek kas kameng iti pamilia ti Bethel iti Kinshasa.

Dagiti dadduma a misionero a simmangpet idi arinunos ti dekada 1960 ket agnanaedda itan kadagiti sabali a pagilian. Idi 1965, naidestino idiay Congo da Stanley ken Bertha Boggus kalpasan ti panagserbida idiay Haiti. Gapu kadagiti parikut iti salun-at, nagsubli idiay Estados Unidos idi 1971 ni Kabsat Boggus, a maysa nga agdaldaliasat a manangaywan. Idi arinunos ti 1965, nagmisionero met da Michael ken Barbara Pottage idiay Congo. Addada itan iti Bethel idiay Britania. Idi 1966, naidestino da William ken Ann Smith idiay Congo; ad-adda a nagtrabahoda idiay Katanga. Gapu iti pannakaiparit ti trabaho, naidestinoda manen idiay Kenya idi 1986. Nagserbi kas agdaldaliasat a manangaywan iti Congo ti taga Alemania a ni Manfred Tonak, a nagturpos iti maika-44 a klase ti Gilead. Naidestino iti Kenya idi naiparit ti trabaho. Agserserbi itan kas Branch Committee coordinator iti Ethiopia. Idi 1969, da Dayrell ken Susanne Sharp  simmangpetda iti Congo kalpasan a nagturposda iti maika-47 a klase ti Gilead. Kalpasan a napapanawda iti Congo, naidestinoda iti Zambia ket sipud idi, nagyandan iti Bethel idiay Lusaka. Dadduma a misionero ti naidestino manen kadagiti pagilian iti West Africa. Karaman kadakuada da Reinhardt ken Heidi Sperlich, a natay idi nakras ti naglugananda nga eroplano. Nakalkaldaang idi a pasamak daytoy kadagiti amin a makaam-ammo kadakuada.

Idi 1966, ti immuna a pagtaengan dagiti misionero iti ruar ti Kinshasa ket naibangon idiay Lubumbashi, iti makin-abagatan a daya ti pagilian. Kalpasanna, naipasdek ti dadduma pay idiay Kolwezi, iti makin-amianan a laud ti Lubumbashi, ken idiay Kananga (Luluabourg idi), Kasai. Ti kaadda dagiti misionero ket napigsa a nangpabileg ken nangtulong kadagiti kakabsat nga agbiag  a maitunos iti kinapudno. Idiay Kasai, kas pagarigan, adda pay laeng ti panagririnnisiris dagiti tribu iti nagbabaetan dagiti kakabsat. Dagiti misionero ti kasayaatan a mangrisut kadagiti parikut ken agtignay nga awan dasdasiganda kadagiti hudisial a kaso tangay saanda a naggapu kadagiti tribu.

Manipud 1968 agingga idi 1986, nasurok nga 60 a misionero ti nagserbi kadagiti nadumaduma a paset ti pagilian. Dadduma ti nagadal iti Watchtower Bible School of Gilead iti Estados Unidos, ket ti dadduma, iti Gilead Extension School iti Alemania. Kanayonanna, direkta a nagmisionero iti Congo dagiti payunir a Pranses ti pagsasaoda. Adu ti nakasursuro kadagiti lokal a lenguahe, ken inkagumaanda a liwliwaen dagiti tattao babaen ti naimbag a damag maipapan iti Pagarian.

Dagiti Kingdom Hall Idi Dekada 1960

Kadagiti dadakkel a siudad, gagangay nga awan ti diding dagiti paggigimongan. Naaramid a kasta gapu ta nakaro ti pudot ken panagagnebna, ket kaaduan a gimong ti maaramid iti rabii wenno iti agsapa tapno nalamlamiis. Nasayaat daytoy no saan nga agtudo. Nupay kasta, no panagtutudo, masansan a mayakar dagiti gimong iti sabali nga aldaw.

Naidedikar ti damo a Kingdom Hall idi 1962. Masarakan dayta iti Kimbanseke, Kinshasa, ken us-usaren idi dayta ti maysa kadagiti innem a kongregasion iti daydi a tiempo. Manipud idin, dagiti kongregasion iti Congo impakitada ti kinalaingda nga agibangon kadagiti Kingdom Hall. Nupay kasta, sagpaminsan nga adda dagiti parikut mainaig iti linteg. No dadduma, ti maysa a kabsat palubosanna ti kongregasion a mangipatakder iti Kingdom Hall iti lotena uray no awan ti papelesna. Inton matay ti kabsat, umay ti pamiliana sa tagikuaenda ti Kingdom Hall ken ti aniaman nga adda iti dayta. Bassit ti maaramidan tapno malapdan daytoy. Idi agangay, kadagiti tiempo a maiparit ti trabaho, adu a Kingdom Hall ti ginamgam dagiti lokal nga agtuturay ket inusarda dagita maipaay iti kabukbukodanda a panggep.  Dagitoy a parikut ti nanglimitar iti nasaknap a panagibangon kadagiti Kingdom Hall.

Nupay kasta, naibangon dagiti Kingdom Hall iti intero a pagilian. Nupay simple ti kaaduan, iyanninawda amin ti pammati dagidiay nangibangon kadagita. Usigentayo ti panangiladawan ti maysa a misionero kadagiti paggigimongan idi arinunos ti dekada 1960.

“Tapno madanonmi ti Kingdom Hall iti Léopoldville, nasken a magnakami iti nagbabaetan dagiti konkreto a balay. Sarunuendakami ti adu nga ubbing. Serkenmi ti paraangan a nalikmut iti konkreto a pader. Ti awan didingna a Kingdom Hall ket masarakan iti likud ti balay dagiti kakabsat. Agen-ensayo dagiti kakabsat a mangkanta kadagiti kanta ti Pagarian. Anian a nagsayaat a denggen ida! Naimpusuan ti panagkantada. Maragsakankami ta dagiti kayo malinonganda ti Kingdom Hall isu a saankami a mainitan. Adda pagtugawan ti agarup 200 a tattao. Konkreto ti plataporma ken nalinongan iti galba. No natayag ti ispiker, mabalin nga idumogna bassit. Adda information board a pakaipaskilan dagiti surat manipud iti sanga nga opisina ken dagiti annongen iti kongregasion. Adda lamisaan a pagyanan dagiti literatura. Dagiti kakabsat nangikabilda kadagiti masetas iti igid ti plataporma. Nausar dagiti lampara kas pagsilawan, isu a dagiti kakabsat makapaggigimongda iti rabii. No agawidkamin, dagiti ubbing addada pay laeng iti ruar tapno kuyogendakami nga agsubli iti kangrunaan a kalsada.

“Nagbiahekami iti nasulinek a paset ti Congo. Bayat a simrekkami iti purok nga ayan dagiti abong-abong, naiturong ti atensionmi iti Kingdom Hall. Maysa daytoy a pasdek nga addaan iti siam a poste ken napuskol nga atep a naaramid iti bulbulong. Adda dagiti babassit a kanal a nakali manipud iti maysa a sikigan ti pasdek nga agturong iti sabali a sikiganna. Nakaskasdaaw ta idi nagdalupisakkami sa inkabilmi ti sakami kadagiti babassit a kanal, komportablekami met. Iti ngatuen ti kabsat a mangidadaulo  iti gimong, adda naibitin a karatula a nakaisuratan ti ‘Kingdom Hall’ iti bukodda a pagsasao. Agarup 30 a tattao ti tumabtabuno. Nalabit 15 laeng dagiti agibumbunannag. Ammoda ti sumagmamano a kanta ti Pagarian. Ti bassit a pannakaammoda maipapan iti musika, punnuanda iti entusiasmo, ket nagkantakami buyogen ti isuamin a puso.

“Napankami iti makin-amianan a paset ti pagilian. Insardengmi ti luganmi sa kimmitakami iti purok. Nakitami ti adu nga abong-abong, ket iti labesna, adda naidumduma a pasdek. Daytoy a pasdek ket naaramid kadagiti dadakkel a kawayan a natibker ti panagsisilpoda. Adda tawtawa ken ridawna. Pan-aw ti atepna. Nadalus ken akikid a pagnaan ti adda iti sanguanan ti pasdek. Iti paraanganna, adda bassit a karatula a kunana: ‘Dagiti Saksi ni Jehova.’ Nagnagnakami agingga a nadanonmi ti Kingdom Hall ket siraragsak nga inabrasadakami dagiti kakabsat. Idi simrekkami, napaliiwmi a dagiti pagtugawan ket naaramid kadagiti kawayan a naigalut kadagiti naipalok a kawayan a pannakasakana. Imbag ta saan nga agubo ti atep ti Kingdom Hall! Ta no kasta, adda parikut: No madanuman dagiti naipalok a kawayan, agramut ken alistoda a dumakkel. Imbes a 12 pulgada laeng ti kangato ti pagtugawan, agbalin dayta a nangatngato pay.  Iti information board, naipaskil dagiti eskediul ti gimong ken dagiti surat manipud iti sanga nga opisina. Dagiti kakabsat mangalada iti literatura manipud iti lamisaan a naaramid iti kawayan ken runo.

“Nagbiahekami a nagpaabagatan iti Katanga idi lumlumnek ti init. Nalamlamiis ditoy, isu a kasapulanmi ti agusar kadagiti naim-imeng a kawes. Nadanonmi ti maysa a purok, ket bayat nga umas-asidegkami iti Kingdom Hall, mangmangngegmi nga agkankanta dagiti kakabsat. Gagangay nga awan ti relo dagiti kakabsat kadagiti purok, isu a ti init ti pangtantiaanda no orasen tapno aggigimongda. Kadawyan a dagiti umuna a sumangpet iti Kingdom Hall irugidan ti agkanta agingga a sumangpet ti kaaduan. Iti kasta, mabalinen a mangrugi ti gimong. Nakilinnetletkami iti pagtugawan a naaramid iti napisi a kayo a naiplastar iti dua a pannakasakana. Naikabil dagiti literatura iti daan a kabinet, ngem saan a mabalin a maidulin sadiay iti mabayag gapu ta dadaelen dagiti ipes ken anay. No malpasen ti gimong, awisendakami dagiti kakabsat a mangkita iti Kingdom Hall-da. Dagiti diding ket naaramid kadagiti runo a naigalut kadagiti babassit a sanga sa napastaan iti pitak. Pan-aw ti atepna.”

Ni Jehova Salaknibanna Dagiti Adipenna

Idi dekada 1960, gagangay ti riribuk ken kinaranggas. Adu ti natay, a pakairamanan ti sumagmamano kadagiti Saksi ni Jehova. Kasapulan idi ti pammati ken tured tapno makapaggigimong dagiti kakabsat, tangay dagiti gimong ket mapagkamalian no dadduma kas politikal a panagtataripnong. Iti Probinsia ti Équateur, dagiti armado a soldado napanda iti Kingdom Hall a paggigimongan dagiti kakabsat. Dagus a nabigbig dagiti soldado a dagiti kakabsat addada sadiay tapno agdayawda iti Dios, saan a tapno mangitandudo iti politika. Gapu iti dayta, pimmanaw dagiti soldado a kunkunada a saanda a kontra iti relihion wenno iti Dios.

 Iti sabali a gundaway, idiay Kisangani, ni Bernard Mayunga ken ti dadduma pay nga agibumbunannag ket tiniliw dagiti rebelde a mangsapsapul kadagiti agtuturay a panggepda a papatayen. Idi napagsaludsodan no ania ti tribuna, insungbat ni Bernard: “Maysaak a Saksi ni Jehova.” Gapu ta nasdaaw iti daytoy a sungbat, kiniddaw ti panguluen dagiti rebelde nga ilawlawag ni Bernard ti maipapan iti dayta. Nagadaw ni Bernard iti Kasuratan, kalpasanna, kinuna ti panguluen dagiti rebelde: “No amin a tattao ket kas kadakayo, awan koma dagiti gubat.” Nawayawayaan ni Bernard ken ti dadduma pay a Saksi.

Legal a Pannakabigbig Kamaudiananna!

Agingga idi 1965, ti Bethel iti Congo ket maysa pay laeng nga apartment iti sentro ti Kinshasa. Bassit ken nailet daytoy. Ti bilang idi dagiti manangiwaragawag iti Pagarian ket dandanin 4,000, isu a kasapulan dagiti dakdakkel a pasilidad. Kalpasan ti naanep a panagbirok, nakagatang dagiti kakabsat iti balay nga innem a tawen pay laeng a naibangon. Masarakan dayta iti 764 Avenue des Elephants, Limete, Kinshasa. Dua a kadsaaran daytoy ken addaan iti uppat a kuarto. Ti nalawa a salas ken ti komedor iti umuna a kadsaaran ket pinagbalin dagiti kakabsat nga opisina. Inusarda ti garahe para iti shipping ken mimeographing. Napalawa ti pasdek idi 1972.

Idi Nobiembre 1965, ni Joseph-Désiré Mobutu nagun-odna ti poder gapu iti kudeta. Ti sanga nga opisina nangisubmitir manen iti kiddaw para iti legal a pannakabigbig ti trabahoda, ket idi Hunio 9, 1966, ni Presidente Mobutu pinirmaanna ti linteg a  mangipalubos iti daytoy. Ita, dagiti Saksi ni Jehova tinagiragsakdan dagiti kalintegan ken pribilehio a kas iti tagtagiragsaken ti amin a legal a mabigbigbig a relihion iti Congo. Natungpal met laengen ti inkagkagumaan ken inkarkararag dagiti kakabsat sipud idi 1932. Nawayadan a mangasaba, agasamblea, ken agtagikua iti sanikua. Nupay kasta, innem a tawen laeng daytoy a wayawaya.

Dagiti Kombension Mangyeg iti Dakkel a Pammaneknek

Anian a ragsak dagiti kakabsat a mangorganisar kadagiti asamblea sirkito a palubosan ti linteg! Dagiti damo a serye ket buklen ti 11 nga asamblea a tinabunuan ti 11,214 a tattao ken 465 ti nabautisaran.

Dagiti asamblea ket binusor dagiti relihion iti daytoy a lugar. Sipipinget nga inkagumaan dagiti klero a lapdan ti legal a pannakabigbig dagiti Saksi ni Jehova iti daytoy nabunga a teritoria, nga ibilang dagiti klero a sakupda. Iti Gandajika nga ili ti Probinsia ti Kasai, dagiti panguluen ti relihion nagreklamoda iti mayor. Gapu ta saan a timmulok ti mayor, nangibaonda kadagiti agtutubo a mapan iti pagasambleaan tapno riribukenda ti panagtataripnong dagiti Saksi. Ngem iti pagasambleaan, nairana a maipabpabuya idi ti naibatay-Biblia a pelikula, ket adu ti napan nangbuya iti dayta. Di nagbayag, dagiti agtutubo a mapan koma  mangriribuk nagtalnada met tapno buyaenda dayta. Nagustuanda ti nabuyada. Tunggal agsukat ti pabuya, ipukkaw ti rinibu a bunggoy: “Agbiag dagiti Saksi ni Jehova!”

Mapalubosan itan dagiti Saksi ni Jehova a mangangay kadagiti dadakkel a kombension, ngem adu a panagsagana ti kasapulan sakbay dayta. Nasken a mangorganisarda kadagiti drama iti Biblia, ket agkasapulan dayta kadagiti pagkawes. Dagiti kakabsat nasken a mangisimpa ken asikasuenda ti sound system. Naaramidda amin dagita gapu ta sigagagarda nga agboluntario ken agsursuro.

