Moldova

Ti Moldova masarakan iti daya ti dakkel nga arko iti kabambantayan ti Carpathia. Addaan daytoy kadagiti nadam-eg a tanap, nauneg a ginget, rangkis, ken bakras a napno kadagiti kayo. Daytoy nadumaduma a buya ti 34,000 kilometro kuadrado a daga ti pagnanaedan ti adu a nadumaduma a kita ti animal. Karaman ditoy dagiti sora, lobo, liebre, badger, ugsa, ermine, polecat, ken alingo.

Aglaplapusanan dagiti prutas, bukbukel, nateng, ken dadduma a produkto ti agrikultura gapu iti nadam-eg, nangisit a daga ken kalkalainganna a klima. Ti nagsayaat a padanum ken pagayusan ti danum ket ipapaay ti 2,200 a natural nga ubbog ken 3,000 a karayan ken waig nga agay-ayus nga agpaabagatan iti Nangisit a Baybay. Ti Dniester, ti kangrunaan a karayan a napegges ti ayusna ket mabalin a paglayagan iti kaaduan a paset iti pagilian. Kaaduan a paset ti karayan ti agbalin a beddeng wenno agayus nga umassibay iti beddeng ti Ukraine, maysa a pagilian nga adda iti amianan, daya, ken abagatan ti Moldova. Ti Prut River, a maysa a sanga ti Danube, ti nagbeddenganda iti Romania nga adda iti laudna.

Nariribuk a Napalabas ti Moldova

Ti daga a nagbaetan ti Dniester ken Prut​—a sinigsiglon a naawagan iti Bessarabia ken Moldavia—​ket adda iti kangrunaan a dalan nga agturong iti Europa. Idi umuna a milenio K.K.P., ti rehion ket paset idi ti Escita. Idi agangay, adda pasetna a kontrolado ti Imperio ti Roma. Karaman iti nariribuk a pakasaritaanna ti iraraut ti dadduma a tattao, kas kadagiti Goth, Hun, ken  Avar. Idi maika-13 ken maika-14 a siglo, ti Moldavia ti basalio dagiti Tatar, ket idi maika-16 a siglo, nagbalin a paset ti Imperio nga Ottoman. Iti Tulag iti Bucharest idi 1812, dagiti Turko impasakupda ti Bessarabia ken kagudua ti Moldavia iti Russia, ket ti intero a rehion napanaganan idi iti Bessarabia.

Idi 1918, ti Bessarabia ket nagbalin a paset ti Romania. Nupay kasta, temporario a tinagikua met laeng ti Russia idi 1940 ken idi manen 1944. Iti sidong ti Union Soviet, naawagan ti teritoria kas Moldavian Soviet Socialist Republic (SSR). Kamaudiananna, idi narbek ti Komunismo iti Soviet, simmina ti Moldavian SSR iti Moscow, ket nagbalin nga agwaywayas a Republika ti Moldova idi Agosto 27, 1991. a Ti Chisinau, a maaw-awagan idi a Kishinev, ti kabeserana a siudad.

Idi dekada 1960, nagbiit nga immadu ti populasion ti Moldova, ngem sipud idi 1970, saan unayen nga immadu. Iti agdama, agarup 4.3 a milion ti populasionna. Adu a taga Moldova ti mangmangged iti kangrunaan nga industria ti pagilian, ti panagaramid iti arak. Agarup 3 porsiento kadagiti arak iti intero a lubong ti ar-aramidenda. Nakalatlatak ti arak ti Moldova idiay Russia ken Makindaya a Europa. (Kitaenyo ti kahon iti panid 71.) Ngem ti nalawlawa pay a kaubasan ad-adda a pinabaknangna ti Moldova, daydiay mangpatpataud ti kasayaatan iti amin a bunga​—ti makaay-ayo a panangidayaw ken ni Jehova.

“Maysa a Kaubasan ti Aglablabutab nga Arak!”

Babaen ken ni propeta Isaias, ni Jehova inladawanna ti naespirituan nga Israel kas “maysa a kaubasan ti aglablabutab nga arak.” Kas naipadto, dayta a piguratibo a kaubasan pinunnona ‘ti rabaw ti nabunga a daga iti bungana’ a nasustansia a naespirituan  a taraon. (Isa. 27:2-6) Nagbanaganna nakitimpuyog ti minilion a “sabsabali a karnero” kadagiti napulotan a Kristiano.​—Juan 10:16

Dagiti Saksi ni Jehova idiay Moldova naragsakanda a makiraman iti kaitungpalan dayta naisangsangayan a padto. Gapu iti kankanayon a panagbunga ti organisasion ni Jehova iti naespirituan, addaan itan ti Moldova iti ratio a 1 nga agibumbunannag iti kada 229 nga umili. Kinapudnona, iti maysa a purok, adda maysa a Saksi ni Jehova iti kada uppat a tao!

Ngem kas makitatayto, naragpat daytoy nga irarang-ay gapu iti panangandur kadagiti nakaro a pakasuotan. Iti dandani 70 a tawen, ti monarkia ti Romania, dagiti Fascista, ken Komunista pinaritan, indadanes, ken imbaludda dagiti adipen ti Dios. Nupay kasta, iti Moldova, kas iti dadduma a lugar, tinungpal ni Jehova dagiti naimpadtuan a saona maipapan iti naespirituan a “kaubasan ti aglablabutab nga arak.” Kinunana babaen ken ni Isaias: “Siak, ni Jehova, ti mangsalsaluad kenkuana. Iti tunggal kanito isu sibugakto. Tapno awan ti mangiturong iti asikasona maibusor kenkuana, isu saluadakto uray iti rabii ken aldaw.” (Isa. 27:2, 3) Bayat nga ut-utobenyo ti pakasaritaan dagiti adipen ni Jehova iti Moldova, sapay koma ta ti mapagwadan a kinatured ken pammatida pabilgennakayo nga agtultuloy a mangpataud iti napateg a bunga a pakaidayawan ni Jehova, aniaman a lapped ti ipaay kenka ti bumusbusor a ni Satanas.

Ni Kabsat Russell Sinurbeyna ti Tay-ak

Iti literal nga ubas, dagiti agbunga a sanga ket saringit laeng idi. Kasta ti naespirituan nga irarang-ay ti Moldova. Kitaentayo no kasano a ti nalap-it a saringit pinagbalin ni Jehova a natibker ken agbunga nga ubas kas makitatayo ita iti Moldova. (1 Cor. 3:6) Ti panagsukisoktayo isublinatayo iti arinunos ti maika-19 a siglo idi a ti Estudiante ti Biblia a ni Charles Taze Russell binisitana ti pagilian idi nagdaliasat iti Europa.

 Iti ruar ti Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence a Setiembre 1891, insurat ni Russell a binisitana ti pagtaengan ti maysa nga abogado ken Kristiano a Judio nga agnagan iti Joseph Rabinowitch. “Iti dayta a tiempo, ti panangbisitami ken ni Kabsat Joseph Rabinowitch iti balayna idiay Kischenev, Russia [Chisinau, Moldova itan] ti maysa kadagiti kararagsakan a kapadasanmi,” kinuna ni Russell. “Isuda a sangapamiliaan a manamati ken ni Apo Jesus, sibabara a pinasangbaydakami. . . . Natakuatanmi a pagaammona ken patienna unay dagiti pannursuro ti DAWN [ti serye dagiti libro a Millennial Dawn].” Bayat ti panagsaritada maipapan iti Biblia, napagnumuanda ti adu a Nainkasuratan a punto nga imparipirip ni Russell iti gayyemna a taga Moldova nga inawaganna iti “Kabsat Rabinowitch.”

Aktibo ti pamilia Rabinowitch a tumultulong kadagiti Judio​—nga agdagup iti nasurok a 50,000 idiay Chisinau​—tapno awatenda ni Kristo ken ti Mesianiko a namnama. Naisilpo idi iti balay ken opisinana ti “baro ken nadalimanek a balay a pagdaydayawan a makalaon iti agarup 125 a tattao,” inlawlawag ni Russell. Adda met baro a manual a pagimprentaan ni Rabinowitch, nga us-usarenna a mangyimprenta kadagiti polieto a maibagay iti kapanunotan dagiti Judio. Agarup innem a tawen kalpasanna, idi 1897, ni Rabinowitch nagsurat ken ni Russell, a kunkunana: “Patgek ken Ingungotek a Kabsat Russell: Iti ngudo ti tawen agyamanak unay kenka gapu iti naespirituan a ragsak nga ipapaaymo kaniak babaen ti mararaem a pagiwarnak, ti ZION’S WATCH TOWER, a kanayon nga aw-awatek. Para kaniak, daytoy ti kasla barko ti komersiante​—a mangipapaay iti naespirituan a taraon nga aggapu iti adayo.” Ngem, iti laksid ti panagayat ken panagregget daytoy Judio a lalaki iti kinapudno iti Biblia, immabut pay latta iti 30 a tawen sakbay a nakaramut a sititibker ken nagbunga ti bukel ti Pagarian iti Moldova.​—Mat. 13:1-8, 18-23.

 Ti Gubat Sangalubongan I Inupayna ti Adu

Nagbalin a nadam-eg ti daga a pakaimulaan ti bukel ti Pagarian iti Moldova gapu iti nakakaskasdaaw a panagbalbaliw ti politika iti Europa bayat ti umuna a gubat sangalubongan. Idi nagpatingga ti Dakkel a Gubat​—kas pangawagda idi, ti Moldova simmina iti Russia, a sinakupen dagiti Komunista, ken nakikaduada iti Romania. Adu a soldado a taga Moldova, a nakakita iti nakaam-amak a gubat, ti nagawid a naupay. Adu  kadakuada ti dimmakkel a nasungdo iti Orthodox Church, ngem ita, pagduaduaandan dagiti pannursurona.

Maysa kadakuada ni Ion Andronic, a nagawid iti purokda a Corjeuţi idi 1919. Naginteres iti Biblia idi nakitungtong kadagiti Sabadista ken Baptist idi balud pay laeng gapu iti gubat. Nangyawid iti Biblia idi naggapu iti kampo a pagbaludan ken insalaysayna ti mensahe ti Biblia iti pamilia ken kaarrubana ket naginteresda met.

Ni Ilie Groza ti maysa kadagiti kaarrubana. Adda idi idiay Estados Unidos idi tiempo ti gubat ket adda inyawidna a kopia ti “Baro a Tulag” a nagun-odanna bayat ti panagbiahena. Gapu ta nasinged nga agkaarruba dagiti pamilia Andronic ken Groza, rinugianda a nagsasaritaan ti Sao ti Dios. Nangalada met kadagiti literatura nga impablaak dagiti Estudiante ti Biblia, kas awag idi kadagiti Saksi ni Jehova.

Malagip ti balasang ni Ilie Groza a ni Ioana: “Nalabit, innem laeng ti tawenko idi damo a nangala ti pamiliami iti literatura nga impablaak dagiti Estudiante ti Biblia. Diak masinunuo no naggapuan ti literatura, ngem malagipko a maragragsakan idi dagiti dadakkelko ken inauna a kakabsatko no pagsasaritaanda dagiti naglawag a pannakaibuksil ti Kasuratan kadagidiay a publikasion.”

Idi agangay, kinaykayat ni Ion Andronic ti di mangidedikar iti biagna ken ni Jehova. Ngem saan a kasta ti pangngeddeng ti pamiliana ken ti kaaduan a miembro ti pamilia Groza. “Idi damo, ti laeng pamiliami ken pamilia Andronic ti aggigimong,” malagip ni Ioana. “Uppatkami a babbalasang iti pamiliami, ken adda met sumagmamano  a babbaro ken babbalasang ti pamilia Andronic. Di nagbayag, adda rimmusing a panaginnayat, a nagtungpal iti panagasawa ni Vasile Andronic ken ti kabsatko a ni Feodolina.

“Di nagbayag, kaduamin iti grupo ti panagadalmi iti Biblia da Tudor ken Daria Groza, agassawa nga adayon a kabagianmi. Ni Tudor ket nalaing nga estudiante iti Biblia. Napan pay iti sanga nga opisina iti Cluj-Napoca, Romania, tapno makaala iti literatura ken makasarak iti sungbat ti adu a saludsodna maipapan iti Biblia. Idi agangay, nagbalin ni Tudor a nabileg a naespirituan a sadiri iti bassit a kongregasionmi.

“Agnanaed met ti pamilia Iacuboi iti lugarmi. Nakipagadalda iti Biblia iti balaymi. Ni Petru Iacuboi nga ulo ti pamilia, nangpadagus idi iti maysa a lalaki nga agiwarwaras kadagiti Biblia. Dayta a bisita ti nangtukay iti interes ni Petru iti Kasuratan. Iti apagbiit, sinukimat ni Petru ti pannursuro dagiti Baptist sakbay nga inkeddengna nga adda sabali a pakasarakan iti kinapudno. Dayta idi ti tiempo a nakikaduan iti dumakdakkel a grupomi kas Estudiante ti Biblia.

“Gapu iti pannakatignaymi kadagiti maad-adalmi, sireregta nga inranud ti grupomi ti naimbag a damag ti Pagarian iti amin a gagayyem ken kakabagianmi, nga adu kadakuada ti agnanaed iti purokmi ken kadagiti kabangibang a purok.”

Tapno maipaganetget ti napartak a panagsaknap ti mensahe maipapan iti Pagarian iti Moldova, kinuna ti maysa a report iti isyu ti The Watch Tower a Disiembre 15, 1921: “Manipud Bessarabia [kas pangawag idi iti Moldova] insurat ti maysa a kabsat a lalaki a dati a manangaskasaba a Sabadista: ‘Agarup 200 iti  daytoy a lugar, malaksid pay kadagiti kabangibangmi a lugar, ti immawat iti kinapudno.’”