Panagbiahe Tapno Agserbi Kadagiti Asamblea Sirkito

Idi 1964, adda dagiti sirkito iti Congo nga umanay a mangbukel iti dua a distrito. Idi 1969, nabukel ti maikatlo a distrito iti Kasai, ket idi 1970, addan uppat a distrito. Gapu ta lasonglasong dagiti kalsada, masansan a marigatan dagiti manangaywan iti distrito ken dagiti dadduma nga agbiahe a mapan kadagiti asamblea ken kombension. Kitaentayo ti kinuna ti manangaywan iti distrito a ni William Smith maipapan iti panagbiahena nga agturong iti asamblea sirkito.

“Ti tudo linayusna ti away, ken nagdinakkel dagiti karayan. Mapankami idi iti Kamina, a pakaangayan ti asamblea sirkito. Tapno makadanonkami sadiay, masapul nga agbiahekami iti  nasurok a 320 kilometro. Limmubo ti dadduma a kalsada gapu iti napigsa a tudo. Iti dadduma a lugar, nalapunos iti danum dagiti kalsada. Maysa a tanap ti nagbalin a dan-aw. Nadumaduma ti nagsardengan dagiti kotse, trak, ken dagiti lugan ti gobierno bayat nga ur-urayen dagiti tattao nga umres ti danum. Namnamaen ti adu a mataktakda iti dua a lawas.

“Ammok a dagiti kakabsat magagaranda idin a mangur-uray iti programa ti asamblea. Mabalin nga adu nga aldaw a nagnagna ti dadduma tapno makatabunoda. Nagdamagak no adda dalan a pangliklikan iti dayta a lugar. Nasdaawak ta dagiti tattao kinunada a dagiti Saksi ni Jehova nangaramidda iti bassit a dalan, ngem gapu ta nalukneng ti daga, awan ti palubosanda a lumasat agingga a makalasat ti manangaywan iti distrito a mapan iti Kamina.

“Nagmalmalem, nagpatpatnag, ken agingga iti sumuno nga aldaw a nagtartrabaho dagiti kakabsat manipud iti dua a purok tapno mangaramidda iti dalan a pangliklikan iti saan a malasat a paset ti kalsada. Di nagbayag, nakitak dagiti kakabsat ket minanehok ti dyip a lumasat iti dalan nga inaramidda. Adu a tattao ti nangkita no makalasat ti dyip. Anian a pannakadismayami ta saankami pay la a nakaadayo iti baro a kalsada, nailumlomen ti dyip!

“Saan idi nga umakar ti lugan uray no iduron dagiti kakabsat. Madlaw ti pannakadismayada gapu ta impapatida a trinabaho dayta. Nupay kasta, saanda a naawanan iti namnama a makadanon ti manangaywan iti distrito iti pagasambleaan. Dagiti nagbuya nagsublida kadagiti luganda a pinanunotda nga imbes a makatulong ti baro a kalsada, ad-adda ketdi a makadadael. Dagiti kakabsat pinadasda manen ti agiduron. Iti daytoy a gundaway, indiskargada amin a nagyan ti dyip nga isu ti mangpadpadagsen, kas iti literatura, sound system, henerador, ken dadduma pay a bambanag. Dagiti kakabsat inkabbengda ti nagiduron, ket ti pilid ti dyip, mangrugin nga agkuti.

 “Kalpasan ti maysa nga oras, rinambakanmi ti naballigi nga ilalasatmi iti kapitakan babaen ti panagriawmi gapu iti ragsak ken panangkanta kadagiti kanta ti Pagarian. Dagiti kakabsat naaramidda ti banag nga imposible a pampanunoten dagiti nakatugaw iti luganda. Nagballigi ti asamblea gapu iti kinapinget dagiti kakabsat. Ni Jehova adda kadagiti adipenna ket tinulonganna ida a mangaramid iti pagayatanna.”

Ti Baro a Napolitikaan a Turay Nangyeg iti Panagbalbaliw

Narigat a danonen dagiti kakabsat nga adda kadagiti rinibribu a kilometro manipud iti napuskol a kabakiran ken kapanagan iti ekuador. Bayat a mangaskasaba dagiti misionero kadagiti daddadakkel nga ili, dagiti lokal a kakabsat nga special pioneer nangasabada iti aw-away. Nupay kasta, saan a nakaadal ti adu a tattao kadagiti purok isu a narigat ti mangipasdek kadagiti natibker a kongregasion. Maysa pay, dagiti napolitikaan a panagbalbaliw iti nasion inapektaranna idi agangay ti biag dagiti kakabsat.

Nangrugi ti maymaysa a partido a napolitikaan a sistema idi 1970. Naawagan ti partido iti Popular Movement of the Revolution (Mouvement Populaire de la Révolution iti Pranses), wenno MPR. Panggepna nga isubli dagiti tradisional a prinsipio a pakairamanan ti panangsukat iti nagan dagiti ili ken siudad. Ti  Stanleyville ket nagbalin a Kisangani, ket ti Elisabethville naawaganen a Lubumbashi. Idi 1971, ti gobierno sinuktanna ti nagan ti pagilian ken ti kangrunaan a karayanna. Ti Congo ket naawaganen iti Zaire. Ti franc nga awag iti kuarta iti daytoy a pagilian nagbalinen a zaire. Impaannurot ti gobierno a dagiti tattao baliwanda met ti nagnaganda: Dagiti maibilang a Nakristianuan a nagan masapul a masuktan kadagiti napaypayso nga Africano a nagan. Maiparit ti agusar kadagiti kurbata, tangay mainaig dayta kadagiti taga Europa. Amin dagitoy a banag ket sidadayaw a tinungpal dagiti kakabsat.​—Mat. 22:21.

Sigun iti napolitikaan a kapanunotan, amin a mayanak iti Congo ket automatiko nga agbalin nga aktibo a miembro ti MPR. Tapno makapagtalinaed iti trabaho, makapageskuela, wenno makapaglako iti tiendaan, maobligar idi dagiti tattao a maaddaan iti kard iti politika. Maysa pay, manamnama a dagiti tattao isuotda ti tarheta ti politikal a partido, nangruna no sumrekda iti opisina ti gobierno. Narikut idi daytoy a tiempo para kadagiti Saksi ni Jehova. Dagiti kakabsat naikkatda kadagiti pagtrabahuanda, ket dagiti annakda napapanawda iti eskuelaan.

Nupay kasta, dagiti dadduma nga opisial iti gobierno maawatanda ti takder dagiti Saksi ni Jehova. Ti minister of the interior dinamagna iti kabsat a lalaki nga agtartrabaho kenkuana no apay a saan nga agisuot iti tarheta ti partido. Ti kabsat inlawlawagna ti Nainkasuratan a rasonna. Insungbat ti ministro: “Am-ammodakayo, ket saankami a mangted kadagiti parikutyo; ngem parigatendakayo ti mobimiento dagiti agtutubo.”

Naipadamag a ni Presidente Mobutu a mismo, kalpasan a nakaawat iti adu a reklamo maibusor kadagiti Saksi ni Jehova, kinunana kadagiti miembro ti partidona iti maysa a mitingda: ‘No maaddaanakto man iti aniaman a parikut, saanto nga aggapu dayta kadagiti Saksi ni Jehova. Lagipenyo no siasino ti nangliput ken ni Jesus. Isu ni Judas a maysa kadagiti adalanna. No adda asinoman a mangliput kaniak, isu daydiay makipangpangan kaniak.’

 Napalawa ti Bethel Tapno Maipaayna Dagiti Kasapulan

Ni Nathan H. Knorr, a naggapu iti hedkuarter iti Brooklyn, binisitana ti Congo idi Enero 1971. Ti maysa a napagsasaritaan idi bayat ti ibibisitana ket ti pannakapalawa ti Pagtaengan a Bethel ken dagiti pasilidad iti opisina. Idi 1970, adda agarup 14,000 nga agibumbunannag kadagiti 194 a kongregasion, ken adda nasurok a 200 a naiputputong a grupo. Gapu iti dumakdakkel a panagkasapulan iti literatura iti Congo, immilet ti pagipempenan iti literatura iti Bethel. Anian a makaparagsak idi imbaga ni Kabsat Knorr a manayonan ti agdama a pasdek! Maysa nga arkitekto ti nangaramid iti plano para iti baro, moderno, ken dua ti kadsaaranna a pasdek a mamindua a dakdakkel ngem iti agdama a pasdek. Addaan daytoy iti nalawa nga opisina, nalawa a bodega, ken kadagiti kanayonan a kuarto.

Idi Hunio 1971, naaprobaran ti plano sa nairugin ti trabaho. Naibaon ni Don Ward manipud iti Dahomey (Benin itan) a mangimaton iti trabaho. Adu a boluntario manipud iti 39 a kongregasion iti Kinshasa ti immay timmulong, ket impalpasda a sangsangkamaysa ti proyekto a panagibangon. Ad-adda a narurod dagiti relihion iti Kakristianuan gapu kadagiti amin a panangpalawa iti tay-ak ken iti Bethel, kas makitatayo.

Dekada 1970​—Panawen ti Tured ken Annad

Idi Disiembre 1971, nangipaulog ti gobierno iti linteg a mangkontrol iti adu a kabbaro a relihion ken grupo dagiti agkarkararag a mabubuangay iti intero a pagilian. Sigun iti daytoy baro a linteg, tallo laeng a relihion ti legal: Iglesia Romana Katolika, Protestante, ken ti Kimbanguist church, a relihion iti daytoy a lugar. Idi 1972, nabigbig met ti tallo pay a relihion: ti Islam, Greek Orthodox, ken Judaismo. Adu a babassit a relihion ti nangibilang iti relihionda kas Protestante.

Gapuna, manipud 1971 agingga idi 1980, panawen idi ti saan a pannakabigbig, wenno adda bassit a pannakaiparit iti  trabaho dagiti Saksi ni Jehova, a nanglimitar iti dadduma nga aktibidadda. Nupay saan a legal a nabigbig dagiti Saksi ni Jehova, awan ti bilin a mangpapanaw kadagiti misionero, ken saan met napasardeng ti trabaho iti Bethel. Naiserra ti pagtaengan dagiti misionero iti Kananga, ngem saan a naiserra dagiti pagtaengan dagiti misionero iti Bukavu, Kisangani, Kolwezi, ken Lubumbashi. Saanen a makaangay dagiti kakabsat kadagiti dadakkel a kombension distrito. Nupay kasta, iti adu a lugar, dagiti kakabsat naggigimongda kadagiti Kingdom Hall-da. Nangangayda kadagiti babassit nga asamblea sirkito kadagiti nalawlawa a pasdek. Agpannuray ti kaaduan kadagita iti kababalin dagiti agtuturay. Kadagiti lugar a nakaro ti ibubusor, ammo dagiti kakabsat a mabalin maidadanes ken maarestoda. Ginasut a kakabsat ti naibalud. Ngem no ipalubos dagiti agtuturay, nawaya dagiti kakabsat a mangaramid kadagiti narelihiosuan nga aktibidadda.

Iti laksid dagiti pannakaiparit, intultuloy dagiti Saksi ti mangasaba a situtured. Tallo a kakabsat a lallaki ken maysa a kabsat a babai ti napan iti tiendaan tapno kasabaanda dagiti sabsabali. Dua a lallaki ti immasideg sa inarestoda ti maysa a kabsat a lalaki bayat a mangipapaima iti libro iti maysa nga interesado. Impanda iti hedkuarter ti partido politikal ken imbatida iti kuarto a pangurayanna iti isasangpet ti panguluen ti partido. Idi simrek ti panguluen ti partido, nakitana ti kabsat a mangipapaima iti libro a Did Man Get Here by Evolution or by Creation? iti sabali a lalaki nga adda iti kuarto a pagurayan.

“Iwarwarasmo kadi ti propagandayo ditoy?” insaludsod ti panguluen.

Simmungbat ti kabsat: “Bueno, no adda agsaludsod kenka, ‘Timmaud kadi ti tao babaen ti ebolusion wenno panamarsua?’ ania ti isungbatmo?”

Saan a simmungbat ti panguluen. Inayabanna ti lalaki a nangaresto iti kabsat sa kinunana: “Palubosam a pumanaw. Awan ti dakes nga ar-aramidenna.”

 Nagsubli ti kabsat iti tiendaan ken intultuloyna ti nangasaba. Di nagbayag, nairana a limmabas ti panguluen ket nakitana ti kabsat. Ti panguluen intudona ti kabsat bayat a kunkunana kadagiti kakaduana: “Natured dayta a lalaki, saan kadi?”

Idi 1974, ti manangaywan iti sanga nga opisina a ni Ernest Heuse masapul idi nga agsubli idiay Belgium ta dayta ti inrekomenda dagiti doktorna. Nabayagen nga adda emphysema ni Ernest, ket ti masansan a panagdikar ti sakitna a malaria ti nangpakapuy iti salun-atna. Dagiti kakabsat ipatpategda ti pamilia Heuse; dakkel ti naitulongda iti trabaho. Idiay Belgium, intultuloyda ti nagserbi ken ni Jehova a sireregta. Natay ni Ernest idi 1986. Kalpasan ti walo a tawen, natay met ni Hélène nga asawana. Idiay Kinshasa, ni Timothy A. Holmes, a misionero sipud idi 1966, ti nagbalinen a manangaywan iti sanga nga opisina.

 Naipaay Manen ti Legal a Pannakabigbig Idi 1980

Idi Abril 30, 1980, ti presidente iti republika pinirmaanna ti ordenansa a mangipalubos iti legal a pannakabigbig ti Asosasion Dagiti Saksi ni Jehova. Ad-adda nga immadu ti naginteres iti kinapudno. Adda 90,226 a timmabuno iti Memorial ken agarup 35,000 dagiti interesado a mayad-adalan iti Biblia kadagiti pagtaenganda. Nairekord dagiti baro a kangatuan a bilang dagiti agibumbunannag ken payunir. Kasapulan idi dagiti nasaysayaat a pasilidad tapno nasaysayaat ti pannakaipaay dagiti kasapulan iti tay-ak. Gapuna, nagrag-o dagiti kakabsat idi inaprobaran ti Bagi a Manarawidwid ti pannakagatang ti lote a mamindua ket kagudua a nalawlawa ngem iti agdama a lote ti sanga nga opisina iti Congo. Ngem kas makitatayo, adda dagiti timmaud a parikut.

Adun a tawen a saan a nangangay dagiti kakabsat kadagiti dadakkel a kombension distrito. Ita, nawayadan a makapagkombension. Idi 1980, lima a “Nadiosan nga Ayat” a Kombension Distrito ti naangay iti intero a pagilian. Nakaad-adayo ti naggapuan dagiti dadduma a delegado. Adu a pamilia ti nagnagna iti  nasurok nga 400 kilometro tapno makatabunoda. Dua nga special pioneer a naggapu iti nakasulsulinek a lugar ti nangbusbos iti dua a lawas a nangbisikleta iti nasurok a 700 a kilometro a kadaratan ken napuskol a kabakiran. Adda met dagiti delegado a naggapu iti Congo (Brazzaville), Burundi, ken Rwanda.

Kadagiti simmaganad a tawen, masapul a mangorganisarda kadagiti kombension distrito iti ad-adu pay a lugar. Pudno a dagiti kakabsat addaandan iti wayawaya iti relihion, ngem rumigrigat idi ti panagbiag. Adu ti marigatan nga agsapul iti pagbiagda. Nguminngina dagiti gagatangen, ngem saan met a ngumato dagiti sueldo. Nakanginngina ti plete ti kaaduan a kakabsat nga agbiahe iti nakaad-adayo. Gapuna, ti sanga nga opisina siaayat a nangorganisar iti ad-adu a kombension nga as-asideg iti pagnanaedan ti kaaduan a kakabsat.