Idi rugrugi ti dekada 1920 iti purok ti Şirăuţi, ni Ilarion Bugaian a napeklan a miembro ti Orthodox Church, naammuanna ti kinapudno. Nagserbi a matalek ken ni Jehova agingga iti ipapatayna. Manipud iti Alemania, ti Estudiante ti Biblia nga agnagan iti Moise Ciobanu, nagawid iti siudad ti Bălţi. Naammuanna ti kinapudno idi naibalud idiay Alemania bayat ti Gubat Sangalubongan I. Idi agangay, nabuangay ti maysa a grupo nga isu ti nagbalin a kaunaan a kongregasion iti Bălţi.

Timmulong Dagiti Saksi a Taga Romania

Tapno makatulong a mangtaripato iti tay-ak ken mangpabileg kadagiti kabbaro a makitimtimpuyog iti ili ti Dios, nangibaon ti sanga nga opisina iti Romania kadagiti kualipikado a kakabsat a lallaki idiay Moldova idi dekada 1920. Karaman ni Vasile Ciucaş a taga Transylvania kadagiti immuna nga ebanghelisador. Romaniano ken Hungario ti pagsasaona. Idi binisita ni Vasile ti kabbuangay a kongregasion iti Corjeuţi, kanayon a makidagus iti pamilia ni Ilie Groza. Maragragsakan ni Ioana no lagipenna dagidiay nga ibibisita. “Nalabit, walo idin ti tawenko,” kunana, “ngem matandaanak pay laeng dagiti ibibisita ni Kabsat Ciucaş. Nakaan-anus a kabsat, ken kanayon nga adda makaparagsak nga estoriaenna isu nga awan ti mayat a maturog! Kanayon nga aginnunakami ken ni manangko nga agtugaw iti abayna.”

Dagiti Saksi a taga Romania ken dagiti nareregta a lokal nga agibumbunannag, intultuloyda nga insaknap ti naimbag a damag kadagiti kabangibang a purok. Iti purok ti Tabani, a 11 a kilometro ti kaadayona manipud iti Corjeuţi, inranud ni Cazimir Cislinschii ti naimbag a bambanag a naadalna manipud iti Biblia. Nangngeg ni Cazimir ti mensahe maipapan iti Pagarian idi nagserbi iti armada idiay Romania. Ni Dumitru Gorobeţ, a naregta unay nga estudiante iti Biblia ti maysa kadagiti kaunaan  a taga Tabani a dimngeg iti panangaskasaba ni Cazimir. Ita, gapu iti regta ni Dumitru ken dagiti dadduma a kas kenkuana, kadagiti 3,270 a taga Tabani, 475 kadakuadan ti Saksi.

Idi rugrugi ti dekada 1920, ti mensahe maipapan iti Pagarian naidanon met iti purok ti Caracuşeni, a nagbaetan ti tallo ken uppat a kilometro ti kaadayona manipud iti Corjeuţi. Kadagiti immuna nga agnanaed iti Caracuşeni a nangawat iti kinapudno, karaman ni Vladimir Lungu, a nabautisaran idi 1927. Adu a pannakaidadanes ti inibturan ni Vladimir gapu kadagiti Nakristianuan a patpatienna ket natay a matalek ken ni Jehova idi 2002. Bayat ti panagbiagna, nakitana nga adu a kalugaranna ti immawat iti kinapudno, ta ita, iti 4,200 a taga Caracuşeni, addan maysa a Saksi iti kada uppat a tao!

Ni Alexandru Mikitkov, maysa pay a matalek a kabsat, damo a naammuanna ti kinapudno idi 1929, bayat a bimmisita iti siudad ti Romania nga Iasi. Kuna ti barona a ni Ivan: “Idi nagawid ni Tatang iti lugarmi a Ţaul, dagus a rinugianna nga inkasaba ti naimbag a damag, ket di nagbayag, naaddaankami kadagiti Nakristianuan a gimong iti balaymi.”

Kuna pay ni Ivan: “Nakium-uman ni Tatang iti sanga nga opisina iti Romania, ket sagpaminsan, bumisita kadakami dagiti nataengan a kakabsat a naggapu iti Romania. Ngem nakalkaldaang ta idi 1931, bayat dagita nga ibibisita, natay ti maladaga nga adingko a babai. Gapu ta nalatak ti pamiliami, adu a pumurok ti nakipamumpon. Ti bisitami a taga Romania a ni Kabsat Vănica, ti namumpon. Nangted iti naisangsangayan a pammaneknek a nangibutaktak iti kinaulbod dagiti sasao nga insaknap dagiti klero a dagiti Estudiante ti Biblia saan a natakneng ti pumponda. Maysa pay, ti palawag ni Kabsat Vănica, a nangibuksil iti namnama ti panagungar, intukitna ti nasayaat a bukel iti puso ti dadduma a nakipamumpon. Di nagbayag, sititibker met nga intakderanda ti kinapudno iti Biblia.

 “Dakkel met ti epekto ti naespirituan a pammaregta ni Kabsat Vănica iti pamiliak. Kas pagarigan, inkeddeng ni manongko a Dumitru ti agbalin a colporteur (amin-tiempo a ministro). Gapu ta magagaran a tumulong iti adu a tattao no mabalbalin, pinanawanna ti pagtaenganmi tapno mapan mangasaba kadagiti di pay nakasabaan a lugar iti Moldova. Naimpusuan a sinuportaran ti pamiliami ti pangngeddengna. Ngem admitirek a mailiwak unay ken ni manongko. Iti kasumbangirna, anian a ragsakmi no agawid a bumisita kadakami, ta nagadu dagiti makaparagsak a kapadasanna iti tay-ak!”

Kimmaro ti Panangbusor ti Klero

Sipud idi damo, binusoren dagiti klero ti Orthodox ti pannakaikasaba ti naimbag a damag. Ad-adda a nakaungetda idi dagiti dati a miembroda, nagkedkedda a manguros ken mangpabuniag kadagiti annakda gapu ta naammuandan ti kinapudno iti Biblia.

Idi agarup sangapulo ti tawen ni Ioana Groza, pinilit ti padi nga Orthodox iti lugarda nga ikompromisona ti pammatina. Malagipna: “Inlawlawag kadakami ni tatangmi a di nainkasuratan ti manguros. Ngem idiay eskuelaan, ipapilit ti padi a manguroskami. Maamakak iti padi, ngem mabutengak met a diak maay-ayo ni Tatang. Isu nga imbes a mapanak ageskuela, naglemmengak iti kamarin. Sumagmamano nga aldaw kalpasanna, naammuan ni Tatang ti panaglanglanganko. Ngem dinak inungtan, imbes ketdi, siaanus a dinamagna no apay. Idi imbagak kenkuana a maamakak iti padi, kinibinnak ni Tatang ket napankami a dagus iti balay ti padi.

“Sititibker nga imbaga ni Tatang iti padi: ‘No koma sika ti mangpakpakan, mangkawkawes, ken mangipapaay iti pagtaengan  ti balasangko, mabalinmo nga ibaga kenkuana no ania ti narelihiosuan nga aramidenna. Ngem gapu ta dimo ar-aramiden dagitoy, dimo bibiangan no ania ti isurok iti anakko.’ Ket maragsakanak a mangibaga nga iti intero a panageskuelak, dinakon pinilpilit ti padi.”

Kadawyan a dagiti padi ti kadakkelan ti impluensia iti komunidad. Kas kadagiti panguluen iti relihion idi kaaldawan ni Jesus, us-usarenda ti impluensiada a mangpadakes kadagiti adipen ni Jehova, tapno dagiti pasurotda ab-abienda dagiti kakabsattayo wenno agbutengda a makisarita kadakuada. Maysa kadagiti pamay-an a pagay-ayat dagiti klero isu ti pananggundaway iti panagginnura dagiti taga Soviet ken dagiti taga Moldova. Kas pagarigan, maamak ken saan idin nga agtalek dagiti tattao iti “napeggad a panggep” dagiti Bolshevik iti ballasiw ti beddeng ti Union Soviet. Ginundawayan dagiti padi nga Orthodox daytoy a panagamak babaen ti panangpabasolda kadagiti Estudiante ti Biblia nga adda dakes a napolitikaan a panggepda ken Komunistada gapu ta saanda a manguros.

Ngem saan laeng a dayta ti ginandat dagiti klero. Inabusoda ti autoridadda ken sinugsoganda pay dagiti opisial ti gobierno a busorenda dagiti adipen ti Dios, kas ti inaramid dagiti eskriba ken Fariseo idi kaaldawan ni Jesus.​—Juan 18:28-30; 19:4-6, 12-16.

Sipud idi 1918 agingga idi 1940, ti Romania a maysa idi a pagarian, wenno monarkia, inturayanna ti Moldova. Nangdutok ti gobierno ti Romania iti ministro dagiti kulto, a mangsakup kadagiti narelihiosuan a bambanag. Gapu ta al-alagadenna ti kadawyan a relihion, binusor daytoy a lalaki ti trabaho dagiti Estudiante ti Biblia ken inkagumaanna a paritan ti pannakaiwaras dagiti naibatay-Biblia a publikasionda. Nalabit kas impagarupmon, napabasol dagiti kakabsat a tultulonganda dagiti Bolshevik.

Daytoy a panangumsi ti gobierno kadagiti Saksi ni Jehova nagbanag iti pammilin ti inspektor heneral iti Moldova iti hepe  ti polis, a napetsaan iti Abril 25, 1925. Kunana: “Gapu iti Police Security Directive No. 17274/925, kayatmi nga ipakaammo kadakayo a ti Ministry of Internal Affairs inkeddengna a paritan ken pasardengen ti propaganda dagiti internasional nga ‘Estudiante ti Biblia,’ ket kayatmi nga ikagumaanyo a tungpalen daytoy.”

Ti epekto ti panangiparit ti gobierno ket makita iti report ti sanga nga opisina ti Romania iti sangalubongan a hedkuarter idi Oktubre 17, 1927. Kas sumario, kuna ti report a naisardengen ken naipariten dagiti gimong ti kongregasion iti amin a lugar. ‘Ginasut a kakabsat ti naisaklang kadagiti militar ken sibil a pangukoman.’ Kunana pay: ‘Manmano dagiti maaramid a gimong iti kalgaw, ta dagiti sekreta ken polis kanayon pay laeng a sipsiputanda dagiti kongregasion, nangruna kadagiti purok nga ayan ti kaaduan a kongregasion. Maaramid ti kaaduan a gimong kadagiti nalmeng a lugar iti kakaykaywan.’

Intuloy ti report: ‘Idi Marso, simmardeng met ti trabaho dagiti agdaldaliasat a manangaywan. Iti dayta met la a bulan, nainget ken nalimed ti bilin ti minister of the interior a birokenda amin a colporteur ken arestuenda amin a “propagandista.” Iti apagbiit a tiempo, gistay naibalud amin a colporteur. Ket nupay awan kadakami wenno kadagiti kakabsat ti nagamak, ta nagib-ibturkamin sipud pay idi nangrugi ti trabaho iti daytoy a pagilian, nakarkaro itan ti gakatda a mamagsisina kadakami ket narigrigaten ti mangasaba.’

Idi arinunos ti dekada 1920, dagiti natured nga indibidual ken pamilia intultuloyda ti simmina iti Orthodox Church ken sititibker nga intakderanda ti kinapudno iti Biblia. Makita daytoy a kinapudno iti surat nga impatulod ti padi iti purok iti superiorna idi tawen 1928. Nairaman iti surat ti listaan ti 43 a nagan dagiti adulto ken ubbing iti parokia ti padi iti Şirăuţi. Kunana: “Inragpinmi ti listaan dagiti nagan ti miembro iti sekta nga ‘Estudiante ti Biblia.’ Kasanoman ti panangikagumaanda,  saanda a nagballigi, ken awan pay ti simbaanda. Imbes ketdi, aggigimongda kadagiti pagtaenganda.”

Kinapudnona, dagiti nagan iti listaan ti padi paneknekanna nga ulbod ti imbagana a ‘saan a nagballigi’ dagiti Estudiante ti Biblia, ta kaaduan kadagiti 43 a nainaganan ket dati a miembro ti Orthodox Church. Maysa kadagiti ubbing a nainaganan ket ni Agripina Barbuţă, a nasurok a 80 itan ti edadna ken aktibo pay laeng nga agserserbi ken ni Jehova.

No narigat ti mangasaba iti publiko, ipamaysa dagiti kakabsat ti di pormal a panangasaba, nangruna kadagiti kakabagianda. Adu idi ti tiempo a panaglalangen dagiti agkakabagian. Dagiti kakabsat ginundawayanda daytoy nga ugali, tapno iranudda ti naimbag a damag iti sabsabali. Gagangay nga awan ti linteg a mangiparit iti panagsasarita dagiti miembro ti pamilia.

Panangikagumaan a Mamagbalin a Legal ti Panangasaba

Kalpasan ti pannakaiparit iti panangasaba idi 1925, dagiti kakabsat iti sanga nga opisina iti Cluj-Napoca, Romania, nangidatagda iti 50-panid a naimakinilia a report iti ministro dagiti kulto. Nailanad ditoy ti ababa a pannakaibinsabinsa dagiti sursuro ken pammatitayo ken ti kiddaw a maikkat ti pannakaiparit. Kalpasanna, idi Setiembre 1927, namitlo a daras a  napalubosan ti maysa kadagiti kakabsat a makisarita iti ministro. Iti maudi a pannakisaritana, nangnamnama ti kabsat a masukatan koma ti linteg ket maaddaanda iti wayawaya nga agdayaw. Ngem, nakalkaldaang ta ti gobierno dina inkankano ti kiddaw dagiti kakabsat. Kinapudnona, intultuloy dagiti opisial ti nagaramid kadagiti linteg a lalo pay a nangparigat kadagiti adipen ni Jehova. (Sal. 94:20; Dan. 6:5-9) Gapu iti daytoy, ti opisial a dokumento a napetsaan iti Mayo 29, 1932, kunana a “naan-anay a maiparit ti amin nga aktibidad” dagiti Internasional nga Estudiante ti Biblia.

Kaskasdi, awan ti pakakitaan nga agkaykaysa ken agtunos daytoy a kampania a panangbusor kadagiti adipen ti Dios idiay Romania ken Moldova. No dadduma, dagiti lokal a gobierno ken dagiti opisial agaramidda iti bukodda a pangngeddeng maipapan kadagiti Estudiante ti Biblia. Ngarud, dagiti kakabsat nakisaritada kadagitoy nga opisial tapno idepensa ken legal nga ipasdekda ti naimbag a damag iti lugarda.​—Fil. 1:7.

Iti dadduma a lugar, epektibo dagitoy a panangikagumaan. Kasta ti napasamak idiay Bucharest, Romania, idi nayakar sadiay ti sanga nga opisina iti Cluj-Napoca. Idi 1933, kalpasan ti nabayag a panangikagumaan, nagun-odan met laeng ti sanga nga opisina ti legal a pannakairehistro ti Bible and Tract Society of Jehovah’s Witnesses idiay Bucharest.

Makapainteres ta uray ti sumagmamano a nalalatak a hues sipapanayag a saanda nga inanamongan ti pannakaiparit dagiti adipen ti Dios. Kas pagarigan, idi Mayo 8, 1935, ti Cluj-Napoca Court of Appeals situtured nga impaulogna a di maitunos iti konstitusion ti pannakaiparit dagiti Saksi ni Jehova. Kastoy pay ti naipaulog: “Dagiti nakompiskar a bokleta [nga inyimprenta dagiti Saksi ni Jehova] itandudoda ti panagiinnayat ken panamati iti Dios ken ni Kristo. Gapuna, di umiso nga ibilang a dagitoy a bokleta ket subersibo; saanda a peggad iti kinatalged ti Estado.”

 Di Naikankano ti Panangikalintegan

Nupay kasta, binusor latta ti kaaduan nga opisial ti trabaho dagiti adipen ti Dios. Kas pagarigan, idi Marso 28, 1934, ti hepe ti Security Office iti ili ti Soroca, Moldova, nagsurat iti superiorna, ti inspektor ti polis iti Chisinau. Kunana nga idi 1927, iti maysa a purok nga asideg iti Soroca, “dua laeng a pamilia ti kameng daytoy a sekta ngem nakomberteda . . . ti 33 a sabali pay a pamilia.” Insuratna pay a dagiti Saksi “saanda a makimismisa” ken saanda a sursuroten dagiti “narelihiosuan a tradision ken kaugalian” ket “imbes a kiddawenda ti serbisio ti padi, agdayawda a bukbukod.” Inngudona ti suratna a kunkunana: “Itultuloy [dagiti Saksi] ti agkomberte, ket daytoy pagpeggadenna ti naipasdeken nga urnos ken kinatalged ti Estado.”

Idi Mayo 6, 1937, nagsurat dagiti kakabsat iti nangato nga opisial iti dayta met la a distrito tapno kiddawenda a maikkat dagiti Saksi ni Jehova iti listaan dagiti ilegal a sekta. Nalawag ti sungbat ti hepe iti distrito ti Soroca a nailanad iti suratna iti nangato nga opisial. Napetsaan iti Hunio 15, 1937, kastoy ti kunana: “Ti aktibidad [dagiti Saksi ni Jehova] imparit ti . . . Ministry of Cults and Arts. Ngarud, dikam ipalubos ti kiddawda a maikkatda iti listaan dagiti [ilegal] a sekta, tangay aktiboda pay laeng nga agtartrabaho maipaay iti pagimbagan dayta a sekta.”

Maipapan iti dayta di nainkalintegan a pangngeddeng, kuna ti Monitorul Oficial a pagiwarnak ti gobierno, nga idi Hulio 12, 1939, dagiti Saksi ni Jehova ken aniaman a legal nga ahensia a mabalinda nga usaren ket “naan-anay a maparitan.” Kas nadakamaten, ti Moldova ket iturturayan idi ti Romania, a kameng ti Eastern Orthodox ken iturayan ti monarkia. Nakalkaldaang ta nalablabes ngem iti iparit ti linteg ti panangtrato ti adu nga opisial kadagiti Saksi ni Jehova gapu ta naimpluensiaanda iti narelihiosuan a kinapanatiko.

Nagbalin a Narungsot Dagiti Opisial

Ipakita ti kapadasan da Dumitru Gorobeţ ken Cazimir Cislinschii a dagiti nakaro nga ibubusor iti panangasaba ket  masansan a rubroban ti narelihiosuan a pananggura dagiti opisial a napeklan nga Orthodox. Damo a naammuan da Dumitru ken Cazimir ti kinapudno iti Biblia iti purok ti Tabani. Gapu kadagiti nasayaat a kababalinda ken ti regtada iti ministerio, dagus a limmatak ken inay-ayat ida dagiti kakabsat. Kalpasanna, idi 1936, naaresto ken naipanda iti presinto idiay ili ti Khotin (Ukraine itan).

Umuna, siraranggas a kinabil ti polis da Dumitru ken Cazimir. Kalpasanna, pinadasda ida a piliten a manguros. Ngem nagtalinaed a natibker ti dua a kabsat, iti laksid ti agtultuloy a pannakakabilda. Idi agangay, nauma ti polis. Pinagawidda pay ketdin da Dumitru ken ni Cazimir. Ngem saan a nagpatingga dita dagiti suot a sinagaba dagitoy dua a matalek a kakabsat. Iti sidong ti turay a Fascista ken Komunista, ad-adu pay ti inibturanda a rigat gapu iti naimbag a damag. Pimmusay ni Dumitru idi kattapog ti 1976 idiay Tomsk, Russia. Natay ni Cazimir idiay Moldova idi Nobiembre 1990.

Idi dekada 1930, immatonan ti sanga nga opisina iti Romania ti trabaho iti Moldova. Ni Martin Magyarosi, a nabautisaran idi 1922, ti agserserbi idi kas adipen ti sanga nga opisina. Gapu iti naayat a pannakaseknanna kadagiti kakabsat, nangruna gapu kadagiti suot a mapaspasaranda, isu ken ti manugangna a lalaki a ni Pamfil Albu, binisitada ti adu a kongregasion iti amianan ti Moldova tapno pabilgen ken paregtaenda dagiti kakabsat. Anian a naintiempuan dagidiay nga ibibisita! Apay? Gapu ta din agbayag, ti Europa ti agbalin a sentro ti Gubat Sangalubongan II. Ket ti Moldova, a maibilang a napateg a sanikua, ti pagsublatan nga iturayan dagiti nabilbileg ken agbimbinnusor a kaarrubana.

Ti Gubat Sangalubongan II Dinadaelna ti Europa

Idi Agosto 23, 1939, ti Union Soviet ken ti Nazi a gobierno ti Alemania pinirmaanda ti tulagan a dida agrinnaut. Makalawas kalpasanna, idi Setiembre 1, 1939, ti Alemania rinautna ti  Poland, a nangrugian ti Gubat Sangalubongan II. Kalpasanna, idi Hunio 26, 1940, kiniddaw ti Foreign Minister iti Soviet a ni Vyacheslav Molotov, nga ipalubos ti gobierno ti Romania a sakupen ti Union Soviet ti maawagan idi a Bessarabia. Pinatgan ti Romania daytoy a kiddaw, ket idi Hunio 28, 1940, simrek dagiti soldado ti Soviet iti Moldova. Idi Agosto 1940, binuangay dagiti Soviet ti Moldavian SSR, a ti Chisinau ti kabeserana.

Nupay kasta, saan a nagbayag ti panangsakup ti Soviet iti Moldova. Linabsing ti Alemania ti tulagan idi 1939 a dida agrinnaut, ket idi Hunio 22, 1941, rinaut ti Alemania ti Russia. Ginundawayan ti Romania daytoy a pasamak. Indeklarana a dasiganna ti Alemania sa rinugianna a bawyen ti Moldavian SSR kadagiti Soviet.

Nagballigi dayta a gakat, ta idi Hulio 26, 1941, dagiti buyot ti Romania napagsanudda dagiti Ruso iti Dniester River. Iti kasta, kalpasan ti nasurok la bassit a makatawen a panagturay ti Soviet, inturayan manen ti Romania ti Moldova. Ngem iti daydi a tiempo, sipud idi Setiembre 1940, ti Romania ket inturayan ti nasionalistiko unay a gobierno a Fascista nga indauluan ti  diktador a heneral a ni Ion Antonescu. Saan a palubosan ti turayna dagidiay agtalinaed a neutral iti politika gapu iti kinasungdoda a mangsuportar iti Pagarian ti Dios.

Nakaro a Suot iti Sidong ti Turay a Fascista

Gapu ta ti Fascista a gobierno ni Antonescu nakikadua ken ni Hitler ken kadagiti turay nga Axis (Alemania, Italia ken Japan), di nagbayag, pinadasna nga ipaalagad ti kayatna kadagiti Saksi ni Jehova. Usigenyo ti kapadasan ni Anton Pântea, a naipasngay idi 1919. Naammuan ni Anton ti kinapudno idi agtutubo pay laeng ken naregta iti ministerio a panagbalaybalay. Gistay kanayon a makabkabil, ngem gapu ta situtured nga imbagana ti kalinteganna a mangisarita iti pammatina kas umili ti Romania, naliklikanna ti pisikal a pannakaabuso iti sumagmamano a tiempo. Nupay kasta, inaresto dagiti polis kamaudiananna. Dagiti opisial a Fascista imparingguyodda ni Anton nga impan iti presinto, nagpatnag a kinabkabilda, sa kalpasanna, nakaskasdaaw ta winayawayaanda. Ita, agtawenen iti 84 ni Kabsat Pântea ngem determinado pay laeng nga agmatalek ken Jehova.

Ni Parfin Palamarciuc, a maysa pay a nagtalinaed a natarnaw, naammuanna ti kinapudno iti Biblia idiay Moldova idi dekada 1920. Naregta met a manangiwaragawag iti naimbag a damag. Masansan nga awan iti balayda iti adu a lawas tapno mangasaba kadagiti siudad ken purok manipud iti Chernovtsy agingga iti Lvov iti Ukraine. Gapu ta saan a kayat ni Parfin ti agsoldado, inaresto dagiti Fascista idi 1942 ken naisaklang iti korte militar iti Chernovtsy.

Kuna ti annak a lalaki ni Parfin a ni Nicolae maipapan kadagidiay a pasamak: “Iti dayta a korte militar, 100 a kakabsat a lallaki ti nasentensiaan a matay. Dagus idi a naipatungpal ti sentensia. Dagiti opisial inummongda ti amin a kakabsat ken nangpilida iti sangapulo nga umuna a mapaltogan. Ngem umuna pay a pinagkalida dagitoy a kakabsat iti tanemda bayat a  buybuyaen dagiti 90. Sakbay a pinaltoganda dagiti kakabsat, dagiti opisial inikkanda pay ida iti gundaway a mangtallikud iti pammatida ken agsoldadoda. Dua ti nagkompromiso ket napaltogan ti walo. Kalpasanna, sangapulo manen ti naglinia. Ngem sakbay a mapaltoganda, ikalida pay dagiti natay.

“Bayat a gabgaburan dagiti kakabsat dagiti tanem, simmangpet ti opisial a nangato ti saadna. Dinamagna no mano a Saksi ti nagkompromiso. Idi naibaga a dua laeng, kinunana a no 80 ti matay tapno mapagsoldado ti 20, naim-imbag no dagiti 92 pagtrabahuen laengen kadagiti kampo. Nagbanaganna, ti sentensia nga ipapatay nasukatan iti 25 a tawen a puersa a panagtrabaho. Nupay kasta, awan pay tallo a tawen kalpasanna, dagiti umad-adani a buyot ti Soviet winayawayaanda dagiti Saksi manipud kadagiti kampo ti Romania. Ni tatangko nalasatanna dagitoy ken ti adu pay a suot. Pimmusay a matalek ken ni Jehova idi 1984.”

Krimen ti Di Umannugot iti Orthodox!

Ni Vasile Gherman ket ubing pay a kasado a lalaki. Kapaspasngay pay la ni baketna iti anakda a babai idi isut’ inaresto dagiti Fascista idi Disiembre 1942. Dua a “krimen” ti naipabasol ken ni Vasile​—ti dina panagsoldado ken dina panangpabuniag iti anakna a babai iti Orthodox Church. Insalaysayna ti napasamak: “Idi Pebrero 1943, mabista ti kasok agraman ti 69 a matalek a kakabsat iti korte militar idiay Chernovtsy. Sakbay a masentensiaankami, dagiti agtuturay pinilitdakami a mangbuya iti pannakapapatay ti innem a kriminal. Gapuna, masiguradomi a dakami ti  sumaruno iti listaan a masentensiaan iti ipapatay.