Mabalin a narigat ti agbiahe kadagiti kalsada iti Congo. Kadawyan nga adda dagiti natuang a kayo, naperdi a rangtay, kadaratan, ken lasonglasong a kalsada. Dagiti pannakabagi ti sanga nga opisina ken ti assawada kanayon a mangipakitada iti espiritu ti kinamanagsakripisio no agserbida kadagiti asamblea ken kombension. Kaskasdi, bassit laeng ti sakripisioda no idilig kadagiti matalek a kakabsat iti dayta a lugar a masansan a magmagna iti adu nga aldaw ken matmaturog iti kannag. Gagangay pay laeng a magmagna dagiti kakabsat iti 50 agingga iti 150 kilometro tapno makatabunoda kadagiti kombension.

Naluktan Dagiti Baro a Pagtaengan Dagiti Misionero

Ti legal a pannakabigbig ti trabaho dagiti Saksi idi 1980, inikkanna dagiti kabbaro a misionero iti gundaway a mapan iti pagilian. Idi 1981, naluktan ti baro a pagtaengan dagiti misionero iti Goma (Probinsia ti Kivu). Bayat ti simmaruno a dua a tawen, ad-adu pay a pagtaengan ti naluktan iti Likasi (Katanga), Mbuji-Mayi (Kasai), Kikwit (Bandundu), ken iti puerto a  siudad ti Matadi (Makimbaba a Congo). Naluktan manen dagiti naiserra a pagtaengan dagiti misionero. Kamaudiananna, idi 1986, naluktan ti pagtaengan dagiti misionero iti Isiro (Probinsia ti Orientale). Agdagupen iti 11 dagiti pagtaengan dagiti misionero iti daytoy a pagilian. Dagitoy a pagtaengan nagserbida met a kas bodega dagiti literatura. Dagiti misionero ti pannakabagi ti sanga nga opisina iti tay-ak. Dagiti kakabsat iti daytoy a lugar inapresiarda ti panangparegta ken panangsanay kadakuada dagiti misionero. Nagngudo ti 1981 a tawen serbisio nga addaan iti 25,753 a baro a kangatuan a bilang dagiti agibumbunannag. Dakkel idi dagiti posibilidad iti panagrang-ay.

Saanda nga Agbuteng iti Kimbilikiti

Kimbilikiti ti nagan ti maysa nga espiritu iti tribu. Daytoy nga espiritu ti daydayawen dagiti tattao iti tribu a Rega, nga agnanaed iti kabakiran ti makintengnga a daya a paset ti pagilian. Ti biag dagitoy a tattao​—kaaduanna ti mangnganup, mannalon, ken mangngalap—​ket domdominaran dagiti narelihiosuan a pammati mainaig iti Kimbilikiti. Nalimed daytoy a kulto, ket dagiti padida addaanda iti napigsa nga impluensia kadagidiay mabuteng iti espiritu.

Dagiti Saksi ni Jehova iti daytoy a lugar saanda a kabuteng ti Kimbilikiti gapu ta ammoda a ni Jehova laeng ti pudno a Dios. Isuda laeng ti saan a mangar-aramid iti kalikaguman dagiti padi ti Kimbilikiti, kas ti panagidaton kadagiti kalding ken manok a kanen dagiti padi a mismo.

 Idi 1978, dagiti kameng ti kulto inrugida nga idadanes dagiti Saksi ni Jehova. Pinuoranda ti sumagmamano a Kingdom Hall, pinapanawda dagiti dadduma a kakabsat iti pagtaenganda, ken kinamkamda dagiti sanikuada. Nagusar pay ti kulto iti panagkulam ken panagilabeg tapno madangran dagiti kakabsat, ngem saanda a nagballigi. Kalpasanna, idi Agosto 1983, dagiti kameng ti kulto nagpanggepda iti dakes​—siraranggas a pinatayda ti walo a kakabsat a lallaki iti asideg ti purok ti Pangi.

Napabutngan ti kongregasion iti daytoy nakaam-amak a pasamak, nangruna dagidiay natayan iti patpatgen nga asawa wenno ama. Ti sanga nga opisina ken dagiti kakabsat dagus nga  inyurnosda ti mangipaay iti naespirituan ken namaterialan a tulong kadagiti natayan a pamilia.

Kabayatanna, impagarup dagiti mammapatay a natalgedda iti naiputputong a kabakiran. Ngem idi agangay, naaresto met laeng dagitoy. Nabistada iti korte ti distrito iti Kindu. Kinuna dagiti akusado a ti espiritu a Kimbilikiti ti nangtignay kadakuada a pumatay. Nupay kasta, imbatad ti abogado no siasino ti pudno a nakabasol. Kinunana: “Saksi ni Jehova itan dagiti dadduma [a kameng ti tribu a Rega] a makipaspaset idi kadagiti ritual ti Kimbilikiti ken makaammo kadagiti palimed. Impalgakda dagiti palimed, nangruna dagidiay mainaig iti kaawan ti espiritu a maawagan iti Kimbilikiti. Iti kasta, imbutaktakda ti kinaubbaw dagiti daton a kalkalikaguman ti ibagbagada nga espiritu, a sigun kadagiti Saksi ni Jehova, ket dakkel a panangallilaw nga inaramid dagiti lallakay a mangiturturong kadagiti seremonia.”

Gapuna, dagiti akusado ti nakabasol, saan a ti espiritu a Kimbilikiti. Idi nayapelar ti kaso, ti nangatngato a korte iti Bukavu impatawna ti dusa nga ipapatay kadagiti mammapatay. Dagiti abogado pinakdaaranda dagiti agdaydayaw ken ni Kimbilikiti mainaig iti panangbusorda manen kadagiti Saksi ni Jehova iti masanguanan. b

Addada pay dadduma a pasamak manipud idi, ngem dagiti kameng ti kulto naamirisda itan a saanda a mailimed dagiti kasta a banag iti kabakiran wenno makapagtalek iti awan biagna a Kimbilikiti a mangsalaknib kadakuada. Kabayatanna, dagiti Saksi ni Jehova simamatalek nga intultuloyda a tulongan dagiti dadduma a mangpanaw iti daytoy a kulto. Siaayat a binendisionan ni Jehova dagitoy a panagregget. Ita, addan nasurok a 300 a nareregta nga agibumbunannag kadagiti kongregasion iti daytoy a lugar. Ay-ayatenda ni Jehova; saanda a kabuteng ti Kimbilikiti.

 Naiparit ti Trabaho

Idi 1985, rumangrangpaya ti trabaho a mainaig iti Pagarian idiay Congo. Naibangon ti baro a Bethel iti lote a nagatang idi 1980. Timmulong ti agarup 60 a boluntario a naggapu iti sabali a pagilian. Nagngudo ti tawen serbisio nga addaan iti agarup 35,000 nga agibumbunannag ken adda baro a kangatuan a bilang dagiti payunir. Innem a pulo a misionero ti sireregta a mangaskasaba iti intero a pagilian. Dagiti agdaldaliasat a manangaywan sansanayenda dagiti panglakayen iti kongregasion ken dagiti payunir. Kasla naisaganan ti amin maipaay iti nakaskasdaaw nga irarang-ay.

Nupay kasta, saan a naragsakan ti amin iti naespirituan ken namaterialan a kinarang-ay dagiti adipen ti Dios. Nakikumplot dagiti klero kadagiti politiko tapno pasardengenda dagiti aktibidad dagiti kakabsat. Idi Marso 12, 1986, ni Presidente Mobutu inyetnagna ti bilin a mangiparit iti trabaho dagiti Saksi ni Jehova. Kabigatanna, ti pannakaiparit ti trabaho ket nayanunsio iti estasion  ti radio ti gobierno. Kinuna ti maysa a brodkaster: “Ita, saantayon a mangngeg dagiti Saksi ni Jehova iti [Congo].” Ngem nagbiddut iti kasta nga imbagana!

Ti sanga nga opisina inayabanna dagiti uppat a misionero nga agserserbi kas manangaywan iti distrito sa nangtuding kadagiti lokal a kakabsat a mangituloy iti trabaho iti distrito. Gapu ta saanen a nawaya a makakasaba dagiti misionero, kasda la naipupok iti balay. Nakaan-annad dagiti lokal a kakabsat no mangasabada. (Mat. 10:16) Makapaladingit ta adu nga interesado ti nagbuteng ken nagsardeng nga agadal. Naiserra wenno nadadael pay ketdi ti dadduma a Kingdom Hall. Ti dadduma ket kinompiskar ti partido politikal. Dagiti kakabsat masapul idi nga agtataripnongda kadagiti babassit a grupo. Iti rabii, naaresto dagiti kakabsat kadagiti bukodda a pagtaengan, ken natakaw dagiti gargaretda.

Iti Probinsia ti Équateur, adu a kakabsat ti nakabkabil ken naipisok iti pagbaludan. Maysa nga special pioneer ti nakaro a nakabkabil ken naibalud iti tallo a bulan. Amin dagitoy ket resulta ti anunsio iti radio. Agingga iti daydi a tiempo, awan ti naipasa a pormal a linteg a mangipaalagad iti pannakaiparit ti trabaho. Kalpasan la unay a nayanunsio ti pannakaiparit, nagapelar dagiti kakabsat ngem awan ti naawatda a sungbat. Ket idi Hunio 1986, nagbitla ti presidente ti pagilian ket kinondenarna dagiti Saksi kas di napudno iti pagilian ken awanan panagraem iti autoridad.

Nagbiit a nagbalbaliw dagiti kasasaad! Dagiti dati a respetado a tattao giddato a didan mararaem. Naisardeng ti pannakaibangon ti baro a sanga nga opisina, ket timmalnan ti lugar a dati a naariwawa gapu iti naragsak a trabaho. Dagiti boluntario a ganggannaet masapul idi a pumanawdan iti pagilian, ken  nailako dagiti alikamen a pagbangon. Agarup 20 a lokal a kakabsat ti nagtalinaed a nangbantay iti sanikua.

Kalpasanna, pagammuan ta adda naawat a surat a napetsaan iti Hunio 26, 1986, a naggapu iti hepe ti seguridad, a kunana nga amin a misionero nasken a pumanawda iti pagilian. Daytoy a pannakaiparit ket naiduma la unay iti pannakaiparit idi 1972, ta dagiti misionero mabalinda idi ti agtalinaed iti pagilian. Anian a nakalkaldaang a makita a ti Shipping Department ket napno kadagiti personal a gargaret idi agrubbuaten dagiti misionero a pumanaw! Iti Hulio, 23 a misionero ti napan kadagiti sabali a pagilian. Saanen a nagsubli pay dagidiay nagbakasion iti sabali a pagilian. Panawenen ti ad-adda a pannakagugor idiay Congo.

Reorganisasion Maipaay iti Nalimed nga Aktibidad

No ipapan dagiti bumusbusor a maupay wenno madadaelda dagiti adipen ni Jehova, nagbiddutda. Saanda nga ammo ti bileg ti nasantuan nga espiritu ni Jehova ken ti determinasion dagiti  adipenna. Ti bassit a lugar a pagtataripnongan dagiti aduan kapadasan a misionero ket nagtalinaed iti pagilian. Intultuloy dagiti kameng ti sanga nga opisina nga inwanwan ti trabaho a panangikasaba iti Pagarian kadagiti sumagmamano a pribado a balay. Iti intero a pagilian, dagiti kakabsat inangayda ti Pioneer Service School kadagiti pagtaengan.

Saan a nagkurang ti naespirituan a taraon. Intultuloy dagiti kakabsat ti nagimprenta ken nagiwaras kadagiti naibatay-Biblia a publikasion. Nangipatulod ti sanga nga opisina kadagiti balabala ti kombension distrito ken asamblea sirkito kadagiti kongregasion, sa naipalawag dagita. Iti ibibisitada kadagiti kongregasion, impangngeg dagiti manangaywan iti sirkito dagiti nairekord a drama iti kombension kadagiti lokal a lenguahe. Tinawen a naaramid daytoy manipud idi 1986 agingga iti pannakaipalubos ti trabaho. Nupay adu a trabaho ti kasapulan tapno maipaay dagitoy a banag, dakkel ti nagunggona dagiti kakabsat.

Kabayatanna, dagiti panglakayen inlawlawagda kadagiti agtuturay ti maipapan iti neutral a takdertayo iti politika ken pinadasda nga imbatad a ti neutralidad ket saan nga iyaalsa. Iti daytoy a pamay-an, ti nagan ken panggep ni Jehova ket naammuan ti amin, agraman dagiti kangatuan nga agtuturay iti pagilian. Nagpaiduma dagiti adipen ni Jehova​—naan-anay a neutral ngem mannakikappia ken di managalsa.

Panagbaba Sa Ingangato ti Bilang Dagiti Manangiwaragawag iti Pagarian

Ti 1987 a report ti serbisio impakitana a bimmaba iti innem a porsiento ti bilang dagiti agibumbunannag. Nagbuteng dagiti dadduma ken dida kayat nga ipabigbig a kamengda iti organisasion a naparitan. Nakaro ti pannakaidadanes kadagiti sumagmamano a rehion.

Ngem no dadduma, agbanag a nasayaat ti resulta ti ibubusor. Kas pagarigan, nangangay ti maysa a hepe iti espesial a taripnong tapno agsao maibusor kadagiti Saksi ni Jehova. Ti hepe  impakitana ti kopia Ti Librok Dagiti Estoria ti Biblia sa imbagana kadagiti tattao a maaresto ti asinoman nga agiwarwaras iti dayta a libro. Kinuna dagiti tattao a kayatda a sukimaten ti libro tapno mailasinda dayta. Immanamong ti hepe, ket nagustuan dagiti tattao ti nakitada. Dagiti dadduma nagkiddawda kadagiti kopia ti libro manipud iti maysa nga special pioneer nga agnanaed iti sabali a purok. Malagip ti special pioneer: “Sangapulo a tattao ti nairugik nga inyadalan iti Biblia. Pulos a diak pay nakakasaba iti purok nga ayan ti hepe. No saan a nagsao maibusor kadakami, dagitoy a tattao saanda koma a naaddaan iti gundaway a makaammo iti kinapudno!”

Nakibagay dagiti kakabsat kadagiti baro a kasasaad. Nupay adu ti saanda a maaramid, saanda a ‘nailetan a di makagunay.’ (2 Cor. 4:8) Nagngudo ti 1988 a tawen serbisio a ngimmato iti pito a porsiento ti bilang dagiti agibumbunannag. Agarup 60,000 dagiti maikonkondukta a panagadal iti Biblia. Dagiti kakabsat nga agtartrabaho iti Service Department iti Bethel sinarungkaranda dagiti kangrunaan a siudad tapno mangparegta ken tapno makitada dagiti lokal a panglakayen ken agdaldaliasat a manangaywan. Kabayatanna, ti sanga nga opisina intultuloyna nga inmatonan ti trabaho iti kabangibangna a Congo (Brazzaville), ta maiparit met idi ti trabaho sadiay, ken uray ti Burundi.

Adda kabsat a lalaki nga agtartrabaho kas prinsipal iti maysa nga eskuelaan idiay Kolwezi, a nagkedked nga agsapata iti politika. Gapu iti daytoy, nakabkabil iti kasta unay sa naipan idiay Lubumbashi. Impapan dagiti bumusbusor a mapapatay sadiay. Sitatanang nga inlawlawag ti kabsat no apay a neutral ti takderna. Naabsuelto sa napasubli idiay Kolwezi. Namandaran nga agpadispensar dagidiay nangkabkabil kenkuana! Naawat manen kas mannursuro ken nadutokan kas inspektor!