“Pinagsasaritaanmi dayta ket inkeddengmi nga agtalinaedkami a nabileg iti pammati ken ikagumaanmi ti agtalinaed a naragsak agingga a malpas ti bista. Babaen iti tulong ni Jehova, nagballigikami. Kas ninamnamami, idi nasentensiaankami amin a 70 a matay, talaga a nariknami nga agsagsagabakami gapu iti kinalinteg. Awan ti naupay kadakami, isu a marurod dagiti kabusormi. Kalpasanna, naklaatkami. Imbes a mapaltogankami, dagiti agtuturay sinuktanda ti sentensiami iti 25 a tawen a puersa a panagtrabaho iti kampo ti Aiud, Romania. Ngem nupay saan a naan-anay a naipatungpal dayta a sentensia, 18 a bulan laeng kalpasanna, idi Agosto 1944, ti umad-adani a buyot dagiti Soviet winayawayaanda ti kampo.”

Idi 1942, inlista dagiti Fascista ti agarup 800 a lallaki manipud iti purok ti Şirăuţi, Moldova, tapno agserbi iti buyot ni Heneral Antonescu. Adu kadagita ti Saksi, karaman ni Nicolae Anischevici. “Idi damo,” kuna ni Nicolae, “imbilin ti polis a makipasetkami iti narelihiosuan a seremonia. Dakami a Saksi nagkedkedkami. Dimi met kayat ti mangibaklay iti armas. Nagbanaganna, dagiti polis inakusardakami a Komunista ken inarestodakami. Nupay kasta, sakbay nga ibaluddakami, pinalubosandakami a mangilawlawag iti amin a presente no apay a neutral ti takdermi.

“Kabigatanna, nayakarkami idiay Briceni, ti sentro a pangukoman iti distrito. Ditoy a nalabusan ken nasukimatkami a naan-anay. Kalpasanna, sinaludsodannakami ti padi a nangato ti saadna iti militar. Naanus ken naawatanna no apay a dimi kayat ti agsoldado, ken inyurnosna a pakanendakami. Maysa pay, insuratna a dimi kayat ti mangibaklay iti armas gapu ta mamatikami ken ni Jesus.

 “Manipud Briceni naipankami iti presinto idiay Lipcani. Sadiay, awanan asi a kinabkabildakami dagiti polis agingga iti rabii. Kalpasanna, imbaluddakami a kadua ti dua pay a kabsat ket, nakaskasdaaw ta adda babai nga idi agangay naammuanmi nga espia gayam. Sumagmamano nga aldaw a nakabkabilkami. Idi agangay, naibaonak idiay Chernovtsy tapno dumatagak iti korte militar. Adda intedda nga abogadok sadiay, ket dakkel ti naitulongna. Nupay kasta, kimmapuy ti salun-atko gapu iti di nasayaat a pannakatrato nga uray la impagarup dagiti agtuturay a matayak. Kamaudiananna, inkeddengda a pagawidendak a di nasentensiaan.”

Dagiti Natured a Kakabsat a Babbai Sinalimetmetanda ti Kinatarnaw

Dagiti kakabsat a babbai napasaranda met ti unget dagiti Fascista. Maysa kadakuada ni Maria Gherman (saan a kabagian ni Vasile Gherman ngem agkakongregasionda). Idi 1943, naaresto ken naipan ni Maria iti presinto ti Balasineşti. Malagipna: “Inarestodak dagiti polis gapu ta diak makimisa iti simbaan ti Orthodox. Umuna, inyakardak idiay Lipcani, Moldova, sa kalpasanna idiay Chernovtsy, Ukraine, a nakasentensiaak.

“Dinamag ti hues no apay a diak kayat ti makimisa. Imbagak kenkuana a ni Jehova laeng ti pagdaydayawak. Iti daytoy a ‘krimen,’ 20 a dadduma pay a kakabsat a babbai ti kaduak a nasentensiaan iti 20 a tawen a pannakaibalud. Dadduma kadakami ti naikabil iti bassit a selda a kadua ti dadduma pay a 30 a balud. Nupay kasta, iti agmalem, pagtagibalayendak iti pagtaengan dagiti baknang. Makunak a nasaysayaat ti panangtrato kaniak dagitoy a baknang ngem dagiti opisial iti pagbaludan​ —ta uray kaskasano, umdas ti ipakanda!

“Idi agangay, nakiumankami kadagiti kakabsat a lallaki nga adda iti sabali a paset ti pagbaludan. Pudno a bendision daytoy a pannakiumanmi ta natulonganmi dagiti kakabsat a lallaki a manggun-od kadagiti naespirituan ken material a taraon.”

Kas iti adu a dadduma pay a Saksi a taga Moldova, dagitoy a nangsalimetmet iti kinatarnawda inibturanda ti pungtot dagiti Fascista tapno sanguenda ti sabali manen a pannakaraut ti pammatida. Dayta nga iraraut ket inaramid ti simmaganad a nangituray iti rehion, ti Komunista a Russia.

Ti Gakat ti Soviet​—Pannakaidestiero

Idi 1944, idi dandanin agpatingga ti gubat ken maab-abaken ti Alemania, ti grupo a kameng met laeng ti gobierno ti Romania nga indauluan ni Ari Michael pinarmekna ti turay ni Antonescu. Gapuna, ti Romania nakikappon iti Russia imbes nga agsungdo iti turay nga Axis. Iti dayta met la a tawen, ti buyot ti Soviet insublina ti panagturay ti Russia iti intero a rehion, ket ti Union Soviet sinakupna manen ti Moldova kas Moldavian SSR.

Idi damo, dagiti Komunista nga agtuturay iti Moldova dida bibiangan dagiti Saksi ni Jehova. Ngem apagbiit laeng daytoy a kinatalinaay. Di nagbayag, nagbalin manen a nabara nga isyu ti Nakristianuan a neutralidad ken ti di panagbutos dagiti Saksi kadagiti lokal nga eleksion. Ti panagbalin a neutral iti politika ket saan nga ipalubos ti turay ti Soviet. Isu a manipud idi 1949, ti gobierno implanona nga idestiero dagiti Saksi ni Jehova ken ti dadduma pay a “di matarigagayan.”

 Ti opisial a dokumento imbinsabinsana “ti desision ti politburo (wenno komite ehekutibo) iti Central Committee of the Communist Party” maipapan kadagidiay maidestiero a taga Moldavian SSR. Karaman ditoy “dagiti dati nga agtagtagikua iti daga, babaknang a negosiante, aktibo a mangsupsuportar kadagiti rimmaut nga Aleman, tattao a tumultulong kadagiti polis iti Alemania ken Romania, miembro dagiti partido ken organisasion a Fascista, miembro iti White Guard, miembro dagiti ilegal a sekta, agraman ti pamilia dagiti nainaganan.” Maidestiero amin dagitoy iti makinlaud a Siberia “agingga iti di nakedngan a panawen.”

Idi 1951, nangrugi ti maikadua a pannakaidestiero, ngem iti daytoy a gundaway, dagiti laeng Saksi ni Jehova ti puntiria. Ni Stalin ti mismo a nangibilin iti pannakaidestiero, a naawagan idi iti Operation North. Nasurok a 720 a pamilia a Saksi​—agarup 2,600 a tattao​—ti naggapu idiay Moldova a naipan idiay  Tomsk, agarup 4,500 a kilometro ti kaadayona iti makinlaud a Siberia.

Sigun iti opisial a pammilin, dagiti tattao maikkanda iti umdas a tiempo a mangurnong kadagiti personal a sanikuada sakbay a mailuganda kadagiti agur-uray a tren. Kanayonanna, dagiti tren ti “maisagana a naimbag a pakailuganan dagiti tattao.” Ngem saan a kasta ti napasamak.

Iti tengnga ti rabii, agingga iti walo a soldado ken opisial ti sumangpet iti balay ti pamilia a Saksi. Riingenda ti pamilia sa ipakitada ti bilin a maidestieroda. Kalpasanna, ikkanda ti pamilia iti sumagmamano la nga oras a mangurnong iti aniaman a sanikua a maitugotda sakbay a mailuganda kadagiti agur-uray a tren.

Bagon met gayam ti pakailugananda imbes a tren. Agingga iti 40 a tao iti amin nga edad ti mailugan iti tunggal bagon para iti dua a lawas a panagbiahe. Awan ti pagtugawan ken mangpaimeng nga insulasion. Iti maysa a suli ti bagon adda abut iti suelo nga agserbi a kasilias. Sakbay nga idestieroda dagiti kakabsat, dagiti lokal nga opisial masapul nga ilistada amin a sanikua ti tunggal tao. Ngem, masansan nga ilistada laeng dagiti bassit ti pategna a bambanag; sa “mapukaw” lattan dagiti napateg.

Nupay kasta, iti laksid dagitoy a kinaawan hustisia ken rigat, dagiti kakabsat pulos a dida napukaw ti Nakristianuan a rag-oda. Kinapudnona, idi nagrarana dagiti tren a nakailuganan dagiti Saksi kadagiti nagsasangaan dagiti riles, mangngeg dagiti kanta ti Pagarian nga agal-allangogan kadagiti dadduma a bagon. Iti kasta, dagiti kakabsat nga adda iti tunggal tren ammoda a saanda nga agmaymaysa no di ket kaduada a maidestiero dagiti ginasut a padada a Saksi. Ti pannakakita ken pannakangngegda iti tunggal maysa a mangiparparangarang iti naragsak nga espiritu iti sidong dagiti narigat a kasasaad ti nangparegta ken nangpabileg kadakuada amin nga agtalinaed a matalek ken ni Jehova, aniaman ti mapasamak.​—Sant. 1:2.

 Pammati a Maikari a Tuladen

Karaman ni Ivan Mikitkov kadagiti taga Moldova a naidestiero idiay Siberia. Damo a naaresto ni Ivan idiay Moldova idi 1951, agraman ti dadduma a Saksi, ket naidestiero idiay Tomsk. Natudingan nga agpukan kadagiti kayo iti kabakiran ti Siberia. Uray no saan a naipan iti kampo a pagtrabahuan dagiti balud, nakedngan dagiti gunayna, ket kanayon a sipsiputan dagiti sekreta. Nupay kasta, isu ken dagiti naespirituan a kakabsatna kinasabaanda ti sabsabali iti amin a gundaway.

Kuna ni Ivan: “Nangorganisarkami kadagiti kongregasion iti kastoy a narikut a baro a kasasaad. Nangaramidkami pay iti bukodmi a literatura. Idi agangay, ti dadduma a kinasabaanmi inawatda ti kinapudno ket nabautisaranda. Nupay kasta, idi agangay, nadlaw dagiti autoridad ti ar-aramidenmi ket nasentensiaan ti dadduma kadakami a mapan iti kampo a pagtrabahuan dagiti balud.

“Kaduak dagiti padak a Saksi a da Pavel Dandara, Mina Goraş, ken Vasile Şarban, a nasentensiaan iti 12 a tawen a kapilitan a panagtrabaho ken nainget a naguardiaan. Ninamnama dagiti autoridad a dagitoy nainget a sentensia ti mangpasardeng iti dadduma a mangasaba, ngem saan a kasta ti napasamak. Sadinoman ti pakaipanan dagiti kakabsat, intultuloyda ti nangasaba. Idi 1966, nawayawayaanak idi naikarokon ti sentensiak. Nagawidak idiay Tomsk ket nagtalinaedak sadiay iti tallo a tawen.

“Idi 1969, immakarak idiay Donets Basin, a nakaam-ammuak ken Maria, maysa a matalek ken naregta a sister nga inkasarko. Idi 1983, naarestoak manen. Dua ti sentensiak iti daytoy  a gundaway​—lima a tawen a pannakaibalud ken lima pay a tawen a pannakaidestiero. Para kaniak, narigrigat daytoy a sentensia ngem iti immuna ta maisinaak iti asawak ken anakko, nga agpada a nasken nga agibtur met iti rigat. Naimbag laengen ta di nakompleto ti sangapulo a tawen. Nawayawayaanak idi 1987 kalpasan a nagbalin ni Mikhail Gorbachev a sekretario heneral ti Soviet Communist Party. Napalubosanak nga agawid idiay Ukraine ken kalpasanna, idiay Moldova.

“Idi nagawidak idiay Bălţi, ti maikadua a kadakkelan a siudad ti Moldova, adda tallo a kongregasion a buklen ti 370 nga agibumbunannag. Itatta, addan nasurok a 1,700 nga agibumbunannag ken 16 a kongregasion!”

“Kayatmo Kadi ti Maitulad ken ni Vasile?”

Iti panangikagumaanda a mangdadael iti kinatarnaw dagiti kakabsat, nangaramid dagiti administrador iti kampo ken dagiti ahente ti KGB (Soviet State Security Committee) kadagiti naranggas a pamay-an. Insalaysay ni Constantin Ivanovici Şobe ti napasamak iti lolona, ni Constantin Şobe: “Idi 1952, ikarkaro ni Lolo ti sentensiana iti maysa kadagiti kampo a pagtrabahuan dagiti balud iti distrito ti Chita, iti daya ti Dan-aw Baikal idiay Siberia. Isu ken ti dadduma a Saksi ti binutbuteng dagiti opisial ti kampo a paltoganda ida no dida paglikudan ti pammatida.

“Agsipud ta madi nga agkompromiso dagiti kakabsat, inummong ida dagiti opisial iti ruar ti kampo, iti asideg ti kabakiran. Sumipngeten idi a ni Vasile a kasingedan a gayyem ni Lolo, impanda iti di pangadaywen iti kabakiran, ket imbagada a paltoganda. Madanagan a naguray dagiti kakabsat. Di nagbayag, dua a putok ti nangsinga iti kinaulimek ti rabii.

 “Nagsubli dagiti guardia ket kinuyogda ni lolok, ti sumaganad a Saksi nga ipanda iti kabakiran. Idi makaadayoda bassit, simmardengda iti nawayang a lugar. Sumagmamano a tanem ti nakali, ket nagaburan ti maysa. Ti komandante intudona ti tanem sana kinuna ken lolok: ‘Kayatmo kadi ti maitulad ken ni Vasile, wenno kayatmo ti mawayawayaan ken agawid iti pamiliam? Ikkanka iti dua a minuto a mangbalbaliw iti panunotmo.’ Saan a kasapulan ni Lolo ti dua a minuto. Insigida a simmungbat: ‘Adu a tawenen nga am-ammok ti pinaltogam a ni Vasile. Ita, segseggaak ti panagkaduaminto manen inton agungar idiay baro a lubong. Agtalekak nga addaakto iti  baro a lubong, agraman ni Vasile. Ngem addakanto kadi sadiay?’

“Saan a ninamnama ti opisial ti kasta a sungbat. Insublina ni Lolo ken ti dadduma a balud iti kampo. Iti kinapudnona, saan a kasapulan nga aguray ni Lolo agingga iti panagungar tapno makitana ni Vasile. Maysa laeng dayta a naranggas a taktika tapno agkompromiso dagiti kakabsat.”

Nagbalandra ti Propaganda Dagiti Komunista

Tapno rumsua ti gura ken panagduadua kadagiti Saksi ni Jehova, nangaramid dagiti Komunista kadagiti libro, broshur, ken pelikula a nangpardaya kadagiti adipen ti Dios. Maysa a broshur a napauluan iti Double Bottom​—maysa a termino a mangtuktukoy iti pagilemmengan iti literatura nga inaramid dagiti kakabsat iti kaunggan dagiti maleta ken bagda. Malagip ni Nicolai Voloşanovschi no kasano a pinadas ti maysa a komandante ti kampo nga inusar daytoy a broshur a mangibabain kenkuana iti imatang ti dadduma a balud.

Kuna ni Nicolai: “Iti maysa kadagiti baraks, inummong ti komandante ti amin a balud. Kalpasanna, nangadaw kadagiti sasao iti Double Bottom, a pakairamanan dagiti mangpardaya a sasao maipapan kaniak. Idi nalpasen a nagsao, kiniddawko nga agsaludsodak. Mabalin nga impagarup ti komandante a daytoy ti mangted kenkuana iti gundaway a mangrabrabak kaniak, isu a pinatganna ti kiddawko.

“Idi kinasaok ti komandante, sinaludsodko no malagipna ti damo a panangpalutpotna kaniak idi maipanak iti kampo. Nalagipna ti panangpalutpotna. Kalpasanna, sinaludsodko no malagipna dagiti saludsodna idi kaniak maipapan iti pagilian a naggapuak, ti pannakipagilik, ken dadduma pay idi sinuratanna dagiti papeles. Wen, kinunana manen. Imbagana pay kadagiti dumdumngeg no ania dagiti sungbatko. Kalpasanna kiniddawko nga ibinsabinsana no ania a talaga dagiti insuratna  kadagiti papeles. Inaminna a naiduma kadagiti sungbatko ti insuratna. Kalpasanna sinangok dagiti dumdumngeg ket imbagak: ‘Makitayo, kastoy met la ti pamay-an ti pannakaisurat daytoy a broshur.’ Nagpalakpak dagiti dumdumngeg, ket sipupungtot a pimmanaw ti komandante.”

Gakat a Mamagsisina ken Mangparmek

Idi dekada 1960, dagiti napaay nga agtuturay a Soviet nangipatungpalda kadagiti baro a pamay-an iti panangikagumaanda a mangdadael iti panagkaykaysa dagiti Saksi ni Jehova. Ti libro a The Sword and the Shield, a naipablaak idi 1999, salaysayenna ti nalimed idi a rekord ti KGB nga adda kadagiti artsibo ti gobierno. Kunana: “Ti Marso 1959 a komperensia dagiti nangato nga opisial ti KGB a mangidadaulo ‘iti pannakidangadang a maibusor kadagiti Jehovist [dagiti Saksi ni Jehova]’ imbagana a ti ‘agtultuloy a panangiparit a mapakuyogan iti panangsinasina kadakuada’ ti kasayaatan a pamay-an. Inkeddeng ti KGB a pagsisinaen, pakapuyen, ken padaksen dagiti kameng ti sekta, ken kasta met arestuen dagiti kapingetan a panguloda babaen kadagiti pammardaya.”

Mairaman kadagiti ‘pamay-an a mamagsisina’ ti nainget a panangimula iti di panagtalek kadagiti kakabsat iti intero nga Union Soviet. Gapuna, rinugian ti KGB ti nangisaknap kadagiti  pammadakes, a mangibagbaga nga adu a nalatak a kakabsat ti makitintinnulong kadagiti sekreta ti Gobierno. Gapu iti kinalaing ti KGB a mangallilaw, pinagduaduaan ti adu a Saksi no siasino dagiti mapagtalkanda.

Maysa pay a taktika ti KGB ti panangsanay kadagiti naisangsangayan nga ahente nga agpammarang nga “aktibo” a Saksi ni Jehova sada ikagumaan ti manggun-od kadagiti saad iti organisasion. Siempre, dagitoy nga espia pakaammuanda ti KGB no ania ti mapaspasamak. Sililimed met nga inasitgan ti KGB dagiti pudno a Saksi, a pinadasda a pasuksokan ida iti dakkel a kantidad tapno makitinnulongda.

Nakalkaldaang ta medio nagballigi dagitoy nasikap a pamay-an a mamagsisina kadagiti kakabsat, agraman dagiti kakabsat idiay Moldova. Nagbanaganna, timmaud ti panagduadua. Adda dagiti kakabsat a nangpanaw iti organisasion ket nangbuangayda iti bukodda a grupo a naawagan iti oposision.

Sakbay dagitoy a pasamak, dagiti kakabsat idiay Union Soviet tuktukoyenda ti organisasion ni Jehova, ti ipapaayna a naespirituan a taraon, ken dagiti natudingan nga adda saadda a kakabsat kas kalasugan. Rimsua ti pannakariro ken panagduadua maipapan iti dayta a kalasugan. Kasano a narisut dagiti kakabsat ti pannakariro? Nakaskasdaaw ta narisutda dayta iti tulong ti gobierno ti Soviet. Wen, dagiti nangigakat a mismo timmulongda a nangrisut kadagiti parikut a pinataudda. Kasano?

 Saanda nga Inkabilangan ti Espiritu ti Dios

Idi rugrugi ti dekada 1960, dagiti agtuturay a Soviet pinagtitiponda ti adu a “panguluen” dagiti Saksi iti intero nga Union Soviet iti maymaysa a kampo nga agarup 150 a kilometro manipud iti siudad ti Saransk iti republika ti Mordvinia, iti makinlaud a Russia. Idi, agaaddayo dagiti kakabsat, ket narigat ti komunikasion isu nga adda di panagkikinnaawatan. Ngem ita nagkakadua dagiti adda iti makuna nga oposision ken dagiti di simmina. Isu a makapagsaoda a rupanrupa ket mailasinda no ania ti pudno ken ulbod. Apay a pinagtitipon dagiti autoridad dagitoy a kakabsat? Nalawag a pagarupenda nga agsusupiat dagiti kakabsat, ket kumaro ti panagsisinada. Nupay nasikap, saan a nagballigi ti gakat gapu iti mamagkaykaysa nga espiritu ni Jehova.​—1 Cor. 14:33.

Maysa ni Gheorghe Gorobeţ kadagiti kakabsat a naibalud idiay Mordvinia. Malagipna: “Nabiit pay la a naaresto ken naibaludak idi naibalud met a kaduami ti kabsat a kameng ti oposision. Idi nakitana a naibalud pay met laeng dagiti adda saadda a kakabsat, nasdaaw, ta naibaga kenkuana a naan-anay a nawayakami amin ken nasaliwanwan ti biagmi gapu iti KGB!”

Kuna pay ni Kabsat Gorobeţ: “Iti umuna a tawen a pannakaibaludko, nasurok a 700 ti naibalud gapu iti relihion. Saksi ni Jehova ti kaaduan. Agkakaduakami nga agtrabaho iti paktoria ket adda tiempomi a makisarita kadagiti kimmappon iti oposision. Nagbanaganna, adu ti nalawlawagan bayat ti tawen 1960 ken 1961. Kamaudiananna, idi 1962, iti kampo a  pagtrabahuan dagiti balud, nagaramid iti surat dagiti naibalud a kameng ti country committee a mangay-aywan iti Union Soviet. Naiwaras ti surat iti amin a kongregasion iti Union Soviet isu a narisut ti adu a parikut nga imbunga dagiti kinaulbod ti KGB.”

Panangilasin iti Pudno a Kalasugan

Nawayawayaan ni Kabsat Gorobeţ iti kampo a pagtrabahuan dagiti balud idi Hunio 1964, ket dagus a nagawid idiay Moldova. Idi simmangpet idiay Tabani, naammuanna nga adu pay la a Saksi sadiay ti mariro no siasino ti us-usaren ni Jehova a mangpakan ken mangiturong iti ilina. Adu a kakabsat ti agbasa laengen iti Biblia.

Nadutokan ti komite a buklen ti tallo a nataengan a kakabsat tapno malawlawagan dagiti bambanag. Binisitada nga immuna dagiti kongregasion iti amianan ti Moldova, a pagnanaedan ti kaaduan a Saksi. Gapu iti agtultuloy a kinamatalek dagitoy agraman ti dadduma pay a Kristiano a manangaywan, nupay nagsagabada iti nakaro a pannakaidadanes, adu ti nakombinsir a ti organisasion a nangisuro kadakuada iti kinapudno idi damo ti us-usaren pay laeng ni Jehova.

Idi arinunos ti dekada 1960, nalawagen iti KGB a nagtultuloy ken rimmang-ay ti panangasaba nupay adda panangidadanes ken dadduma pay a taktika. Iti panangdeskribirna iti reaksion ti KGB, kuna ti libro a The Sword and the Shield: “Mariribuk ti [KGB] Centre kadagiti report nga, uray iti kampo a pagtrabahuan, ‘dagiti mangidadaulo ken autoridad dagiti saksi ni Jehova saanda a pinaglikudan dagiti maikontra iti Soviet a sursuroda ket intultuloyda ti trabahoda nga agpaay ken ni Jehova uray iti narigat a kasasaad iti kampo.’ Dagiti opisial ti KGB a mangipampamuspusan kadagiti pamay-an a maibusor kadagiti Saksi ni Jehova nagtitiponda idiay [Chisinau] idi Nobiembre 1967 tapno pagsasaritaanda dagiti baro a pamay-an a  ‘manglapped iti dakes a trabaho’ dagiti kameng ti sekta ken ‘ti pannursuro a maikontra iti ideolohia a komunista.’”

Riniribuk Dagiti Dati a Kakabsat

Nakalkaldaang ta adda dagiti naallilaw kadagitoy “baro a pamay-an” ket timmulokda iti pagayatan ti KGB. Timmulok ti dadduma gapu iti kinaagum wenno panagbuteng iti tao; dadduma ti dati a kakabsat nga addaan gura kadagiti Saksi. Rinugian dagiti autoridad nga usaren dagitoy iti panangikagumaanda a mangdadael iti kinatarnaw dagiti matalek. Imbaga dagiti Saksi a nagibtur iti pannakaibalud ken kadagiti kampo a pagtrabahuan a ti panangriribuk dagiti dati a kakabsat, nga apostata itan ti dadduma kadakuada, ti maysa kadagiti karigatan a kasasaad a sinarangetda.

Adu nga apostata ti kameng ti oposision. Idi damo, karaman kadagitoy ti sumagmamano a mariro laeng idi gapu iti palso a panangallilaw ti KGB. Ngem adu kadagidiay kameng pay laeng ti oposision idi arinunos ti dekada 1960 ti nangipakita iti  espiritu ti dakes a klase adipen. Gapu ta saanda nga inkankano ti pakdaar ni Jesus, rinugianda a ‘kabilen dagiti padada nga adipen.’​—Mat. 24:48, 49.

Ngem di nagballigi ti gakat a mamagsisina ken mangparmek kadagiti adipen ti Dios, nupay nagtultuloy ti panangparigat ti KGB ken dagiti pasurotda. Idi rugrugi ti dekada 1960, idi rinugian dagiti matalek a kakabsat a pagkaykaysaen manen ti organisasion idiay Moldova, kaaduan a kakabsat sadiay ti kameng ti oposision. Ngem idi 1972, nagsubli ti kaaduan tapno makipagtrabaho a sisusungdo iti organisasion ni Jehova.

Manangapresiar a Manangidadanes

Dagiti matalek a nagtalinaed idiay Moldova bayat ti panawen ti Komunista intultuloyda ti nangasaba iti amin a kabaelanda. Di pormal a nangasabada kadagiti kapamilia, gagayyem, kaeskuelaan, ken katrabahuanda. Ngem naannadda, ta adu nga opisial ti partido idiay Moldova ti panatiko kadagiti ideolohia a Komunista. Ngem saan nga amin a Komunista ket bumusbusor kadagiti Saksi ni Jehova.

Malagip ni Simeon Voloşanovschi: “Sinukimat dagiti polis ti balaymi ket adu a literatura nga inlista ti opisial ti kinompiskarda. Idi agangay nagsubli ket kiniddawna a kitaek no umiso ti listaan. Idi kinitak ti listaan, nadlawko nga adda di nailista​—ti Pagwanawanan a mangsalsalaysay iti pamilia ken no kasano a pagbalinen a naragragsak ti kasasaad ti pagtaengan. Dinamagko dayta iti opisial. ‘Ah, inyawidko, ket binasami a sangapamiliaan,’ kinunana a medio mababain. ‘Bueno, nagustuanyo kadi ti nabasayo?’ dinamagko. ‘Wen! Pagay-ayatmi!’ kinunana.”