Idi Oktubre 1988, dagiti hepe rinautda ti pakaibangbangonan ti Bethel idiay Kinshasa sa kinompiskarda dagiti tinonelada a literatura iti Biblia. Kanayon a takawen dagiti soldado dagiti  kinarton a libro ken Biblia sada ilako kadagiti lokal a pagtagilakuan. Gapu ta ginatang dagita dagiti tattao, naikkan dagiti kakabsat iti gundaway a mangirugi kadagiti panangyadal iti Biblia. c

Idi 1989, immabut iti 40,707 ti bilang dagiti agibumbunannag iti Pagarian nupay naparitan ti trabahoda. Nakapungtot dagiti relihioso a kabusor dagiti Saksi ni Jehova. Ti agdama idi a ministro ti hustisia, a pagaammo a gayyem ti Simbaan Katoliko, ket nagsurat kadagiti amin nga abogado idiay Congo tapno iyebkasna ti pannakadismayana iti agtultuloy nga aktibidad dagiti adipen ni Jehova. Imbagana a rumbeng a maidarum dagiti Saksi ni Jehova ken maiserra dagiti Kingdom Hall. Idi agangay, iti panagbitlana iti imatang dagiti panguluen ti relihion, dineskribirna dagiti adipen ni Jehova kas “dagiti pudno a sairo.” Daytoy ti nangrugian ti pannakaidadanes idiay probinsia ti Bandundu a pagnanaedan ti ministro.

Naibalud Dagiti Ubbing

Iti daydi a tiempo, dagiti dadduma nga annak dagiti Saksi ni Jehova ket naaresto idiay eskuelaan gapu ta nagkedkedda a makipaset kadagiti napolitikaan a seremonia. Naaresto met ti ama ti dua nga ubbing a lalaki sa naipisok iti pagbaludan a kaduana dagiti annakna. Nabilin dagiti guardia a saanda ida nga ikkan iti aniaman a taraon. Nasdaaw ti maysa a guardia isu a dinamagna: “Ditoy pagbaludan, adda dagiti mammapatay ken agtatakaw ngem pakanentay ida. Apay koma a ditay pakanen daytoy a lalaki ken ti dua nga annakna?” Gapu ta saan a napnek iti sungbat, ti guardia a mismo inikkanna ida iti taraon. Sangapulo ket maysa nga aldaw a naibalud dagiti ubbing, ket pito nga aldaw a  naibalud ti amada nga special pioneer. Pulos a saanda a naupay iti daytoy a pannubok.

Idiay Kikwit, naaresto ti maysa a lalaki a saan a Saksi ni Jehova kalpasan a naibalud ti asawana ken ti dua nga annakda a babbai a Saksi. Idi naammuan dagiti opisial a saanda nga agkapammatian ken ni baketna, imbagada a mabalinnan ti pumanaw iti pagbaludan. Nagkedked ket kunana a dina panawan ti asawana ken dagiti annakna. Idi nawayawayaanen a kaduana ti pamiliana, nagadal iti Biblia ken nabautisaran. Agserserbi itan kas panglakayen iti kongregasion.

Riribuk iti Pagilian

Idi Setiembre 1991, immalsa dagiti militar idiay Kinshasa sa sinaruno ti nasaknap a panagsamsam. Nagbanag daytoy iti nakaro a kinakurang ti taraon ken gasolina, kasta met ti kinaawan iti panggedan ti adu a tattao, ken ingingina dagiti gagatangen. Dagiti sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova idiay South Africa ken Francia nagipatulodda kadagiti pangsaranay nga abasto.

Bayat nga ikagkagumaan ti sanga nga opisina idiay Congo a tamingen dagiti parikut iti dayta a pagilian, asikasuenna pay dagiti nagbakuit manipud iti kabangibangna a pagilian nga Angola ken Sudan. Iti makin-amianan a daya a deppaar ti Congo, ni Zekaria Belemo, maysa idi nga agdaldaliasat a manangaywan, binisitana ti grupo dagiti nagbakuit a kakabsat a naggapu iti Sudan. Nagpalawag iti Ingles nupay saan a nalaing nga agsao iti Ingles, sa naipatarus iti Arabe. Saan nga ammo ni Zekaria no adu ti naawatan dagiti kakabsat iti impalawagna. Agarup lima a tawen kalpasanna, dua nga agtutubo a lallaki a bimmisita iti Bethel ti immasideg kenkuana ket dinamagda: “Malagipnakami pay? Karamankami kadagidiay dimngeg iti palawagmo iti kampo dagiti nagbakuit. Impapusomi ti amin a pammaregtam ken inrugimi ti nagadal iti Biblia.” Di nagbayag, dagitoy dua nga agtutubo a lallaki indedikarda ti biagda ken ni Jehova.

Ti sabali pay a parikut iti pagilian ket ti panagririnnisiris dagiti tribu. Adu a taga Kasai ti nagpaabagatan nga immakar idiay  Katanga. Idi 1992 ken 1993, dagiti taga Katanga pinapanawda dagiti taga Kasai manipud iti probinsia. Kaaduan a taga Kasai masapul a panawanda dagiti panggedan, sanikua, ken pagtaenganda. Tapno maispal ti biagda, nagkamangda kadagiti kampo wenno iti dadduma pay a lugar, a sadiay sitatalged a makapagnaedda a sangsangkamaysa. Nasurok a 100,000 ti nagsubli kadagiti pagtaenganda idiay Kasai. Agarup 4,000 kadakuada ket Saksi ni Jehova. Nupay napanglaw ken nakirang ti taraon dagiti kakabsat nga agnanaed iti asideg, inaramidda ti amin a kabaelanda a tumulong. Ti maysa a kongregasion nga adda iti makin-amianan a kangrunaan a dalan a rummuar iti Katanga ket nangibaon kadagiti kakabsat a mangsabet iti tunggal sumangbay a trak tapno ammuenda no adda dagiti nakalugan a Saksi. No ibagada a Saksida, nasayaat ti pannakataripato dagiti kakabsat.

Ti sanga nga opisina iti South Africa ket nangibaon kadagiti sumagmamano a trak a napno iti taraon ken agas a maiwaras kadagiti awan pagtaenganna a kakabsat nga agur-uray kadagiti kampo. Adu a biag ti inispal daytoy a probision. Ti Bagi a Manarawidwid imbilinna pay kadagiti kakabsat idiay Kinshasa a  gumatangda iti taraon, agas, gabion, ken pala tapno makapagsubli dagiti pamilia idiay Kasai ken matalonda manen dagiti dagada.

Dadduma a Pagilasinan iti Panagbalbaliw

Ti panagbitla ken pannakikomperensia ti presidente kadagiti kameng ti media idi Abril 24, 1990, impamatmatna ti dakkel a panagbalbaliw ti panangtrato ti gobierno kadagiti Saksi ni Jehova. Iti pannakikomperensiana kadagiti lokal ken ganggannaet a periodista, impatalged ti presidente a ti gobierno itandudona ti amin a kasapulan a wayawaya, a pakairamanan ti wayawaya ti media ken wayawaya ti relihion. Kayatna a sawen a nawayan dagiti kakabsat a mangasaba ken aggigimong. Nawayawayaan dagidiay naibalud.

Malagipmo pay daydiay brodkaster ti radio a nangipasiguro idi 1986 a dagiti Saksi ni Jehova ket pulos a dinton mangngeg iti Congo? Napaneknekan a di umiso ti pagarupna. Idi naparitan ti trabaho idi 1986, adda 34,207 nga agibumbunannag idiay Congo. Idi ngudo ti 1990 a tawen serbisio, agdagupen iti 50,677 dagiti agibumbunannag idiay Congo, ket 156,590 ti timmabuno iti Memorial. Ti sangasupot a bukbukel ti mais iti Africa ket immadu iti laksid ti ibubusor, pammardaya, pannakaidadanes, ken pungtot dagiti panguluen ti relihion ken politiko. Idi narpuog ti turay ni Presidente Mobutu idi 1997, daydiay brodkaster ti masapul a pumanaw iti pagilian, saan ket a dagiti Saksi ni Jehova.

Wayawaya Manen

Ti dekreto ti presidente idi 1986 pinaritanna amin nga aktibidad dagiti Saksi ni Jehova ken pinasardengna dagiti legal a korporasionda iti pagilian. Ngem idi Enero 8, 1993, ti Supreme Court of Justice ti Zaire (Congo) impaulogna ti desision iti kaso Dagiti Saksi ni Jehova kontra iti Republika ti Zaire. Pinatalgedan ti korte a saan a nainkalintegan ti dekreto ti presidente ket ngarud winaswasna dayta. Anian a ragsak dagiti kakabsat!

 Nasaknap a kontrobersia ti pinataud ti desision ti Korte Suprema gapu ta ti korte imbasarna ti desisionna iti baro a konstitusion a kanayon a mabaliwan, ket di maakseptar ti presidente ken dagiti dimmasig kenkuana. Dagiti dadduma minatmatanda ti desision kas panangipasdek iti pagrukodan kadagiti desision ti korte iti masanguanan. Saan a nakibiang dagiti Saksi iti panagsusupiat, ngem nagsayaat daytoy a pammaneknek a pakaidayawan ti nagan ni Jehova! Adu nga artikulo iti diario ti nagkomento iti daytoy nakallalagip a kaso. Kalpasanna, ti Justice Department pinakaammuanna dagiti gobernador iti nadumaduma a probinsia a mapalubosan manen dagiti Saksi ni Jehova a mangaramid kadagiti narelihiosuan nga aktibidadda. Anian a panagballigi para kadagiti adipen ni Jehova ken iti pudno a panagdayaw!

Dagiti Rigat ti Panagdaliasat iti Congo

Nalawa a pagilian ti Congo. Ngem malaksid iti bassit a kosta idiay Bas-Congo, ti pagilian ket nalikmut iti daga. Sumangpet  ti kaaduan a dadakkel a kargamento iti puerto ti Matadi. Adda maymaysa a riles ti tren ken maysa a sementado a kalsada iti nagbaetan ti Matadi ken ti kabesera, nga agarup 300 a kilometro ti kaadayona.

Dagiti sanga nga opisina idiay Europa inikkanda ti sanga nga opisina idiay Congo iti sumagmamano a de-dual a trak, a nagsayaat nga usaren a pangibiahe iti literatura ken mausar iti konstruksion. Manipud idi 1999, ti Bethel ket addaanen iti bodega idiay Matadi. Dakkel ti naitulong daytoy gapu ta dagiti literatura ket mabalinen a direkta nga idiskarga iti barko sa maipempen iti bodega agingga a ti trak a naggapu iti sanga nga opisina alaenna dayta nga ipan idiay Kinshasa.

Idi dekada 1980, mabalin pay laeng ti agbiahe iti mismo a pagilian manipud iti Kinshasa nga agturong iti Lubumbashi, sa agsardeng kadagiti bodega iti pagtaengan dagiti misionero idiay Kananga ken Mbuji-Mayi. Nupay agarup dua nga oras laeng a tayaben ti eroplano ti nagbaetan ti Kinshasa ken Lubumbashi, dua a lawas ti panagbiahe ti trak a napno kadagiti literatura! Ngem iti panaglabas dagiti tawen, nagbalin a lasonglasong dagiti kalsada agingga a saanen a mabalin a pagnaan. Nupay rinibu a kilometro dagiti mabalin a daliasaten a karayan, saan a natalged  dagiti barko nga aggapu idiay Kinshasa a sumrek iti pagilian. Ti napolitikaan a riribuk iti sumagmamano a lugar ti maysa pay a mangparigat iti biahe, a nanglimitar kadagiti lugar iti Kinshasa a mabalin a danonen dagiti lugan manipud iti Bethel. Ti kasayaatan a pamay-an tapno maidanon dagiti literatura ti sanga nga opisina kadagiti adayo a lugar ket ti panangipatulod babaen ti eroplano.

Nakitinnulong dagiti dadduma a sanga nga opisina a mangipaay iti literatura kadagiti kakabsat. Ti sanga nga opisina idiay Cameroon ket nangitulod kadagiti publikasion idiay Republika ti Sentral Africa ken idiay makin-amianan a Congo babaen ti trak. Dagiti sanga nga opisina idiay Rwanda ken Kenya timmulongda a nangipaay kadagiti kasapulan iti makindaya a deppaar ti pagilian. Idiay South Africa ken Zambia ti paggapuan dagiti literatura para kadagiti kongregasion iti dadduma a lugar iti abagatan.

Ministerial Training School​—Bendision iti Tay-ak

Naorganisar ti umuna a klase ti Ministerial Training School idiay Kinshasa idi 1995. Idi Abril 2003, addan nasurok nga 400 a kakabsat ti nasanay iti 16 a klase. Lima kadagiti estudiante ti nagbalin a manangaywan iti distrito, nasurok nga 60 ti agserserbi iti sirkito, ken 50 ti nadutokan kas special pioneer. Dagitoy a kakabsat ket pudno a nakatulong a nangparayray iti trabaho a panangasaba.

Saan a nalaka para kadagiti dadduma ti tumabuno iti eskuelaan. Agnanaed ni Georges Mutombo iti paset ti pagilian a kontrolado dagiti bumusbusor iti gobierno idi nakaawat iti surat a mangaw-awis kenkuana a tumabuno iti eskuelaan. Masapul idi a bisikletaenna ti 400 a kilometro nga agturong iti Kamina sakbay a makalugan iti eroplano a mapan idiay Kinshasa, a pakaangayan ti eskuelaan. Idi nagbiahe, tallo nga aldaw a nagtudtudo ken 16 a checkpoint ti militar ti linabsanna. Limmasat pay iti lugar nga agraraira ti krimen. Naminsan, kinamat ti grupo dagiti nakabisikleta a bandido. Sada la nagpatingga a nangkamat kenkuana idi bimtak ti pilid ti bisikleta daydiay mangidadaulo iti grupo.  Nalawag a gapu iti panaglanglanga ni Georges, nabigbig dagiti bandido nga isu ket maysa a Saksi. Impukkawda a saandan a kamaten, ta makitada nga adda kenkuana ti Diosna a ni Jehova.

Dagiti Pasilidad Maipaay iti Teokratiko nga Idudur-as

Manipud idi 1965, masarakan ti sanga nga opisina idiay 764 Avenue des Elephants, Limete, Kinshasa. Idi 1991, adda nagatang a lote iti lugar ti industria iti siudad. Ti tallo a dadakkel a pasdek iti daytoy a lote ket dati nga inokuparan ti paktoria ti tela sa nagbalin a pagtarimaanan. Dagiti kakabsat tinarimaanda dagiti pasdek tapno maipamaysa dagiti aktibidad iti sanga nga opisina.  Nupay naitantan ti proyekto gapu iti napolitikaan a kinaawan talged ken panagbaliwbaliw, narugian ti trabaho kadagiti baro a pasilidad ti sanga nga opisina idi 1993, kalpasan a simmangpet dagiti international servant. Idi Abril 1996, dagiti agserserbi iti sanga nga opisina idiay Avenue des Elephants immakarda kadagiti baro a pasilidad. Kalpasan a nakaakarda, maysa a panglakayen iti Bethel ti nagkuna: “Ti pannakakitak iti pamilia ti Bethel a sibubukel manen ipalagipna kadakami ti napalabas a sangapulo a tawen idi naparitan ti trabahomi. Agyamankami unay ken ni Jehova a Dios ken iti makitkita nga organisasionna gapu kadagitoy nagpipintas a pasdek.” Idi Oktubre 1996, immabut iti 100,000 ti baro a kangatuan a bilang dagiti agibumbunannag. Segseggaan dagiti kakabsat dagiti mapasamak nga irarang-ay iti masanguanan.