Limmukay ti Panangbusor, ket Nagtultuloy ti Irarang-ay

Idi dekada 1970, binaybay-anen dagiti autoridad a Komunista ti panggepda a mangaresto ken mangidestiero kadagiti Saksi ni Jehova. Nupay kasta, adda latta dagiti kakabsat a maaresto ken mabista gapu iti panangasaba wenno itatabunoda  kadagiti Nakristianuan a gimong. Ngem nalaglag-anen dagiti sentensia.

Idi 1972, kas iti sabsabali a lugar, nangrugin ti urnos maipapan iti pannakadutok dagiti panglakayen idiay Moldova. Malagip ni Gheorghe Gorobeţ: “Siraragsak nga inawat dagiti kakabsat ti baro nga urnos, ta ibilangda dayta a maysa a pammaneknek nga agtigtignay ti espiritu ni Jehova. Kasta met, ti iyaadu dagiti nadutokan a lallaki ket nakatulong kadagiti kongregasion idiay Moldova a rumang-ay iti naespirituan ken umadu ti bilangda.”

Siempre, iti daytoy a tiempo, adun ti kapadasan dagiti kakabsat iti panangorganisar iti panangasaba ken iti naannad a panagimprenta kadagiti literatura a naibatay iti Biblia. Idi nangrugi ti panangidadanes ti Komunista, dua a lugar idiay Moldova ti pagisaganaan kadagiti literatura, ket rabii laeng ti panagimprenta bayat ti adu a tawen a nakaro a pannakaidadanes. Isu a dua ti kasasaad ti panagbiag dagiti trabahador​—maysa iti aldaw no aramidenda dagiti normal a trabahoda kas iti dadduma nga umili, ken iti rabii, no agtrabahoda agingga iti parbangon tapno agaramid iti literatura para kadagiti kongregasion.

Ngem nagbaliw daytoy a kasasaad idi limmukay ti panangbusor ken panangsiput. Mabalin a nasaysayaaten ti panagimprenta dagiti kakabsat kadagiti nalimed a pagimprentaan. Mabalindan ti mangdutok kadagiti kanayonan a boluntario a mangasikaso iti trabaho. Nagbanaganna, immadu dagiti mayimprenta.

Simmayaat met ti pamay-an ti panagimprenta dagiti kakabsat. Kas pagarigan, agusarda kadagiti naimakinilia a naisangsangayan a molde. Nabaliwan met dagiti pagimprenta tapno aggiddan a mayimprenta ti agsumbangir a panid. Ad-adda nga immadu ti mayimprenta gapu kadagitoy simmayaat a pamay-an. Napalabasen ti tiempo idi a maisurat dagiti katulongan iti panagadal iti Biblia!

 Natural a dagiti kakabsat ad-adu ti personal a panagadalda iti Biblia no ad-adu ti literatura. Nakatulong daytoy agraman ti simmayaat a komunikasion tapno marisut ti aniaman a dadduma pay a parikut a pinataud idi ti pannakariro. Ngem dagitoy ket pangrugian laeng dagiti nasaysayaat pay a bambanag a dumteng kadagiti adipen ni Jehova idiay Moldova.

Rimmang-ay ti Pudno a Panagdayaw

Nupay agdindinamag idi ti napolitikaan ken namilitaran a kinatan-okna, di nabaelan ti Komunista a Soviet a pukawen ti pudno a panagdayaw. Kinapudnona, babaen ti programada a panangidestiero, di inggagara a nakatulong dagiti Soviet a nangisaknap iti naimbag a damag iti ‘kaadayuan a paset ti daga.’ (Ara. 1:8) Inkari ni Jehova babaen ken Isaias: “Aniaman nga igam a mabukelto maibusor kenka saanto nga agballigi . . . Daytoy ti pagtatawidan a sanikua dagiti adipen ni Jehova, ket ti kinalintegda aggapu kaniak.” (Isa. 54:17) Agpayso unay dagitoy a sasao!

Simmayaat ti kasasaad dagiti Saksi ni Jehova idiay Union Soviet idi nasukatan ti gobierno idi 1985. Saanen a sipsiputan ida dagiti sekreta wenno mamulta gapu iti itatabunoda kadagiti narelihiosuan a gimong. Nupay intultuloy dagiti kakabsat idiay Moldova ti naggigimong iti babassit a grupo a buklen ti sangapulo a kakabsat wenno basbassit pay, rinugianda nga inusar dagiti naisangsangayan nga okasion, kas iti kasar ken pumpon, tapno maangay dagiti bassit nga asamblea sirkito.

Idi kalgaw ti 1989, rimmang-ay ti panangasaba idi tallo nga internasional a kombension ti naangay kadagiti siudad ti Poland a Chorzow (asideg ti Katowice), Poznan, ken Warsaw. Ginasut a delegado a taga Moldova ti timmabuno. Para kadagitoy matalek a kakabsat a nairuam nga aggigimong a sililimed iti babassit a bilang, anian a makapikapik a kapadasan ti maibilang kadagiti naummong nga umariwekwek a nararagsak a Saksi a  naggapu iti nadumaduma a pagilian​—a bin-ig nga agdaydayaw ken Jehova a sangsangkamaysa!

Napadasan dagiti kakabsat idiay Moldova ti sabali pay a makaparagsak a naespirituan nga okasion idi 1991, idi sipapanayag a nangangayda kadagiti asamblea sirkito iti damo unay a gundaway iti pakasaritaan ti trabaho iti dayta a pagilian. Adda maysa pay a napateg a pasamak idi tawen 1992​—ti internasional a kombension idiay St. Petersburg, Russia. Ad-adu a delegado a taga Moldova ti timmabuno iti daytoy a kombension ngem kadagiti tallo a naangay idiay Poland idi 1989. Wen, linukatan ni Jehova dagiti aribengbeng ti langlangit ken nangibukbok iti bendision kadagiti nasungdo ken manangapresiar nga adipenna.

Panangsanay Kadagiti Agdaldaliasat a Manangaywan

Nasingsinged met ti pannakiuman ti country committee iti Union Soviet kadagiti agdaldaliasat a manangaywan no  dakdakkel ti wayawaya. Idi Disiembre 1989, dagitoy agdagup iti 60 a nataengan iti naespirituan a kakabsat a lallaki, nagtitiponda tapno agadal idiay Lvov, Ukraine. Gapu ta bin-ig a napasaran dagiti timmabuno ti naibalud, naipan kadagiti kampo a pagtrabahuan, ken amin a kita ti pannakaidadanes, anian a makapabileg dayta a klase! Kinapudnona, adu ti nagbalin a nasinged nga aggagayyem bayat dagiti narikut a tiempo.

Naggapu iti Moldova ti uppat kadagiti agdaldaliasat a manangaywan a timmabuno iti klase. Idi nagawidda, indanonda kadagiti kongregasion ti nainsiriban a balakad nga inawatda idiay Lvov, nangruna ti maipapan iti panangasaba. Kas pagarigan, binalakadanda dagiti kakabsat nga itultuloyda nga ikasaba a siaannad ti Sao ti Dios, nupay addan wayawaya. (Mat. 10:16) Apay a masapul nga agannadda latta? Agsipud ta iti kinapudnona maiparit pay laeng ti trabaho.

Kasapulan Unay Dagiti Kingdom Hall

Sipud idi naipasdeken ti panangasaba idiay Moldova, kasapulan dagiti kakabsat dagiti lugar a paggigimonganda. Kinapudnona, idi 1922, nangibangon dagiti Estudiante ti Biblia iti purok ti Corjeuţi iti paggigimongan babaen iti bukodda a kuarta. Naawagan dayta iti balay a paggigimongan, nga inusarda iti adu a tawen.

Idi arinunos ti dekada 1980, idi saan unayen a nakaro ti ibubusor ti gobierno, adun nga ili ken purok ti addaan kadagiti kongregasion a buklen ti ginasut nga agibumbunannag. Aggigimongda iti babassit a grupo kadagiti pribado a balay. Isu a panawen kadin ti mangbangon kadagiti Kingdom Hall? Tapno maammuanda, nakisarita dagiti kakabsat kadagiti administrador ti purok.

Nakitinnulong ti dadduma kadagiti opisial. Kasta ti napasamak idiay Feteşti, maysa a purok iti amianan ti Moldova nga addaan iti umili a 3,150. Idi Enero 1990, nakipagkita dagiti kakabsat iti mayor, a nangibaga kadakuada nga iti ilina saan a  maiparit ti trabahoda. Masapul nga agannad latta dagiti kakabsat, ta kasla di nakappapati ti imbagana. Isu a kiniddawda ti pammalubosna a matarimaan ti balay ti maysa a kabsat tapno mausar a bassit a Kingdom Hall, uray no addaan ti kongregasion iti 185 nga agibumbunannag!

Inaprobaran ti mayor ti proyekto, ket rinugian dagiti kakabsat ti trabaho. Nupay kasta, adda dakkel a problema. No ikkatenda ti maysa a diding tapno maituloy ti proyekto, mabalin a marba ti balay! Isu a simmardeng ti trabaho. Ania ti aramidenda itan? Inkeddengda ti makisarita manen iti mayor ket inlawlawagda ti parikut. Anian a ragsakda idi pinalubosanna ida a mangibangon iti baro a Kingdom Hall! Naimpusuan a nakitinnulong ti kongregasion iti proyekto, ket inringpasda iti 27 nga aldaw.

Tapno malaon ida amin ti baro a Kingdom Hall, nagudua ti Kongregasion ti Feteşti. Ngem adu a baro nga agibumbunannag ti di pay nabautisaran, isu nga apay a di iraman ti bautismo iti programa ti dedikasion? Kasta ti inaramid dagiti kakabsat. Isu a kalpasan ti palawag ti bautismo, napan ti amin iti asideg a karayan, a nangisimboluan ti 80 a tattao iti dedikasionda ken Jehova.

Siempre, adu pay a kongregasion ti agkasapulan iti Kingdom Hall. Gapu ta nakitada ti ladawan dagiti Kingdom Hall kadagiti literatura, inkeddeng ti dadduma a kongregasion ti mangibangon iti umasping a pasdek. Isu a pinagtitiponda ti kuartada, ket inkagumaanda ti nagibangon. Saan a naisangsangayan dagitoy. Iti nagbaetan ti 1990 ken 1995, nakaibangon dagiti kakabsat iti nasurok a 30 a Kingdom Hall, babaen laeng iti bukodda a kuarta ken bannog.

Adda dagiti napili a Kingdom Hall a nausar a pagasamblean ti sirkito. Nupay kasta, nagadu ti tumabuno ta adu ti dumngeg iti programa iti ruar ti paggigimongan. Isu a napanunot dagiti kakabsat ti agibangon iti Assembly Hall. Kas iti sigud, saanda nga intantan. Idi 1992, iti uneg laeng ti tallo a  bulan, imbangonda ti kaunaan nga Assembly Hall idiay Moldova​—maysa a pasdek idiay Corjeuţi a makalaon iti 800. Iti simmaganad a tawen, babaen iti bukodda met laeng a kuarta ken bannog, nangibangon dagiti Saksi idiay Feteşti iti Assembly Hall a makalaon iti 1,500.

Kasla naintiempuan daytoy a panagibangon, ta idi ngalay ti dekada 1990, kimmapuy ti ekonomia ken bimmaba ti balor ti kuarta ti Moldova gapu iti napolitikaan a panagbalbaliw. Nagbanaganna, ti magasto iti panangibangon iti Kingdom Hall idi rugrugi ti dekada 1990 ket di pay umanayen para kadagiti tugaw kalpasan ti sumagmamano a tawen!

Panagibangon iti Kingdom Hall iti Abagatan

Saan a kas kadagiti kongregasion iti amianan ti Moldova, manmano laeng ti addaan iti Kingdom Hall kadagiti adda iti abagatan. Gapu ta napartak ti irarang-ay ti trabaho idi dekada 1990, problema ti adu a baro a nabuangay a kongregasion iti abagatan ti agsapul iti maitutop a lugar a paggigimongan. Inusarda dagiti eskuelaan publiko, ngem rumigrigat idin ti mangabang.

Tinulongan manen ti organisasion ni Jehova dagiti kakabsat. Iti umiso a tiempo, babaen iti urnos a Kingdom Hall Fund,  nangipaay ti Bagi a Manarawidwid iti pondo para iti pannakaibangon dagiti Kingdom Hall kadagiti pagilian a kas iti Moldova a sadiay limitado ti kuarta dagiti kongregasion.

Nagsayaat ti panangusar dagiti kakabsat iti kastoy a probision. Nagsayaat a pagarigan ti Chisinau. Idi 1999, awan ti uray maysa a Kingdom Hall iti kabesera. Ngem idi Hulio 2002, adda sangapulo a Kingdom Hall nga us-usaren ti 30 kadagiti 37 a kongregasion iti siudad, ket tallo pay ti maibangbangon.

Legal a Pannakabigbig Kamaudiananna!

Idi Agosto 27, 1991, nagbalin nga agwaywayas a republika ti Moldova. Gapu ta ti Soviet ti nangiparit iti trabaho dagiti Saksi ni Jehova, awanen ti bileg ti kasta a panangiparit. Nupay kasta, saan pay a legal a nairehistro kas maysa a narelihiosuan nga organisasion dagiti Saksi ni Jehova, nga agdagup idin iti agarup 4,000.

Kalpasan ti panangiwardas ti Bagi a Manarawidwid, dagus nga immadani ti sanga nga opisina iti Moldova kadagiti maitutop nga ahensia ti gobierno tapno kiddawen ti legal a pannakabigbig dagiti Saksi ni Jehova. Ti baro nga administrasion pinatganna ti kiddaw. Nabayag bassit ti panangipagna kadagiti napateg a papeles, ngem kamaudiananna, idi Hulio 27, 1994, naawat ti sanga nga opisina ti opisial a papeles ti pannakairehistro.

Anian a nakallalagip dayta nga aldaw kadagiti Saksi ni Jehova idiay Moldova! Kalpasan ti panagibturda iti agarup innem a dekada a pannakaiparit, pannakaidadanes, ken pannakaibalud, mabalindan ti agdayaw ken Jehova ken mangikasaba iti naimbag a damag a sipapanayag. Mabalinda metten ti mangangay kadagiti bukodda a kombension distrito. Kinapudnona, idi Agosto 1994, makabulan kalpasan ti legal a pannakabigbigda, nagtitipon dagiti Saksi ni Jehova iti kadakkelan nga istadium iti Chisinau para iti kaunaan a kombension distrito a naangay idiay Moldova. Anian a nakaragragsak daydi nga okasion!

 Panangpalawa iti Bethel

Idi 1995, agdagupen iti nasurok a 10,000 ti bilang dagiti agibumbunannag. Adda bassit nga opisina idiay Chisinau a mangay-aywan iti dadduma a trabaho idiay Moldova, ngem ti sanga nga opisina iti Russia​—nga agarup 2,000 a kilometro ti kaadayona—​ti mangay-aywan iti kaaduan a trabaho. Nupay kasta, 500 kilometro laeng ti kaadayo ti sanga nga opisina iti Romania, ken Romaniano ti pagsasao ti kaaduan a taga Moldova. Kinapudnona, Romaniano ti opisial a lenguahe ti republika. Gapuna, kalpasan ti panangtingiting iti kasasaad, insingasing ti Bagi a Manarawidwid nga aywanan ti sanga nga opisina ti Romania ti trabaho idiay Moldova.

Kabayatanna, gapu iti irarang-ay, naileten ti sanga nga opisina idiay Chisinau, a maysa laeng idi a bassit nga apartment. Nalawag a panawenen tapno mangbukel iti pamilia ti Bethel. Karaman kadagiti immuna a miembro da Ion ken Iulia Rusu. Nagserbi ni Kabsat Rusu kas kasuno a manangaywan iti sirkito manipud 1991 agingga idi 1994. Ti sabali pay a kameng ti pamilia ti Bethel ket ni Gheorghe Gorobeţ, a nagserbi a manangaywan iti distrito agingga a nayakar iti daytoy baro nga annongenna. Agnanaed iti sabali a lugar ket inaldaw nga agbiahe a mapan idiay Bethel. Da Guenther ken Rosaria Matzura, a naggraduar iti maika-67 a klase ti Gilead, simmangpetda idi Mayo 1, 1996, kalpasan a nagserbida iti Romania iti sumagmamano a tawen.

Bayat nga immadu dagiti agibumbunannag, dimmakkel met ti panagkasapulan kadagiti kanayonan a trabahador iti Bethel. Ngem limitado ti pagnaedan. Maysa pay, idi 1998, ti pagtaengan a Bethel iti Moldova ket naiwaras kadagiti lima nga apartment iti siudad! Isu a nangrugi ti panagsapul iti maitutop a lugar a pagibangonan iti maymaysa a pasdek ti Bethel. Dagiti opisial ti gobierno idiay Chisinau siaayat nga indiayada kadagiti kakabsat ti 3,000 metro kuadrado a lote iti tengnga a mismo ti siudad, a siyayaman nga inawatda. Gapu ta sipapanunotda iti  ad-adda pay nga irarang-ay iti masanguanan, ginatang met dagiti kakabsat ti lote nga adda iti asideg.

Nakontrata ti lokal a kompania a mangaramid iti makinruar nga estruktura ti pasdek. Dagiti internasional a boluntario ken lokal a kakabsat ti nangaramid iti dadduma a trabaho. Nangrugi ti panagibangon idi Setiembre 1998, ket 14 laeng a bulan kalpasanna, immakar iti baro a pagtaengan ti magagaran a pamilia ti Bethel. Maragsakanda ta nagkakaduada met laengen.

Naangay ti programa ti dedikasion para ti baro a pasdek ti Bethel idi Setiembre 16, 2000. Timmabuno dagiti bisita a naggapu iti 11 a pagilian. Kabigatanna, nagpalawag ni Gerrit Lösch a kameng ti Bagi a Manarawidwid iti nasurok a 10,000 iti lokal nga istadium a pagay-ayaman. Narikna ti amin a timmabuno ti nabara a singgalut ti ayat a namagkaykaysa iti ili ni Jehova iti sangalubongan.

Iti agdama, adda 26 a kameng ti pamilia ti Bethel iti Moldova. Dadduma, kas kada David ken Miriam Grozescu, ti naggapu pay iti ballasiw taaw tapno agserbi iti Bethel iti ganggannaet a pagilian. Dadduma, kas ken Enno Schlenzig, ti nageskuela iti Ministerial Training School iti pagilianda sa naidestino idiay Moldova. Isu nga uray no bassit ti pamilia ti Bethel, buklen ti adu a nasionalidad.

Panangsanay Kadagiti Agani

Bayat dagiti dekada ti pannakaiparit ken pannakaidadanes, siaannad nga inranud dagiti Saksi ni Jehova idiay Moldova ti naimbag a damag, siempre iti di pormal a pamay-an. Ngem dimtengen ti tiempo a makiramanda iti napanayag a panagbalaybalay ken iti panangasaba kadagiti lansangan. Siaanep a nakiraman dagiti kakabsat kadagitoy a benneg ti ministerio, nangnangruna ti panangasaba iti lansangan. Ngem bayat nga umad-adu ti agibumbunannag, masapul ti kinatimbeng. Isu a naparegta dagiti kongregasion nga ipamaysada ti panagbalaybalay, ket simamatalek nga inaramidda.

 Ad-adda a nakita dagiti agibumbunannag a nabisinan unay dagiti kaarrubada iti pudno a naespirituan a taraon. Tapno mapennek ti kasta a pakasapulan, impaay ti organisasion ni Jehova Ti Pagwanawanan, Agriingkayo!, ken dadduma pay a katulongan iti panagadal iti Biblia iti pagsasao a Romaniano ken Ruso. Maigiddato iti dayta, inggaed dagiti agibumbunannag a pinasayaat ti kalidad ti ministerioda babaen ti panangsurotda kadagiti naisingasing a presentasion a naipaay iti Ti Ministeriotayo iti Pagarian. Inusarda met a naimbag ti panagsanay nga ipapaay ti Teokratiko nga Eskuelaan ti Panagministro.

Adda pay kanayonan a tulong, nangruna maipapan iti organisasion, nga impaay dagiti nataengan, aduan kapadasan a kakabsat a lallaki a naggapu iti sabali a pagilian. Kas kadagiti pagkalatkatan ti ubas, dagitoy a ganggannaet a kakabsat a makabael ken situtulok a tumulong, inandingay ken pinabilegda dagiti kongregasion.

Panawen ti Napartak nga Irarang-ay

Nakabatbatad ti napartak nga irarang-ay dagiti adalan idiay Moldova iti kabesera a siudad ti Chisinau, nga 662,000 ti umilina. Idi Enero 1991, sakbay nga inawat dagiti Saksi ni Jehova ti legal a pannakabigbigda, dua laeng a kongregasion a buklen ti 350 nga agibumbunannag ti adda idiay Chisinau. Ngem idi Enero 2003, addan 37 a kongregasion a buklen ti nasurok a 3,870 nga agibumbunannag! Iti maysa a kongregasion, 101 a mayad-adalan iti Biblia ti nagbalin a baro nga agibumbunannag iti uneg laeng ti siam a bulan! Gapu iti kasta a napartak nga irarang-ay, gagangayen a mabingay dagiti kongregasion kalpasan laeng ti dua a tawen wenno nasursurok bassit.

Idi Agosto 1993, adda 6,551 nga agibumbunannag iti Moldova. Ngem idi Marso 2002, agdagupen iti 18,425​—maysa a 280-porsiento nga irarang-ay iti siam a tawen! Iti dayta met la a tiempo, manipud 28 nagbalin a 1,232 ti bilang dagiti regular pioneer.

 Nagbalin a Payunir ti Bise-Mayor

Karaman kadagidiay nakaammo ken Jehova ti adu a dati a Komunista, a sumagmamano ti addaan pay ketdi iti saad. Maysa kadagita ni Valeriu Mârza, a dati a bise-mayor iti Soroca, maysa nga ili nga agarup 39,000 ti umilina. Kadagiti okasion nga adda parada, karaman ni Valeriu kadagiti masalsaluduan a natan-ok nga adda iti entablado a mangbuya iti parada. Gapuna, nalatak iti siudad.

Ngem idi agangay, rinugian ni Valeriu ti nagadal iti Biblia ket nabautisaran. Ania ti reaksion dagiti tattao no mangasaba kadakuada? “Dandani amin ket pastrekendak,” kuna ni Kabsat Mârza. “Anian a nagsayaat dagita a gundaway a mangasaba, ket nakitami nga agassawa a nabunga a teritoria ti ilimi!” Di nagbayag, nadutokan ni Kabsat Mârza kas special pioneer. Makatawen a nagserbida met nga agassawa idiay Bethel. Ita, agserserbidan iti sirkito.

Tumulong Dagiti Payunir

Ti bilang ti agibumbunannag no idilig iti populasion iti Moldova ti maysa ita kadagiti kasayaatan iti Europa. Nupay kasta, adu a purok ken babassit nga ili ti awanan iti Saksi. Gapu  iti kinarigat ti panagbiag, kaaduan nga agibumbunannag ken payunir ti di makabael nga agserbi iti lugar a dakdakkel ti panagkasapulan. Tapno sigurado a maidanon ti naimbag a damag iti intero a teritoria, nangdutok ti sanga nga opisina iti Romania iti agarup 50 nga special pioneer idiay Moldova. Nasurok a 20 kadagitoy ti nagunggonaan met iti panagadalda iti Ministerial Training School, a naaramid idiay Romania, Russia, ken Ukraine.

Nagsayaat ti bunga ti panagbannog dagitoy nagaget nga ebanghelisador. Kas pagarigan, idi naidestino ti agassawa nga special pioneer a da Serghei ken Oxana Zighel idiay Căuşeni idi 1995, adda laeng maymaysa a grupo a buklen dagiti 15 nga agibumbunannag iti dayta nga ili. Timmulong dagiti Zighel kadagiti lokal a kakabsat a mangirugi iti adu a baro a panagadal iti Biblia. Nararagsakda met a payunir, isu nga adu ti nakikadua kadakuada iti amin-tiempo a serbisio. Ita, addan dua a kongregasion idiay Căuşeni nga addaan iti agarup 155 nga agibumbunannag​—maminsangapulo ti inaduanna iti las-ud laeng ti pito a tawen! Kabayatanna, agserserbin iti sirkito dagiti Zighel, ket ad-adu pay ti matulonganda a kongregasion.

Nawaya Ngem Adda Latta Dagiti Pakarigatan

Aniaman ti kita ti turay ti tao, adda latta dagiti parikut. Iti sidong ti monarkia ti Romania, ti Fascista a diktadura, ken turay ti Komunista, inibturan dagiti adipen ni Jehova iti Moldova ti ibubusor ti klero, pannakaiparit, pannakaidadanes, ken pannakaidestiero. Itatta, kas iti sabsabali, masapul a sarangten dagiti Saksi ni Jehova ti kinarigat ti panagbiag​—isu a kapilitan nga agtrabaho ti dua a nagannak. Dadduma ti marigatan nga agbirok iti trabaho.

Malaksid iti dayta, lumanlanlan ti krimen ken kinadakes ket maap-apektaran dagiti tattao iti materialismo ken pannakadadael ti moral. Maparmek kadi dagiti adipen ni Jehova dagitoy  nasikap a pangta iti espiritualidadda? Wen! Nakasursuroda babaen kadagiti kapadasanda a pulos a di baybay-an ni Jehova dagiti nasungdo kenkuana, nga agpannuray kenkuana no dumteng dagiti pakasuotan ken pakasulisogan.​—2 Tim. 3:1-5; Sant. 1:2-4.

Ipalagip kadatayo ti agdama a kasasaad ti maika-14 a kapitulo ti Apocalipsis, a mangisalaysay iti dua a simboliko a panagani. Ti maysa isu ti panagani iti “kaubasan ti daga”​—ti rinuker a mula a sigun iti padto, umad-adu kadagitoy maudi nga al-aldaw. (Apoc. 14:17-20; Sal. 92:7) Din agbayag, daytoy a “kaubasan,” agraman ti amin a bulok a bungana, maparutto ket maipuruak “iti pagpespesan ti pungtot ti Dios.” Anian a panangsegga dagiti adipen ni Jehova iti dayta a tiempo!

Kabayatanna, agrag-o dagiti napulotan a Kristiano ken dagiti kakaduada iti naespirituan a kinarang-ayda. Wen, ti ‘kaubasan ni Jehova iti aglablabutab nga arak’ agtultuloy a mangpataud iti aglaplapusanan a nasustansia a naespirituan a taraon, a makaawis kadagiti marakarnero gapu iti kinaaduna. Apay a makapagtalek dagiti adipen ti Dios iti daytoy? Agsipud ta ni Jehova a mismo ti mangay-aywan iti napateg a kaubasanna. (Isa. 27:2-4) Pudno a kasta ti napasamak idiay Moldova! Agpayso a dagiti gakat ni Satanas, panangidadanes man, panangidestiero, ulbod a propaganda, wenno saan a pudno a kakabsat, pinarigatda dagiti adipen ti Dios ngem pulos a saanda a naabak iti naespirituan.​—Isa. 54:17.