Timmulong Dagiti Misionero

Idi dekada 1990, mabalin manen ti mangibaon kadagiti misionero iti pagilian tapno kaduaenda dagiti pito a misionero a nakapagtalinaed sadiay iti unos ti sangapulo a tawen a pannakaiparit ti trabaho. Idi Hulio 1995, manipud iti Senegal a dati a nakaidestinuanda, naidestino idiay Congo da Sébastien Johnson ken ti asawana a ni Gisela. Simmaruno ti dadduma pay a misionero. Dadduma ti naggapu iti Estados Unidos kalpasan a nagturposda iti Gilead, ket naggapu met dagiti dadduma iti Belgium, Britania, ken Francia. Idi Marso 1998, simmangpet da Christian ken Juliette Belotti manipud iti French Guiana. Idi Enero 1999, naidestino da Peter Wilhjelm ken ti asawana a ni Anna-Lise manipud iti Senegal a dati a nakaidestinuanda. Idi agangay, simmangpet idiay Congo dagiti  dadduma pay a misionero manipud iti Cameroon, Mali, ken Senegal.

Idi Disiembre 1999, naluktan ti baro a pagtaengan dagiti misionero iti lugar a kabalbalayan idiay Kinshasa. Sangapulo ket dua a misionero ti agnanaed iti daytoy a pagtaengan. Idiay Lubumbashi, nagtultuloy a napagnaedan ti pagtaengan dagiti misionero manipud idi 1965. Idi 2003, naluktan sadiay ti maikadua a pagtaengan dagiti misionero. Iti agdama, uppat a pagassawaan ti agnanaed iti dayta a pagtaengan. Idi Mayo 2002, naibangon ti baro a pagtaengan dagiti misionero idiay Goma, nga adda iti makindaya a deppaar ti pagilian, ket uppat a misionero ti naidestino sadiay. Dagiti misionero nagtultuloyda a bendision iti daytoy nalawa ken nabunga a tay-ak.

Nakristianuan a Neutralidad Bayat ti Gubat

Simmangpet ti kaaduan kadagitoy a misionero bayat ti nariribuk a panawen iti pagilian. Idi Oktubre 1996, bimtak ti gubat iti makindaya a deppaar ti pagilian ken nagbiit a simmaknap iti dadduma pay a lugar. Ti panggep ti gubat ket tapno mapadisi ni Presidente Mobutu. Idi Mayo 17, 1997, nakastrek ti puersa ni Laurent-Désiré Kabila idiay Kinshasa, ket isu ti nagbalin a presidente.

Bayat a dagiti tattao iti intero a lubong buybuyaenda iti telebision dagiti nakaap-aprang ken narigat a kasasaad dagiti nagbakuit a mabisbisinan ken masaksakit, intultuloy dagiti adipen ni Jehova nga inwaragawag ti mangted-namnama ken makaliwliwa a mensahe ti Biblia. Nakalkaldaang ta rinibu ti natay, a pakairamanan ti agarup 50 a Saksi. Kas resulta ti gubat, adu dagiti natay iti kolera ken dadduma pay a sakit.

Gapu iti gubat, awanan ti kaaduan a tattao iti kard a pakabigbigan. Nangpataud daytoy iti parikut kadagiti kakabsat nga agbiahe a mapan mangasaba. Kadagiti kalsada, adu dagiti checkpoint ti militar. Dagiti agibumbunannag iti maysa a kongregasion ket awananda kadagiti kard a pakabigbigan, isu nga insingasing ti maysa a panglakayen nga ipakitada ti Advance Medical  Directive/Release kardda, ket inaramidda dayta. Iti maysa a checkpoint, kinuna dagiti soldado kadakuada: “Saan a dayta ti kayatmi. Nasional a kard a pakabigbigan ti tunggal umili ti sapsapulenmi!”

Simmungbat dagiti kakabsat: “Daytoy ti kard a mangipabigbig kadakami kas Saksi ni Jehova.” Impalubos dagiti soldado a lumabasda.

Idiay Kisangani, dagiti ganggannaet a soldado a makidangdangadang para kadagiti puersa ti gobierno imbaludda ti uppat nga agtutubo a kakabsat a lallaki. Siuulbod a naakusar dagiti kakabsat kas espia. Binigat a mangpili dagiti soldado iti sangapulo a balud nga ipanda iti kakaykaywan, sada papatayen. Maysa nga agsapa, pinilida ti dua a kabsat agraman ti walo a dadduma pay a balud. Nagturongda iti kakaykaywan. Iti dalan, nagsardeng ti trak gapu ta adda naiwara a bangkay iti kalsada. Dagiti ganggannaet a soldado binilinda ti dua a kabsat a mangikali iti dayta. Idi naikalidan, inurayda nga agsubli ti trak a nangpanaw kadakuada. Nupay adda gundawayda nga aglibas, saanda nga inaramid dayta gapu ta dida kayat nga isebba ti biag ti dua a kaduada a nabati iti pagbaludan. Nagsubli ti trak nga awanen dagiti walo a balud ta  nataydan. Iti pagbaludan, nasdaaw ti tunggal maysa a nakakita a nagsubli a sibibiag ti dua a kabsat. Di nagbayag kalpasan dayta, nadadael ti pagbaludan idi rimmaut ti puersa ti oposision. Naglibas dagiti ganggannaet a soldado, ket nawayawayaan dagiti kakabsat.

Timmulong Dagiti Sanga nga Opisina iti Europa Bayat Dagiti Narikut a Tiempo

Adda dagiti gubat iti adu a paset ti Congo sipud idi 1996, ket adu a tattao ti napapanaw. Rinibu a kakabsat idiay Congo ti nagkamang kadagiti kampo dagiti nagbakuit idiay Tanzania ken Zambia. Gapu ta adu a lugar iti Congo ti kontrolado dagiti rebelde, ad-adda a narigaten para iti sanga nga opisina ti makiuman ken mangaywan kadagiti kakabsat nga adda kadagita a teritoria. Kadagiti kangrunaan a siudad, naorganisar dagiti komite a mangsaranay kadagiti nadidigra tapno maibunong dagiti material a tulong. Situtulok a nagsakripisio ti pamilia ti Bethel a nagtrabaho  agingga iti rabii tapno tumulongda nga agiwaras kadagiti saranay. Dagiti Saksi ni Jehova idiay Belgium, Francia, ken Switzerland, nangipatulodda idiay Congo iti tinonelada a taraon, kawes, ken agas, kasta met ti 18,500 a paris ti sapatos ken 1,000 nga ules. Nagtultuloy ti panangsaranay. Naep-ep ti adu a panagsagaba ket nagunggonaan dagiti Saksi ni Jehova agraman dagiti dadduma.

 Idi Oktubre 1998, adda artikulo a naipablaak iti diario idiay Kinshasa. Kastoy ti kinunana: “Dagiti Kristiano a kongregasion dagiti Saksi ni Jehova iti nadumaduma a pagilian iti Europa nagbibinnuligda a nangur-or iti nasurok nga 400 a tonelada a saranay maipaay iti Congo-Kinshasa ken Congo-Brazzaville. Babaen ti panagtitinnulong dagiti boluntario idiay Inglatera, Francia, ken Switzerland, 37 a tonelada a bagas, gatas, bukbukel, ken nasustansia a biskuit ti naipatuloden iti Kinshasa. Impatulodda dayta idiay eropuerto ti Ostend, Belgium, sa simmangpet iti hedkuarter dagiti Saksi ni Jehova iti Kinshasa. Tallopulo ket walo a tonelada a taraon ti isangpet ti sabali pay nga eroplano.

 “Makapainteres ta dagiti Saksi ni Jehova tinulonganda dagiti nagbakuit idiay East Africa sipud idi adda panagpipinnatay idiay Rwanda. . . . Kinuna ti pannakangiwat dagiti Saksi ni Jehova a dagitoy a boluntario a donasion, a buklen ti taraon ken agas nga agdagup iti nasurok a 200 a tonelada, ket nakatulong a nangpaksiat iti epidemia a kolera. Iti dayta a tiempo, dagiti Saksi ni Jehova idiay Francia ken Belgium nangbuangayda kadagiti sumagmamano a grupo a mangtulong kadagiti nagbakuit kadagiti kampo. Dinakamatna pay ti kontribusion dagiti Saksi ni Jehova para kadagiti marigrigat idiay Makindaya a Europa ken Bosnia.”

Ti Gubat Saanna a Nalapdan ti Naespirituan nga Irarang-ay

Idi Setiembre 1998, rinaut dagiti rebelde ti Ndjili a kabangibang ti Kinshasa. Iti baet ti riribuk, nagkamang ti maysa a grupo  dagiti kakabsat iti balay a pagnanaedan ti manangaywan iti sirkito. Ti manangaywan iti sirkito inkararaganna dagiti kakabsat sa imbasana kadakuada ti Isaias 28:16. Kuna dayta a teksto: “Awan asinoman a mangwatwatwat iti pammati ti aglagawto.” Pinaregtana ti amin nga agtalinaedda a kalmado ken agpannurayda iti panangiwanwan ni Jehova.

 Insingasing ti dadduma a ballasiwenda ti rangtay tapno makapanawda iti Ndjili. Insingasing met ti dadduma a taluntonenda ti dalan nga asideg iti riles. Kamaudiananna, inkeddeng dagiti kakabsat nga agtalinaedda lattan iti ayanda. Tallo nga aldaw kalpasanna, naisubli iti kontrol ti gobierno dayta a lugar. Naamiris dagiti kakabsat a no tinaluntonda dagiti dalan a pagpilpilianda, mabalin a naipasungalngalda koma iti dangadang.

Adda kabsat a lalaki a naitimpuyog iti Kongregasion ti Museka Kipuzi idiay Katanga nga aglaklako idi iti ikan kadagiti sumagmamano a soldado. Kalpasan ti panagsasaritada, maysa a soldado ti nangakusar kenkuana kas espia ti bumusbusor a partido. Naigalut, nakabkabil, sa naipan iti hedkuarter dagiti militar iti dayta a rehion. Rabii idin a nakasangpet. Imbaga dagiti soldado nga agsala ti kabsat para kadakuada. Insungbat ti kabsat: “Kasano a matagiragsakyo ti panagsalak no nasipnget met?”

“Agkantaka ngarud,” kunada. Ti kabsat naimpusuan a kinantana ti “Yallatiwyo ken Jehova ti Awityo.” Kinuna dagiti soldado nga ulitenna ti kanta gapu ta natukayda iti sasaona. Inulitna ti kanta. Kiniddaw ti maysa a soldado a mangkanta iti sabali pay. Iti daytoy a gundaway, kinantana ti “Jehova, Agyamankami,” iti pagsasaona a Kiluba. Idi nalpasen a nagkanta, winarwaranda. Kabigatanna, insublida iti ili. Nagdamag dagiti soldado kadagiti kaarruba ti kabsat tapno masiguradoda nga isu ket saan nga espia. Sakbay a pimmanaw dagiti soldado, kinunada iti kabsat: “Patayendaka koman, ngem ita, saankan a matay. Inispalnaka ti relihionmo! Nagutugotkami unay iti sasao ti dua a kinantam. Itultuloymo ti agserbi iti Diosmo!”

 Pakaidayawan ni Jehova ti Panangibangon iti Kingdom Hall

Kadagiti kallabes a tawen, ti Bagi a Manarawidwid dagiti Saksi ni Jehova ket nangaramid iti naisangsangayan nga urnos a makatulong iti pannakaibangon dagiti Kingdom Hall kadagiti pagilian nga ayan dagiti nakurapay a kakabsat. Dagiti kakabsat idiay Congo inapresiarda daytoy nga urnos, tangay dakkel idi ti panagkasapulanda kadagiti Kingdom Hall. Idiay Kinshasa, kas pagarigan, adda 298 a kongregasion ngem awan ti uray 20 la koma a maitutop a Kingdom Hall. Ginasut a Kingdom Hall ti kasapulan idi iti intero a pagilian. Idi Abril 1999, nairugi ti programa a panagibangon iti Kingdom Hall idiay Kinshasa. Di nagbayag, nagsaknap dayta kadagiti dadduma pay a probinsia ti Congo. Idi rugrugi ti 2003, nabangonen ti agarup 175 a Kingdom Hall idiay Congo (Kinshasa) ken Congo (Brazzaville).

Natukay unay ti rikna ti maysa a lalaki nga adda pannakaammona iti kinapudno sipud idi dekada 1950, idi nakitana ti pannakaibangon ti Kingdom Hall iti sango ti balayna. Kinunana: “Pulos a diak naginteres iti trabaho dagiti Saksi. Ita, makitakon ti bunga dagiti bannogda. Nangibangonda iti Kingdom Hall iti abay ti balay ni adingko, ket ita, iti met batog ti balayko. Kasla sursurotendak dagiti Saksi sadinoman ti papanak!” Daytoy a lalaki inawatna dagiti awis a tumabuno iti Panglaglagip iti ipapatay ni Kristo ken iti pannakaidedikar daytoy baro a Kingdom Hall. Regular itan a makigimgimong.

Tallo a kongregasion idiay Matete ti aggigimong idi iti marmarsuod a pasdek a ginatangda idi 1994. Awan ti kuarta dagiti kakabsat a pangpatarimaanda iti pasdek isu nga innem a tawen a kasta ti kasasaadna. Adda dakkel a simbaan iti ballasiw ti kalsada a sanguen ti pasdek. Idi naibangon ti simbaan, kinuna ti maysa a manangaskasaba a dandanin umalis dagiti Saksi ni Jehova. Dagiti kakabsat ket inuy-uyaw dagiti kaarrubada gapu ta awan ti napintas a paggigimonganda. Uray no addan dagiti materiales a pangbangonda iti baro a Kingdom Hall,  naguy-uyaw latta dagiti sumagmamano a kaarrubada. Anian a siddaawda idi makitada ti resultana! Ita, kunadan a ti pasdek nga inaramid dagiti Saksi ni Jehova ti kapintasan iti dayta a lugar. Maysa a kaarruba a pulos a dina kayat idi ti makisarita kadagiti Saksi ti nasdaaw idi nakitana ti naaramidan dagiti kakabsat. Napan iti lugar a pakaibangbangonan ti Kingdom Hall ket inkarina a dumngegton kadagiti Saksi inton sumarungkarda.

Iti maysa a lugar a pakaibangbangonan ti Kingdom Hall, adda babai nga immasideg iti kabsat a babai nga aglutluto idi iti taraon dagiti agtartrabaho. Insaludsod ti babai: “Agibangbangonkayo kadi iti simbaan?”

“Mangibangbangonkami iti Kingdom Hall-mi,” insungbat ti kabsat.

Kuna ti babai: “Daytoy a pasdek ket agbalinto a kas kadakayo. Kanayon a nadalimanek ken nadaluskayo. Kastanto ta simbaanyo!”

 Panagbalbaliw iti Administrasion ti Sanga nga Opisina

Tapno maipaay dagiti kasapulan iti tay-ak, nasken idi a mareorganisar ti lokal a Branch Committee. Idi Mayo 1996, ti Bagi a Manarawidwid ket nangaramid kadagiti panagbalbaliw. Idi Mayo 20, 1996, nadutokan ni Sébastien Johnson kas Branch Committee coordinator. Duada ken ni Peter Ludwig, nga immuna iti dua a bulan a nadutokan kas kameng ti komite, a nangbuangay iti Branch Committee a buklen ti sumagmamano laeng a miembro a mangimaton iti trabaho. Kadagiti simmaganad a tawen, nadutokan ti dadduma pay: da David Nawej, Christian Belotti, Benjamin Bandiwila, Peter Wilhjelm, Robert Elongo, Delphin Kavusa, ken ni Uno Nilsson. Gapu kadagiti parikut iti salun-at, nagsubli idiay Alemania ni Peter Ludwig ken ti asawana a ni Petra. Agserserbida itan iti sanga nga opisina sadiay.

Sipipinget nga agtartrabaho dagiti kakabsat a kameng ti Branch Committee tapno maipaay ti teokratiko a panangiwanwan iti intero a tay-ak. Kanayonanna, dagiti adipen ni Jehova iti North America, Europa, ken Japan naidestinoda idiay Congo tapno agserbida kas international servant, Bethelite, ken misionero.  Iti 2003 a tawen serbisio, nasuroken a 250 ti kameng ti pamilia ti Bethel idiay Kinshasa. Tallopulo ket uppat ti promedio nga edadda.

Adu Pay ti Trabaho

Insurat ti propeta idi unana: “Bendito ti nabaneg a lalaki a mangikabil ti panagtalekna ken Jehova, ket ni Jehova ti nagbalin a pagkammatalkanna.” (Jer. 17:7) Iti laksid ti agtultuloy a gubat kadagiti sumagmamano a lugar idiay Congo, dagiti kakabsat ipakpakaammoda latta ti naimbag a damag maipapan iti Pagarian kadagiti sabsabali. Gapu iti gerra sibil, nalapdan dagiti panangikagumaan ti sanga nga opisina a mangipaay iti naespirituan a tulong iti intero a pagilian. Nupay kasta, makaparegta a maammuan a ti dagup dagiti agibumbunannag ket immabuten iti baro a kangatuan pay laeng a bilang a 122,857.

Iti daytoy a salaysay, insaritami dagiti kapadasan dagiti matalek a kakabsat idiay Congo. Saanmi a madakamat ti amin a nagan dagiti adu a kakabsat a nakatulong iti panangidepensa ken legal a panangipasdek iti naimbag a damag idiay Congo. Kaskasdi, sigurado a ni Jehova gunggonaanna amin ida. Insurat ni apostol Pablo kadagiti padana a Kristiano: “Saan a nakillo ti Dios tapno lipatenna ti aramidyo ken ti ayat nga impakitayo maipaay iti naganna, ta nagserbikayo kadagiti sasanto ken agtultuloykayo nga agserbi.”​—Heb. 6:10.

Adu pay laeng ti aramiden. Adda dagiti baro a teritoria a nasken a maluktan. Masapul a maibangon dagiti Kingdom Hall. Nasken a mapalawa dagiti pasilidad ti sanga nga opisina. Kaskasdi, kalpasan a narepasotayo ti nasurok a 50 a tawen ti teokratiko nga aktibidad idiay Congo, umanamongtayo iti kinuna ti maysa a kabsat idi 1952: ‘Kaskam la sangasupot a bukbukel ti mais iti Africa. Sadinoman a pakaipuruakanmi a saggaysa, umadukami no agtudo.’ Sigagagartayo a mangkita no kasano a ti nailangitan nga Amatayo a ni Jehova a Dios, pagtubuenna ti bin-i ti Pagarian.​—1 Cor. 3:6.

[Footnotes]

[Blurb iti panid 229]

“Ita, saantayon a mangngeg dagiti Saksi ni Jehova iti [Congo]”

[Blurb iti panid 249]

“Patayendaka koman, ngem ita, saankan a matay. Inispalnaka ti relihionmo!”

 [Kahon iti panid 168]

Maipapan iti Congo (Kinshasa)

Pagilian: Masakawan ti Demokratiko a Republika ti Congo ti ekuador. Nasurok a mamin-innem a dakdakkel ngem iti Congo (Brazzaville) a kabangibangna. Naabungotan iti napuskol a kabakiran ti kadakkelan a paset ti makin-amianan a Congo, nasamek unay nga uray la di masirayan ti init ti daga. Iti makindaya a deppaar ti pagilian, adda dagiti bambantay ken nabiag a bulkan. Iti makinlaud a Congo, 37 kilometro ti kaatiddog ti kosta a nangtaraigid iti Taaw Atlantico.

Umili: Nasurok a 200 a tribu iti Africa ti mangbukel iti 55 milion nga umili ti Congo. Limapulo porsiento iti populasion ti Katoliko; 20 porsiento ti Protestante; 10 porsiento ti Kimbanguist; ken 10 porsiento ti Muslim.

Lenguahe: Adu a pagsasao ti maus-usar. Nupay Pranses ti opisial a lenguahe, dagiti kangrunaan a maar-aramat a pagsasao iti Africa ket Lingala, Kingwana, Swahili, Kongo, ken Tshiluba.

Pagbiagan: Nabaknang ti Congo iti rekursos naturales​—petroleo, diamante, balitok, pirak, uranium—​ngem gapu iti panagdadangadang itay nabiit, kimmapsut ti eksportasion ken dimmakkel ti utang ti Congo kadagiti sabali a pagilian. Agtaud iti bukodda a mula ti kaaduan a taraon dagiti pamilia kadagiti away. Karaman kadagitoy ti kamoteng kahoy, mais, ken pagay.

Dagiti atap nga animal: Naruay dagiti atap nga animal. Adu dagiti baboon, gorilia, ken bakes kadagiti kabakiran. Kadagiti kapanagan, adda dagiti antelope, leopardo, leon, rhinoceros, ken zebra. Masarakan dagiti buaya ken hipopotamus kadagiti karayan.

 [Kahon/Ladawan iti panid 173, 174]

Binirokna ti Kinapudno ket Nasarakanna

Maysa idi ni Henry Kanama a kameng ti Evangelical Church idiay Luena ngem nabigbigna nga awan ti kinapudno iti daytoy a relihion. Masansan idi a mapan agkararag ken agmennamenna iti kabambantayan. Naam-ammona sadiay ti maysa a grupo a nagkuna a kabaelanda ti makisao kadagiti di makita nga espiritu. Dagiti kameng daytoy a grupo imbagada ken ni Henry nga adda ti Dios iti adayo, nupay saanda nga ammo no sadino.

Rinugian ni Henry a biroken ti pudno a Dios. Idi agangay, naam-ammona ti maysa a lalaki a nangted kenkuana iti magasin nga Agriingkayo! iti pagsasao a Pranses. Nabiit la a nabigbig ni Henry ti kinapudno a linaon ti Biblia. Daytoy ti nabayagen a sapsapulenna! Sinuratanna dagiti Saksi ni Jehova iti adres a nakitana iti magasin, ket di nagbayag agad-adalen iti Biblia babaen ti pannakisinnuratna. Idi agangay, da Henry ken ni Elisabeth nga asawana ken ti sumagmamano nga am-ammoda nagsuratda tapno damagenda no kasanoda a mabautisaran. Ti simmaruno a surat a naawatda inwardasna ida a makiuman kadagiti sanga nga opisina kadagiti kabangibang a pagilian. Adayo unay ti kaaduan kadagitoy a sanga nga opisina.

Daytoy bassit a grupo, a buklen da Henry ken Elisabeth agraman da Hyppolite Banza ken ni Julienne nga asawana, inkeddengda ti mapan idiay Northern Rhodesia. Napanunotda a nasken nga adalenda ti pagsasao a Cibemba tapno umuneg ti pannakaammoda iti kinapudno. Pinattapattada ti magastos ket nagbiaheda. Kalpasan ti innem a bulanda sadiay, nabautisaranda idi 1956.

Iti dayta met la a tawen, nagsublida idiay Congo, ket sireregta nga inranudda sadiay ti naimbag a damag kadagiti sabsabali. Idi 1961, naaresto ken naibalud ni Henry ken ti dadduma kadagiti kakaduana. Napagbiddutanda a kameng ti Kitawala a nangpapatay iti lokal a panguluen a nangisikat iti pannakapapatay ti sabali a panguluen. Siempre, saan a napaneknekan daytoy, ket nawayawayaanda idi agangay.

Nagpayunir da Henry ken Elisabeth. Di nagbayag, nagbalinda nga special pioneer, ket idi agangay nagserbida iti sirkito. Nupay pimmusayen ni Henry idi 1991, regular pioneer pay laeng ni Elisabeth. Maysan a manangaywan iti sirkito ti maysa kadagiti annakda a ni Ilunga.

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 178]

Albert Luyinu—Matalek a Saksi

Damo a naammuan ni Albert ti kinapudno idi 1951 babaen ti katrabahuanna a ni Simon Mampouya, a taga Congo (Brazzaville). Ni Albert ti kaunaan a taga Congo a nagbalin a dentista, isu a saan a nalaka kenkuana ti agbalin a Saksi gapu iti natan-ok a saadna iti kagimongan. Nabautisaranda ken ni baketna kalpasan ti Memorial idi 1954. Rabii idi nabautisaranda ta maiparit ti trabaho.

Nagserbi ni Albert manipud 1958 agingga idi 1996 kas legal a pannakabagi ti Asosasion Dagiti Saksi ni Jehova, ti lokal a rehistrado a korporasion dagiti Saksi. Malagipna ti panangipatarusna iti palawag ti kasar nga impaay ni Kabsat Heuse iti imatang ti 1,800 a tattao. Iti dayta a palawag, naibinsabinsa nga umuna dagiti rebbengen ti Kristiano nga asawa a babai. Malagip ni Albert nga isu ket naragsakan a nangmatmat iti asawana ken iti dadduma pay a kakabsat a babbai a dimmar-ay. Nupay kasta, idi nadakamat dagiti rebbengen ti Kristiano nga asawa a lalaki, nariknana nga isu ket awan kaimudinganna. Idi nalpas ti palawag, ti panagriknana ket kasla pagattumeng ti kabassitna!

[Ladawan]

Da Albert ken Emilie Luyinu

 [Kahon/Ladawan iti panid 191-193]

Interbiu ken ni Pontien Mukanga

Nayanak: 1929

Nabautisaran: 1955

Ababa a Pakasaritaanna: Umuna a manangaywan iti sirkito idiay Congo.

Idi 1955, napanak iti ospital gapu ta nasakit ti ngipenko. Inagasannak ti dentista a ni Albert Luyinu, kalpasanna, impakitana kaniak ti Apocalipsis 21:3, 4, nga agkuna a dumtengto ti aldaw nga awanen ti ut-ot. Intedko ti adresko, ket sinarungkarannak ni Albert iti karabiyanna. Napartak ti irarang-ayko iti naespirituan ket nabautisaranak iti daydi met la a tawen.

Nadutokanak a manangaywan iti sirkito iti intero a Congo idi 1960. Saan a nalaka ti trabahok. No mano nga aldaw, lawas pay ketdi, nga agbiaheak a nakalugan iti likud dagiti trak a napno iti karga a lumasat kadagiti tibbatibbakol a dalan iti kainaran. Iti rabii, kagatendak dagiti lamok. Masansan a madadaelan ti trak, ket masapul nga agurayak agingga a matarimaan. Agmaymaysaak a magna kadagiti awanan senial a dalan ket mayaw-awanak no dadduma.

Naminsan, simmarungkarak iti maysa nga ili iti amianan ti Congo. Kaduak ni Leon Anzapa. Nagbisikletakami a napan iti sabali nga ili a nasurok a 120 kilometro ti kaadayona. Nayaw-awankami ket maysa a rabii a naturogkami iti pagmanokan. Kinagatdakami dagiti ayam,  isu a ti makinkukua iti pagmanokan nangpasged iti bassit nga apuy iti tengnga ti suelo, nupay awan a pulos ti tawa.

Iti dayta a rabii, ti anak a lalaki ti makinkukua ket nakiapa kadagiti dadduma a kalugaranda. Idi kuan, nakiapa metten ti makinkukua. Ammomi a no maabak, mabalin nga adda dakes a mapasamak kadakami. Dikam nakaturog iti dayta a rabii gapu iti ayam, asuk, ken apa.

Sakbay a nagbannawag, naglibaskami a nagbisikleta, ngem kalpasan ti sumagmamano a kilometro, nayaw-awankami manen. Agmalmalem nga intuloymi ti nagdaliasat. Inunormi ti awan matagtagitaona a dalan. Idi mumalemen, natumba ni Leon iti bisikletana gapu iti bisin ken bannog. Naitama ti rupana iti bato ket nasugat ti makinngato a bibigna. Nadara ti sugatna, ngem nagtuloykami agingga a nakagtengkami iti maysa a purok. Idi makitada ni Leon, kayat dagiti lumugar a maammuan no siasino ti nangdangran kenkuana. Imbagami a natumba iti bisikletana. Saanda a mamati ket siak ti pabasolenda a nangdangran kenkuana. Saankami manen a nakaturog iti dayta a rabii; agpapaut-ot ni Leon, ken pinagsasaritaan dagiti lumugar a sugatendak met kas pannusa. Kabigatanna, intuloymi ti nagdaliasat agingga a nakagtengkami iti maysa a purok. Adda agas sadiay. Binukbokanda iti pangontra iti impeksion ti bibig ni Leon ken pinagkeppetda ti sugatna babaen ti innem nga ipit. Kalpasanna, nagdaliasatkami iti 80 pay a kilometro agingga a nakagtengkami idiay Gemena. Imbatik sadiay ni Leon iti maysa a bassit nga ospital tapno maagasan. Agmaymaysaak a nagtuloy a napan iti ayan ni baketko, ket kalpasanna intuloymi ti nangasaba kadagiti tattao nga agnanaed iti igid ti karayan nga agturong iti Kinshasa.

Masansan a kadua ni Pontien ti asawana a ni Marie kadagitoy a panagdaliasat. Pimmusay ni baketna idi 1963. Idi 1966, nangasawa manen ken nagtalinaed kas manangaywan iti sirkito agingga idi 1969. Agserserbi pay laeng iti amin a tiempo kas regular pioneer.

 [Kahon/Ladawan iti panid 195, 196]

Interbiu ken ni François Danda

Nayanak: 1935

Nabautisaran: 1959

Ababa a Pakasaritaanna: Agdaldaliasat a manangaywan manipud 1963 agingga idi 1986. Nagserbi iti Bethel idiay Congo manipud 1986 agingga idi 1996. Maysa ita a panglakayen ken special pioneer.

Idi 1974, madama a bisbisitaek ti maysa a kongregasion idiay Kenge, Probinsia ti Bandundu, idi a dagiti soldado ti agturturay a partido inarestodakami amin a pito. Kangrunaan a nangidarumanda kadakami ti panagkedkedmi a makiraman kadagiti napolitikaan a seremonia a pammadayaw iti pangulo ti estado. Inkabildakami iti maysa a selda nga awanan kadagiti tawa ken dos por dos a metro ti kailetna. Awan kadakami ti mabalin nga agtugaw wenno agidda; agsisinnadag laeng ti mabalinmi nga aramiden. Mamindua laeng kada aldaw a mapalubosankami a rummuar, ket addakami iti dayta a selda iti 45 nga aldaw. Idi a ti asawak, a ni Henriette, ket nadamagna ti napasamak, nagbiahe iti 290 kilometro manipud Kinshasa tapno umaynak kitaen. Nupay kasta, maminsan laeng iti makalawas a napalubosan a bumisita kaniak.

Maysa nga aldaw, simmarungkar iti pagbaludan ti piskal ti gobierno. Naangay ti napolitikaan a seremonia a pammadayaw kenkuana. Dakami laeng ti saan a nagkanta kadagiti napolitikaan a kanta ken nangulit-ulit  kadagiti islogan ti partido. Nakapungtot ti piskal ket minandarannak a bilinek nga agkanta dagiti innem a dadduma pay a kakabsat. Imbagak nga awan ti autoridadko a mangbilin kadakuada ket isuda a mismo ti agdesision no agkantada wenno saan. Nakabkabilak gapu iti daytoy.

Idi agangay, inlugandakami iti likud ti de dual a lugan. Dua a soldado ti kimmuyog a mangguardia kadakami, ket nagtugaw ti piskal iti abay ti drayber. Agturongkami iti siudad ti Bandundu, ti kabesera ti probinsia a kasta met laeng ti naganna. Bumanesbes ti taray ti lugan. Imbagak kadagiti kakabsat a kumpetda a naimbag, sa inrugik ti nagkararag. Idi agngudon ti kararagko, bigla a nagkurba ti lugan ket naburang-it. Nakaskasdaaw ta awan uray maysa ti natay wenno nadunor. Nariknami ti pannalaknib ni Jehova kadakami. Pinatakdermi ti lugan, sa imbilin ti piskal kadagiti dua a soldado nga isublidakami iti pagbaludan, ngem magmagnakami laengen. Nagtuloy ti lugan nga agturong idiay Bandundu.

Idi nakasublikamin iti pagbaludan, dagiti soldado inestoriada kadagiti opisial sadiay no ania ti napasamak ket indawatda a ruk-atandakamin. Nasdaaw unay ti direktor ti pagbaludan. Kas kadakami, patienna a sinalaknibannakami ti Dios. Maysa a gagangay a selda ti nangipupokanda kadakami kadagiti simmaganad nga aldaw ken napalubosankami a makipulapol kadagiti dadduma pay a balud iti paraangan. Kalpasanna, nawayawayaankamin.

Kalpasan ti 24 a tawen a panagserbida iti sirkito, naayaban idiay Bethel da François ken Henriette. Sangapulo a tawen kalpasanna, natudinganda kas special pioneer. Pimmusay ni Henriette idi Agosto 16, 1998.

 [Kahon/Ladawan iti panid 200-202]

Interbiu ken ni Michael Pottage

Nayanak: 1939

Nabautisaran: 1956

Ababa a Pakasaritaanna: Duapulo ket siam a tawen a nagserbi idiay Congo da Michael ken ni Barbara nga asawana. Agserserbida itan iti Bethel idiay Britania. Maysa ni Michael a panglakayen iti Lingala ti pagsasaona a kongregasion idiay London.

Ti panagsursuro a makikomunikar ti kangrunaan a karit kadakami. Umuna, masapul a sursuruenmi ti Pranses, ti kangrunaan a lenguahe iti Congo. Pagdamdamuan pay laeng dayta. Idiay Katanga, nasursuromi ti Swahili; idiay Kananga, masapul a nasigokami nga agsao iti Tshiluba; ket idi naidestinokami idiay Kinshasa, nasursuromi ti Lingala.

Dakkel ti naitulong amin dagitoy. Umuna, nalaka a nayasideg ti rikna dagiti kakabsat kadakami bayat nga ikagkagumaanmi ti makisarita kadakuada. Nakitada ti reggetmi nga agsao iti pagsasaoda kas pammaneknek ti napaypayso nga ayat ken pannakaseknanmi kadakuada. Maikadua, nagbalin nga ad-adda a nabunga ti ministeriomi. Masdaaw ti bumalay apaman a mangngegna nga agsasaokami iti pagsasaona, kalpasanna maragsakan, pasangbayennakami ken tarigagayanna a denggen ti ibagami.

Gapu ta ammomi ti agsao kadagiti lokal a pagsasao, naliklikanmi dagiti posible a peggad idi nagbiahekami a bumisita iti distrito. Kadagiti panawen ti krisis, gagangay  a dagiti militar ken politikal a partido bangenanda dagiti kalsada nga isu ti kasayaatan a lugar a pagkikilanda iti kuarta. Nangruna a puntiriada dagiti ganggannaet nga ibilangda a nalaka a makuartaan. No pasardengendakami iti kalsada, kablaawanmi dagiti soldado iti bukodda a pagsasao. Daytoy ti mamagaripapa kadakuada. Kalpasanna, damagenda no siasinokami. No saan laeng a kablaaw ti maisaomi no di ket mailawlawagmi pay iti pagsasaoda no ania ti ar-aramidenmi, kaaduanna a dumngegda, agkiddawda kadagiti publikasiontayo, ken kablaawandakami iti, ‘Natalged a panagbiahe ken bendisionannakayo koma ti Dios.’

Masansan a matukay ti riknami gapu iti napaypayso a managsakripisio nga ayat dagiti Africano a kakabsat. Iti adu a tawen, ti Congo ket maymaysa a partido a politikal nga estado nga aktibo ken siraranggas a bumusor no dadduma kadagiti neutral ti takderda, a kas kadagiti Saksi ni Jehova. Iti kastoy a kasasaad, naglugankami iti dyip a mapan agserbi kadagiti kakabsat kadagiti asamblea ti distrito.

Malagipko pay unay ti maysa nga asamblea. Bayat ti sesion iti rabii ti maudi nga aldaw, ti panguluen ti politikal a partido napan iti likud ti plataporma. Nakainum ken abusado, nga ipapilitna a palubosanmi a mapan iti entablado tapno ibagana iti amin a masapul a gumatangda iti kard ti partido. Idi nagkedkedkami, nakapungtot ken ininsultonakami, a kunkunana a dagiti Saksi ni Jehova busbusorenda ti gobierno isu a rumbeng a maibaludda. Adda dagiti kakabsat a nakaguyugoy kenkuana a pumanaw. Pimmanaw, nga ipukpukkawna nga ipulongnakami kano iti administrador, kalpasanna, agsublinto tapno puoranna ti dyipmi ken ti abong-abong a paggigiananmi. Ammomi a paypaysuenna ti imbagana.

Nakasaysayaat dagiti kakabsat. Imbes a tumarayda gapu iti buteng, linikmutdakami, ken pinabilegdakami nga agtalek ken ni Jehova ken mangipabiang iti amin kenkuana. Agpatnag a nagsisinnublatda a nangbantay iti abong-abong ken dyipmi. Makatukay unay iti rikna dayta a kapadasan. Saan laeng a sisasagana dagiti kakabsat a mangisebba iti biagda tapno salaknibandakami no di ket situtulokda pay a mangsango iti aniaman a risgo a mabalin a pakaipasanguanda apaman a makapanawkami gapu iti panagkedkedmi a mangsuporta iti politikal a partido. Pulos a dimi malipatan daytoy a panangiparangarang iti managsakripisio a Nakristianuan nga ayat, kasta met ti adu pay a makapabileg nga ebkas ti ayat a napadasanmi bayat ti adu a tawen a kaaddami iti Congo.

 [Kahon/Ladawan iti panid 211-213]

Interbiu ken ni Terence Latham

Nayanak: 1945

Nabautisaran: 1964

Ababa a Pakasaritaanna: Nagmisionero iti 12 a tawen. Nagsursuro iti Pranses, Lingala, ken Swahili. Madama nga agserserbi iti Espania, a kaduana ti asawana ken ti dua nga annakna.

Idi 1969, duakami ken ni Raymond Knowles a napan iti Kisangani. Ti siudad ket addaan idi iti agarup 230,000 nga umili ken dayta ti kabesera ti makin-amianan a daya a probinsia ti Congo.

Anian a nagbara ti panangabrasa kadakami dagiti sumagmamano nga agibumbunannag ken ti adu nga interesado a tattao iti dayta a lugar! Adu ti insagutda kadakami​—papaya, pinia, saba, ken dagiti prutas iti tropiko a dimi pay pulos nakitkita. Dadduma ti nangitugot kadagiti sibibiag a manok ken pag-ong. Siaayat a pinadagusnakami ni Samuel Tshikaka. Ngem di nagbayag, nakasarakkami iti bunggalo a maabangan. Kinaduadakami da Nicholas ken Mary Fone, kasta met da Paul ken Marilyn Evans. Anian a ragsakmi! Tinarimaan ken pininturaanmi ti damo a pagtaengan dagiti misionero iti Kisangani. Adu ti nagkalatkat iti dayta ken napalikmutan iti natatayag a ruot, ket bayat nga agdaldaluskami, adda naabugmi a dua a musang iti attic. Di nagbayag, da Peter ken Ann Barnes kasta met ni Ann Harkness, a nagbalin nga asawak, kinaduadakami iti dayta a pagtaengan.

 Bayat ti umuna nga uppat a tawenmi a nangaskasaba iti Kisangani, nasursuromi ti agsao iti Lingala ken Swahili ket simmingedkami kadagiti managpadagus ken mannakigayyem a tattao sadiay. Nakaad-adu ti iyad-adalanmi iti Biblia isu a masapul nga irugimi ti mangyadal iti agsapa agingga iti rabii tapno mayadalanmi amin ida. Bayat dagiti tawen a kaaddami iti Kisangani, nakitami ti grupo nga awan pay sangapulo nga agibumbunannagna a nagbalinen a walo a kongregasion.

Iti naminsan a nagbiahekami idiay Ituri, nakitami ti maysa a purok dagiti Pygmy. Magagarankami a mangasaba kadagiti lumugar. Kuna ti dadduma nga eskolar a dagiti Pygmy ibilangda ti kabakiran kas ina wenno amada gapu ta daytoy ti pagtataudan ti taraon, kawes, ken pagtaenganda. Gapu iti dayta, ibilang dagiti Pygmy a sagrado ti kabakiran ken patienda a mabalinda ti makiuman iti dayta babaen ti seremonia a maawagan iti molimo. Daytoy a seremonia ramanenna ti panagsasala ken panagkakanta iti aglikmut ti apuy. Ti sala ket madanggayan iti trumpeta ti molimo, a maysa nga atiddog a tubo a kayo, a puyotan dagiti lallaki tapno mangpataud iti samiweng ken uni dagiti animal.

Nasdaawkami iti makapainteres a panagnaed dagitoy agakar-akar a tattao, a gagangay nga agtalinaed laeng iti makabulan wenno nasursurok pay iti maysa a lugar. Ti kampoda ket addaan kadagiti pagturogan a kasla balay ti uyokan ti sukogna, a naaramid kadagiti naganus a kayo ken bulbulong. Maysa laeng ti ridawna ken mabalin a maibangon iti dua nga oras wenno awan pay. Nalawa dagitoyen a pagkukotan ti sumagmamano nga indibidual. Dadduma nga ubbing ti immasideg ken nangapros iti kudil ken buokmi ta pulos a dida pay nakakita kadagiti puraw a tattao. Anian a pribilehio ti pannakakita ken panangasabami kadagidiay a mannakigayyem a tattao iti kabakiran! Imbagada kadakami nga adda dagiti naam-ammoda idi a Saksi a simmarungkar kadakuada a naggapu kadagiti purok nga asideg iti nagpakarsuanda.

 [Kahon/Ladawan iti panid 215, 216]

Interbiu ken ni David Nawej

Nayanak: 1955

Nabautisaran: 1974

Ababa a Pakasaritaanna: Kadagiti amin a lokal a kameng ti pamilia ti Bethel iti Congo, isun ti kapautan a nagserbi. Miembro met ti Branch Committee.

Idi 1976, naklaatak a nakaawat iti surat a mangaw-awis kaniak iti Bethel. Iti surat, naugedan dagiti sasao a “naganat” ken “madagdagus.” Agnanaedak iti Kolwezi, agarup 2,450 kilometro manipud iti Kinshasa. Saan a kaskarina ti mangpanaw iti pagtaengan, ngem kayatko a tuladen ni Isaias a nangikuna iti: “Adtoyak! Ibaonnak.”​—Isa. 6:8.

Idi nakasangpetak iti Bethel, dagiti kakabsat impakitada kaniak ti makinilia sa dinamagda no ammok ti agmakinilia. Imbagak a maysaak a mannait ken ammok nga usaren ti makina a pagdait ngem saanko nga ammo ti agmakinilia. Ngem inkagumaak ti nagtrabaho ken nagsursuro nga agmakinilia. Iti dayta a tiempo, nagtrabahoak iti Translation ken Service department.

Kalpasanna, natudinganak nga agtrabaho iti Correspondence desk. Paset ti trabahok ti panangproseso kadagiti kupon nga insina dagiti tattao kadagiti publikasion sa impatulodda iti opisina. Kaaduanna, agkidkiddawda kadagiti sabali pay a publikasion. Masansan a pampanunotek no ania ti resulta ti panagbasa dagiti tattao iti  literatura a naawatda. Ngem adda ammok a maysa a pasamak. Napartak a rimmang-ay ti dua nga agkabannuag a lallaki. Di nagbayag, nagbalinda a payunir sa kalpasanna, special pioneer. Idi naawisda iti Bethel, nagbalin a kakuartok ti maysa kadakuada.

No dadduma, dagiti tattao agsuratda iti Bethel tapno dumawatda iti kuarta. Adda naaramid a nadayaw a surat a mangilawlawag iti boluntario a trabahotayo ken mangparegta kadagiti indibidual nga agadal iti Biblia. Naminsan, adda maysa a kabsat a lalaki a nangibaga kaniak a naammuanna ti kinapudno gapu iti kasta a surat. Impakitana kaniak. Adu a tawen sakbayna, nagsurat iti Bethel tapno dumawat iti kuarta. Impangagna ti pammaregta a naawatna isu nga adda itan iti kinapudno.

Di nagbayag, nangtamingak kadagiti banag a mainaig iti linteg. Tinulongak idi ti sumagmamano a kakabsat a naakusar gapu ta dida nagisuot iti tarheta ti partido. Nangurnongak iti tured sa kinunak kadagiti agtuturay: “Ania ti serbi ti tarheta? Kalkalpas pay laeng ti gerra sibil, ket bin-ig nga addaan kadagiti tarheta dagiti kinalabanyo. Awan ti serbi ti tarheta ta saanna a garantisaran no ania a talaga ti kapanunotan ti maysa a tao. Ti talaga a napateg ket ti makin-uneg a kinataotayo. Dagiti Saksi ni Jehova ket umili a nikaanoman dida mangirugi iti gerra sibil. Ti panagtungpalda iti linteg ket napatpateg nga amang ngem iti tarheta.” Nawayawayaan dagiti kakabsat. Ni Jehova kanayon a tulongannatayo kadagita a kasasaad.

Nasurok a 27 a tawenen nga agserserbiak iti Bethel. Nupay limitadon ti kabaelak ken nababa la ti adalko, umag-agawaak latta tapno mausarnak ni Jehova. Adda pay laeng dagiti naganat ken madagdagus a panagkasapulan iti Bethel!

 [Kahon/Ladawan iti panid 219, 220]

Interbiu ken ni Godfrey Bint

Nayanak: 1945

Nabautisaran: 1956

Ababa a Pakasaritaanna: Nagturpos iti maika-47 a klase ti Gilead. Nagserbi iti Congo iti 17 a tawen. Agserserbi ita kas miembro ti Branch Committee iti Rwanda. Makapagsao iti Ingles, Lingala, Pranses, Swahili, ken Tshiluba.

Idi 1973, kaduak iti serbisio iti tay-ak ti maysa a kabsat a taga Kananga. Immay dagiti agtuturay iti balay a pangyad-adalanmi iti Biblia ket inarestodakami. Dua a lawas nga addakami iti pagbaludan. Iti daytoy a tiempo, imbalonannakami ti kaduak a misionero a ni Mike Gates, yantangay awan idi ti maited a taraon iti pagbaludan. Nawayawayaankami kamaudiananna. Kalpasan ti tallo a bulan, iti aldaw ti iskediulmi ken ni Mike nga ageroplano tapno tabunuanmi ti internasional a kombension idiay Inglatera, nadamagmi a naaresto dagiti amin a kakabsat iti asideg a kongregasion. Kayatmi ida a bisitaen ken ikkan iti taraon. Naklaatkami ta idi kiniddawmi a bisitaenmi dagiti kakabsat, imbilin ti mahistrado nga arestuendakami. Bayat nga ur-urayenmi ti bus a mangipan kadakami iti pagbaludan, nangngegmi a timmayaben ti eroplano a paglugananmi koma. Anian a ladingitmi a nakangngeg iti dayta!

Idi nakasangpetkami iti pagbaludan, nakitak nga adu pay la a balud ti adda sadiay manipud iti damo a pannakaibaludko tallo a bulan sakbayna. Gapu ta naibalud metten ti kaduak a misionero a nangibalon kaniak idi, insaludsod dagiti balud: “Siasino itan ti mangibalon kenka?”

Kinunami a dagiti kakabsattayo ti mangibalon kadakami, ngem nagngilangil dagiti balud gapu ta dida mamati. Ammoda nga awanen dagiti Saksi a taga Europa iti dayta a lugar. Kabigatanna, nasdaawda ta dagiti kakabsattayo a taga Congo immayda nangibalon iti nakaad-adu a taraon nga inranudmi pay kadagidiay a balud! Nakasaysayaat dayta a pammaneknek iti sangalubongan a panagkakabsattayo ken ti ayat a namagkaykaysa kadatayo. Dagidiay a maipatpateg a kakabsat a nangibalon kadakami idi ket mabalin a maibaludda met gapu iti panangaramidda iti dayta. Kalpasan ti lima nga aldaw, nawayawayaankami. Napankami ngarud idiay Inglatera, ket apagisu a kombension idi nakasangpetkami sadiay.

 [Kahon/Ladawan iti panid 224-226]

Interbiu ken ni Nzey Katasi Pandi

Nayanak: 1945

Nabautisaran: 1971

Ababa a Pakasaritaanna: Situtured a nagserbi kadagiti narigat a teritoria idi balasang pay. Kalpasan a nakiasawa, kinaduana ni lakayna iti panagdaliasat a trabaho sipud idi 1988 agingga idi 1996. Addada ken ni lakayna iti naisangsangayan nga amin-tiempo a serbisio idiay Kinshasa.

Idi 1970, basbasaek ti Bibliak idi adda nagtuktok iti ridaw ti balayko iti Kinshasa. Maysa dayta a lalaki a kaduana ti bassit pay nga anakna a lalaki. Ti ubing inrugina ti nagsao maipapan iti Biblia ken kiniddawna nga ukradek ti Bibliak iti Mateo 24:14. Kanayon idi nga ibilangko ti bagik a relihioso, ngem diak masarakan ti teksto. Tinulongannak ti ubing ken naaddaankami iti makapainteres a saritaan.

Nadlaw ti kabsat nga interesadoak isu nga inawisnak a makigimong iti simmaganad a Domingo. Naangay dayta iti likud ti balay ti maysa a kabsat ta maiparit idi ti trabaho a Panangasaba. Nagustuak ti palawag ken nagtalinaedak para iti Panagadal iti Pagwanawanan. Iti dayta met la a rabii, dagiti kakabsat immayda iti balayko ket rinugiandak nga inyadalan.

Idi agangay, nabautisaranak ken simrekak iti amin-tiempo a serbisio. Iti Ti Ministeriotayo iti Pagarian, nabasak nga adda dakkel a panagkasapulan iti dadduma a paset ti pagilian. Dinamagko no mabalin a mapanak iti  Kenge, Probinsia ti Bandundu. Immanamong dagiti kakabsat, ngem pinakdaarandak nga adda dagiti naaresto sadiay. Pinanunotko a, ‘Saanda a maaresto ti amin.’ Isu nga inkeddengko ti mapan.

Nakasangpetak idi iti rabii ket naragsakanak a nakaammo a ti manangaywan iti sirkito a ni François Danda bisbisitaenna ti kongregasion. Kabigatanna, tinabunuak ti taripnong sakbay ti panangasaba. Naklaatak idi naammuak a naaresto ni François ken ti sumagmamano pay a kakabsat. Kayatnak a kasarita ti panguluen dagiti guardia. Kinunana: “Ammomi a maysaka a Saksi ni Jehova. Mabalinmo ti agyan ditoy Kenge no kayatmo, ngem no makitadaka nga agpagnapagna a naka-bag, arestuendaka.”

Dagiti umili nakapungtotda iti panguluen dagiti guardia ken kadagiti ahentena. Ammoda a nasingpet a tattao dagiti Saksi ni Jehova. Kuna dagiti umili a dagiti guardia rumbeng a biroken ken parmekenda ti krimen​—adu dagiti kriminal iti aglawlaw—​isu a dida sayangen ti panawenda kadagiti Saksi ni Jehova. Di nagbayag, nawayawayaan dagiti kakabsat.

Nadutokanak nga agserbi kas special pioneer idi 1975, ket adu ti binisitak nga ili ken purok. Agtalinaedak iti dua wenno tallo a lawas iti tunggal lugar a bisitaek. Di nagbayag, naipasdek ti innem a grupo dagiti interesado a tattao. Nagsuratak iti sanga nga opisina tapno kiddawek a mangibaonda kadagiti kakabsat a mangipastor ken mangaywan kadagiti grupo.

Naam-ammok ni Jean-Baptiste Pandi, a maysa met nga special pioneer. Nakasaritak idi dagiti misionero maipapan iti panagasawa ken amin-tiempo a serbisio. Kinunada a no kayatko ti agbayag iti amin-tiempo a serbisio, nalaklaka no saanak nga aganak. Immanamong ni Jean-Baptiste, ket nagkasarkami. Patien dagiti tattao nga inton dakkelen dagiti annak, isudanto ti mangtaripato kadagiti nagannak. Ngem nagbalbaliwen dagiti kasasaad, ket adu a nagannak ti ammok a naupay iti kasta unay. Dakami ken ni Jean-Baptiste dikam pulos naupay.

Iti panaglabas dagiti tawen, nakitami nga adu a tattao ti nangawat iti kinapudno. Nangruna a maragsakanak iti bukodko a pamilia. Saan laeng a dagiti dadakkelko ti natulongak nga umawat iti kinapudno no di pay ket dagiti uppat a kakabsatko a lallaki ken ti adingko a babai.

Kuna ti Salmo 68:11: “Dagiti babbai a mangibagbaga iti naimbag a damag ket dakkel a buyot.” Kayatna a sawen a datayo a babbai addaantayo iti dakkel a responsabilidad ket nasken nga aramidentayo ti amin a kabaelantayo. Dakkel a yamanko ken ni Jehova ta pinalubosannak a makipaset iti daytoy.

[Kahon iti panid 240]

Panagipatarus iti Naespirituan a Taraon

Nupay Pranses ti opisial a pagsasao iti Congo, Lingala ti kangrunaan a pagsasao a maus-usar idiay Kinshasa ken kadagiti lugar nga asideg iti Karayan Congo. Nupay limitado ti bokabulario ti Lingala, addaan iti sumagmamano a napnuan kaipapanan a sasao. Kas pagarigan, ti sao nga “agbabawi” ket kobongola motema, a ti literal a kaipapananna, “pagbaw-ingem ta pusom.” Ti sabali pay a sao nga adda pakainaiganna iti puso ken karirikna ket kokitisa motema, a ti literal a kaipapananna, “medmedam ta pusom,” wenno, iti sabali a pannao, “agkalmaka.”

Dinekdekadan a maipatpatarus Ti Pagwanawanan iti pagsasao a Lingala. Iti agdama, dagiti publikasion ket maipatpatarus kadagiti sumaganad a pagsasao idiay Congo: Kiluba, Kinande, Kipende, Kisonge, Kituba, Lingala, Lingombe, Lomongo, Mashi, Monokutuba, Ngbaka, Otetela, Swahili (Congo), Tshiluba, ken Uruund.

[Kahon iti panid 247]

Naregta Nupay Baldado

Paralitiko ken 15 a tawenen a naidalit ti 20 ti tawenna a ni Richard. Ti laeng ulona ti maigarawna. Nupay kasta, idi Enero 1997, nagbalin a di bautisado nga agibumbunannag. Kanayon a kasabaan ni Richard dagidiay mangbisbisita kenkuana iti kuartona. Napnuan pammati ti panagsasaona. Binulan nga agpromedio iti sangapulo nga oras ti mabusbosna iti panangasaba. Idi Abril 12, 1998, inawitda iti dagi-dagi (wenno stretcher) tapno mabautisaran iti karayan a saan unay nga adayo iti pagtaenganna. Ita, kabaelannan ti tumabuno a regular kadagiti gimong. Isursurona pay ti kinapudno iti maysa kadagiti kabagianna a tumabtabuno kadagiti Nakristianuan a gimong ken nagsayaat ti panagrang-ayna. Nupay nakapsut iti pisikal, daytoy a kabsat ket pinabileg ti espiritu ti Dios.

[Kahon iti panid 248]

“Saan a Paset ti Lubong”

Naminsan iti eskuelaan, naklaat ti 12 ti tawenna a ni Esther idi imbaga ti maestrona a kantaen ti tunggal estudiante ti nailian a kanta iti imatang dagiti kaklasena. Idi batangen ni Esther, sidadayaw nga imbagana iti maestrona a dina mabalin a kantaen dayta. Insalaysay ni Esther no ania ti napasamak:

“Nakapungtot ti maestro. Dinamagko no mabalin a mangkantaak iti sabali. Immanamong. Kinantak ti ‘Saan a Paset ti Lubong.’ Imbaga ti maestro nga agpalakpak dagiti kaklasek, ket nagpalakpakda.

“Kalpasan ti klase, inayabannak ti maestro sa imbagana a naayatan unay iti kanta, nangruna iti sasaona. Kinunana pay: ‘Makitak a dakayo a Saksi ni Jehova ket talaga a naisina iti lubong. Agminar met dayta iti kababalinmo iti uneg ti klase.’

“Naayatan met unay ti maysa a kaklasek. Adu ti dinamagna ket sinungbatak dagita. Iti ngudo ti tawen, nagsinakami, ngem pinaregtak a birokenna dagiti Saksi ni Jehova iti lugar a papananna. Inaramidna dayta, ket ita, maysan a kabsat.”

[Kahon iti panid 251]

Pakaidayawan ti Dios ti Kinamapagpiaran

Maysa a kabsat a lalaki ti agtartrabaho iti maysa a paktoria. Naminsan, adda nadadael nga alikamen gapu iti panagkamali dagiti simmublat a trabahador a pakairamanan ti kabsat. Inkeddeng ti direktor a masesante amin a trabahador. Intedna ti sueldoda sa pinagawidna ida. Apaman a nakaawid, nakita ti kabsat a ti naawatna ket sobra iti 500 a franc (nasurok bassit a $1.00, U.S.), isu nga insublina ti kuarta. Ginundawayanna dayta nga oportunidad tapno mangasaba. Inapresiar unay ti direktor ti kinamapagpiaran daytoy a kabsat ket pinagtultuloyna nga agtrabaho kenkuana.

 [Tsart/Graph iti panid 176, 177]

CONGO (KINSHASA)—DAGITI NAPATEG A PASAMAK

1932: Naaramid dagiti panagregget a mangibaon kadagiti Saksi ni Jehova idiay Congo.

1940

1949: Naipaulog ti bilin a nangpatalged iti di opisial a pannakaiparit dagiti Saksi ni Jehova.

1960

1960: Nagun-od ti Congo ti independensia, ken nangrugi ti panawen ti narelihiosuan a panangpanuynoy.

1962: Naipasdek ti sanga nga opisina idiay Léopoldville (Kinshasa itan). Simmangpet dagiti immuna a misionero.

1966: Nagun-od dagiti Saksi ni Jehova ti legal a pannakabigbig.

 1971: Nawaswas ti legal a pannakabigbig.

1980

1980: Nagun-od manen ti legal a pannakabigbig.

1986: Naparitan dagiti Saksi ni Jehova.

1990: Di opisial a napatalgedan ti wayawaya a mangannurot iti relihion.

1993: Winaswas ti Korte Suprema ti panangiparit a naipatungpal idi 1986. Nangrugi ti trabaho iti baro a sanga nga opisina.

2000

2003: 122,857 nga agibumbunannag ti aktibo idiay Congo (Kinshasa).

[Graph]

(Kitaem ti publikasion)

Dagup a Bilang Dagiti Agibumbunannag

Dagup a Bilang Dagiti Payunir

120,000

80,000

40,000

1940 1960 1980 2000

 [Dagiti Mapa iti panid 169]

SUDAN

REPUBLIKA TI SENTRAL AFRICA

REPUBLIKA TI CONGO

BRAZZAVILLE

DEMOKRATIKO A REPUBLIKA TI CONGO

Isiro

Bumba

Karayan Congo

Kisangani

Goma

Bukavu

Bandundu

KINSHASA

KASAI

Kenge

Kikwit

Matadi

Kananga

Mbuji-Mayi

KATANGA

Kamina

Luena

Kolwezi

Likasi

Lubumbashi

ANGOLA

ZAMBIA

 [Ladawan iti panid 162]

[Ladawan iti panid 185]

Da Hélène, Ernest, ken Danielle Heuse idiay Kinshasa idi dekada 1960

[Dagiti Ladawan iti panid 186]

Adu a taga Congo ti naayatan kadagiti buya ti bautismo kadagiti internasional a kombension a naiparang iti pelikula a “The Happiness of the New World Society”

[Ladawan iti panid 199]

Da Madeleine ken Julian Kissel

[Ladawan iti panid 205]

Nabangon dagiti simple a paggigimongan iti intero a pagilian

[Ladawan iti panid 207]

Ti sanga nga opisina idiay Kinshasa, idi 1965

[Ladawan iti panid 208]

Asamblea iti Kolwezi, idi 1967

[Ladawan iti panid 209]

Narigat ti agbiahe gapu ta lasonglasong dagiti kalsada

[Ladawan iti panid 221]

“Nadiosan nga Ayat” a Kombension Distrito iti Kinshasa idi 1980, ti damo a dakkel a kombension a naangay sadiay kalpasan ti walo a tawen

[Ladawan iti panid 223]

Adu ti nagnagna iti adu nga aldaw nga awitda ti taraon ken dagiti gargaretda tapno laeng makatabunoda kadagiti asamblea ken kombension

[Ladawan iti panid 228]

Idi Disiembre 1985, tallo la a bulan sakbay ti nakaro a pannakaiparit ti trabaho, naangay ti “Manangsalimetmet iti Kinatarnaw” a Kombension idiay Kinshasa

[Ladawan iti panid 230]

Bayat ti pannakaiparit, dagiti kakabsat inibturanda ti pannakaibalud ken nakaro a pannakakabkabil

[Ladawan iti panid 235]

Ni Zekaria Belemo, agserserbi kas agdaldaliasat a manangaywan, binisitana ti grupo dagiti nagbakuit a kakabsat a naggapu iti Sudan

[Dagiti Ladawan iti panid 237]

Nausar dagiti dadakkel a lugan tapno maibiahe dagiti literatura kadagiti lasonglasong a kalsada iti pagilian

[Ladawan iti panid 238]

Ti umuna a klase ti Ministerial Training School idiay Congo (Kinshasa) idi 1995

[Ladawan iti panid 241]

Da Gisela ken Sébastien Johnson

[Ladawan iti panid 243]

Sangapulo ket dua a misionero ti agnanaed iti daytoy a pagtaengan iti Kinshasa

[Dagiti Ladawan iti panid 244, 245]

Simmangpet dagiti saranay manipud iti Europa sa naiwaras kadagidiay agkasapulan idi 1998

[Dagiti Ladawan iti panid 246]

Dagiti agdaldaliasat a manangaywan, a kas kada Ilunga Kanama (makimbaba a kannigid) ken Mazela Mitelezi (naikabassit a ladawan, kannigid), naipasangoda iti adu a karit kadagiti lugar a paggugubatan

 [Dagiti Ladawan iti panid 252, 253]

 (1) Dagiti pasilidad ti Bethel idiay Kinshasa

(2-4) Dagiti nabiit pay a naibangon a Kingdom Hall

(5) Maysa a kabsat a tumultulong iti pannakaibangon ti Kingdom Hall

[Ladawan iti panid 254]

Ti Branch Committee, manipud kannigid nga agpakannawan: Peter Wilhjelm, Benjamin Bandiwila, Christian Belotti, David Nawej, Delphin Kavusa, Robert Elongo, Sébastien Johnson, ken Uno Nilsson