Wen, “naragsak ti tao nga agtultuloy nga agibtur iti pannakasuot, agsipud ta iti pannakaanamongna awatennanto ti korona ti biag, nga inkari ni Jehova kadagidiay agtultuloy nga agayat kenkuana.” (Sant. 1:12) Bayat a silalagipka kadagita a napateg a sasao, sapay koma ta ti pakasaritaan dagiti Saksi ni Jehova idiay Moldova tignayennaka nga ‘agtultuloy a mangayat’ ken Jehova, ‘agtultuloy nga agibtur iti suot,’ ken ‘agtultuloy a mangpataud iti adu a bunga.’​—Juan 15:8.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 71]

Ti Paggapuan ti Arak Para iti Russia ken Makindaya a Europa

Gapu iti napaut a kalgaw ken nadam-eg a daga ti Moldova, nagsayaat ti agaramid iti arak​—maysa nga industria a nagpauten iti rinibu a tawen. Idi arinunos ti maikatlo a siglo K.K.P., rimmang-ay ti panagaramid iti arak gapu ta dagiti umili adda koneksionda kadagiti Griego. Kalpasanna, adda manen koneksionda kadagiti Romano idi maikadua a siglo K.P.

Ita, ti panagaramid iti arak ti kangrunaan a produkto ti agrikultura idiay Moldova. Babaen ti dandani 130 a pagaramidan iti arak, tinawen nga agingga iti 140 a milion a litro ti maaramidda nga arak. Dandani 90 porsiento ti mailako nga arak iti sabali a pagilian, nangruna iti Russia a gumatgatang iti agarup 80 porsiento ken iti Ukraine a gumatgatang iti agarup 7 porsiento.

 [Kahon iti panid 72]

Maipapan iti Moldova

Pagilian: Ti sentral ken makin-amianan a Moldova ket maysa a kabakiran a pakairamanan dagiti nalasbang a bambantay ken kapanagan, wenno patag a karuotan. Namulaan a kapanagan ti kaaduan nga adda iti makin-abagatan a pasetna.

Umili: Agarup dua a kakatlo kadagiti umili ti katutubo a taga Moldova. Ti nabati a bilang ket buklen a nangnangruna dagiti Ruso, Ukraniano, Gagauz a puli dagiti Turko, Bulgariano, ken Judio. Nailista dagitoy sigun iti kaaduda. Kameng ti Eastern Orthodox Church ti kaaduan a taga Moldova.

Lenguahe: Romaniano ti opisial a lenguahe. Adu nga umili ti agsasao met iti Ruso, nangruna kadagiti siudad, isu a gagangayen ti agusar iti dua a lenguahe.

Pagbiagan: Agrikultura ken panagproseso iti taraon ti kangrunaan a mangbibiag iti ekonomia. Rumangrang-ay pay laeng ti panagpataud kadagiti produkto.

Taraon: Agmulada kadagiti ubas, trigo, mais, sugar beet, ken sunflower. Ti kaaduan a taraken ket baka, gagatasan a baka, ken dagiti baboy.

Klima: Manipud iti agarup –4 degree Celsius a temperatura iti Enero agingga iti agarup 21 degree Celsius iti Hulio. Iti intero a pagilian, nabara ti klima ken kalkalaingan ti lamiisna no tiempo ti lam-ek. Tinawen nga agpromedio iti agarup 50 sentimetro ti umadalman ti danum no agtudo.

 [Kahon iti panid 83-85]

Naisangsangayan a Pagwadan iti Nakristianuan a Neutralidad

George Vacarciuc: Dimmakkel ni Kabsat Vacarciuc kas maysa a Saksi ni Jehova. Idi Disiembre 1942, pinaayaban dagiti Fascista tapno pagsoldaduenda. Nagkedked nga agsoldado isu a 16 nga aldaw a naibalud iti nakasipsipnget a selda ken bassit laeng ti naited a taraonna. Pinaayaban manen dagiti autoridad ket inkarida a no agsoldado, kanselarenda ti sentensiana a di pay naibasa kenkuana. Pinagkedkedanna manen dayta.

Gapuna, nasentensiaan ni George iti 25 a tawen a pannakaibalud. Ngem idi Setiembre 25, 1944, nawayawayaan idi simmangpet ti buyot ti Soviet. Nupay kasta, kalpasan ti awan pay dua a bulan, pinadas manen dagiti Soviet a pagsoldaduen. Gapu ta dina kayat a labsingen ti sinanay-Biblia a konsiensiana, nasentensiaan iti sangapulo a tawen nga inkapilitan a panagtrabaho kadagiti nadumaduma a kampo. Makatawen a saan nga ammo ti pamiliana no sadino ti ayanna. Kalpasan ti lima a tawen a panagtrabahona, idi Disiembre 5, 1949, nawayawayaan ni Kabsat Vacarciuc. Nagawid iti pagtaenganna idiay Corjeuţi ken nagmatalek agingga iti ipapatayna idi Marso 12, 1980.

Parfin Goreacioc: Naipasngay idi 1900, naammuan ni Kabsat Goreacioc ti kinapudno a linaon ti Biblia idiay purok ti Hlina idi tawen 1925 agingga idi 1927. Isu ken dagiti kabsatna a da Nicolae ken Ion, naammuanda ti kinapudno kada Damian ken Alexandru Roşu, dagiti immuna nga Estudiante ti Biblia iti dayta a purok.

 Idi 1933, naaresto ni Parfin ken ti dadduma pay a Saksi sa naipanda iti ili ti Khotin, a sadiay ti nakapalutpotan ken nakamultaanda gapu iti panangasabada. Idi 1939, gapu iti panangisungsong ti padi iti purok, naipan ni Parfin iti presinto iti kabangibang a purok ti Ghilavăţ. Ditoy, sipapakleb nga inggalut dagiti polis iti papag sa naulit-ulit a kinabkabilda dagiti dapanna.

Idi nagturay dagiti Fascista, naaresto manen ni Parfin ken naibalud. Nupay kasta, winayawayaan dagiti Soviet iti dayta met la a tawen, ngem inarestoda met laeng gapu ta dina kayat ti agsoldado. Imbaludda iti sumagmamano a bulan idiay Chisinau sa winayawayaanda kalpasanna.

Idi 1947, ni Parfin inaresto manen dagiti Soviet. Iti daytoy a gundaway, sinentensiaanda iti walo a tawen a pannakaidestiero gapu iti panangikasabana iti Pagarian ti Dios. Naidestiero dagiti annakna idiay Siberia idi 1951. Nupay kasta, saanda a naikadua ken ni amada. Kinapudnona, pulos a didan nakita. Nagsakit ni Parfin iti nakaro bayat ti pannakaidestierona ken nagtalinaed a matalek agingga iti ipapatayna idi 1953.

Vasile Pădureţ: Naipasngay ni Kabsat Pădureţ idiay Corjeuţi idi 1920. Naammuanna ti kinapudno bayat ti panagturay dagiti Fascista idi 1941. Gapuna, nagsagaba met iti sidong dagiti Fascista ken Soviet. Situtured a kinunana kadagiti Soviet: “Diak pinaltogan dagiti Bolshevik, ken diak pumatay kadagiti Fascista.”

Gapu iti naibatay-Biblia a konsiensia ken takderna, nasentensiaan ni Vasile iti sangapulo a tawen a pannakaibalud iti kampo a pagtrabahuan ti Soviet. Nupay kasta, napaababa ti sentensiana iti lima a tawen, ket nagawid idi Agosto 5, 1949. Idi naaresto iti maikatlo a daras, nangrugin ti Operation North. Isu nga idi Abril 1, 1951, nailugan ni Vasile ken ti pamiliana iti bagon nga agturong idiay Siberia. Kalpasan ti agarup lima a tawenda sadiay, napalubosanda nga agawid idiay Corjeuţi, Moldova. Ni Vasile natay a matalek ken ni Jehova idi Hulio 6, 2002, bayat a maisagsagana daytoy a report.

 [Kahon/Ladawan iti panid 89, 90]

‘Diak Isukat ti Panagserbik iti Aniaman’

Ion Sava Ursoi

Nayanak: 1920

Nabautisaran: 1943

Ababa a Pakasaritaanna: Nagserbi kas manangaywan iti sirkito bayat ti panawen dagiti Komunista.

Naipasngayak idiay Caracuşeni, Moldova, ken naammuak ti kinapudno sakbay a bimtak ti Gubat Sangalubongan II. Natay ni baketko idi 1942. Iti pumponna, dagiti managderraaw kinamatdak idiay sementerio. Apay? Gapu ta binaliwak ti relihionko. Iti arinunos dayta a tawen, ti Fascista a gobierno kayatdak idi a pagsoldaduen. Gapu ta kayatko ti agtalinaed a neutral iti politika, nagkedkedak nga agsoldado. Nasentensiaanak iti tungpal-biag a pannakaibalud, ngem idi agangay, nagbalin a 25 a tawen laeng. Nayakar-akarak iti nadumaduma a kampo. Bayat ti pannakaibaludko idiay Craiova, Romania, simmangpet dagiti Soviet ket winayawayaandakami.

Di nagbayag apaman a nawayawayaanak imbaluddak met laeng dagiti Komunista. Impandak idiay Kalinin, Russia. Kalpasan ti dua a tawen, idi 1946, pinalubosandak a nagawid iti lugarmi. Timmulongak sadiay a nangorganisar manen iti panangasaba. Kalpasanna, idi 1951, inarestodak manen dagiti Soviet. Iti daytoy a gundaway, indestierodak idiay Siberia, agraman ti dadduma pay a Saksi. Saanakon a nakaawid agingga idi 1969.

No panunotek ti napalabasko, malagipko ti adu a situasion a nangpabilgan kaniak ni Jehova tapno makapagtalinaedak a natarnaw. Diak isukat ti panagserbik iti Namarsua kaniak iti aniaman nga adda ditoy lubong. Ita, ib-ibturak dagiti tubeng gapu iti kinalakay ken kumapkapuy a salun-at. Ngem ti natalged a namnama iti biag iti baro a lubong ken ti panagsubli ti pigsak kas idi agtutuboak, ti mangpabpabileg kaniak a ‘di sumuko nga agaramid iti nasayaat.’​—Gal. 6:9.

 [Kahon/Ladawan iti panid 100-102]

Adu ti Maikantak

Alexandra Cordon

Nayanak: 1929

Nabautisaran: 1957

Ababa a Pakasaritaanna: Nagsagaba iti sidong ti turay dagiti Soviet ken agdama nga agserserbi nga agibumbunannag iti kongregasion.

Ti panagayatko nga agkanta nakatulong kaniak a mangsapul iti kinapudno ken, idi agangay, agtalinaedak a natibker iti naespirituan idi nasuot ti pammatik. Nangrugi ti pakasaritaak idi maysaak a tin-edyer idi dekada 1940. Naam-ammok ti maysa a grupo dagiti agtutubo iti Corjeuţi, a maragragsakan nga agkankanta kadagiti kanta maipapan iti Pagarian ken pagsasaritaanda ti Biblia bayat dagiti nawaya a tiempoda. Dakkel ti epekto kaniak dagiti naammuak a naespirituan a kinapudno kadagiti kanta ken panagsasarita.

Di nagbayag nagbalinak nga agibumbunannag iti naimbag a damag. Isu nga idi 1953 naarestoak, agraman ti sangapulo pay a Saksi. Bayat nga ur-urayenmi ti bista, naibaludak idiay Chisinau. Nakapagtalinaedak a nabileg iti naespirituan babaen ti panagkantak kadagiti kanta ti Pagarian, a nabatad a nakapungtotan ti maysa kadagiti guardia. “Addaka iti pagbaludan,” kinunana. “Saan a lugar a pagkantaan ditoy!”

Simmungbatak: “Bayat ti panagbiagko nagkankantaakon. Apay koma a sumardengak ita? Impupoknak, ngem  dimo makandaduan ti bibigko. Siwayawaya ti pusok, ket ay-ayatek ni Jehova, isu nga adu ti maikantak.”

Nasentensiaanak iti 25 a tawen iti kampo a pagtrabahuan dagiti balud idiay Inta, iti asideg ti Arctic Circle. Bayat dagiti ababa a bulan ti kalgaw, dakami a Saksi ti agtrabaho iti asideg a kakaykaywan. Manen, ti adu a kabesadomi a kanta ti Pagarian ti nakatulong a nangpabileg kadakami iti naespirituan ken nangiparikna a siwayawayakami iti naespirituan. Kasta met, saan a kas daydiay guardia idiay Chisinau, dagiti guardiami pinaregtadakami nga agkanta.

Nagtalinaedak idiay kampo ti Inta iti tallo a tawen, tallo a bulan, ken tallo nga aldaw. Kalpasanna, gapu iti amnestia, nawayawayaanak. Agsipud ta saanak pay a napalubosan nga agawid idiay Moldova, napanak idiay Tomsk, Russia. Kaduak manen sadiay ti asawak, a nabayag metten iti pagbaludan. Uppat a tawen a nayadayokami iti tunggal maysa.

Gapu ta naarestoak, diak pay insimbolo ti dedikasionko ken Jehova babaen ti panagbautisar iti danum. Isu a dinamagko daytoy kadagiti kakabsat idiay Tomsk. Gapu ta adu met ti mayat nga agpabautisar, dagus nga inyurnos dagiti kakabsat ti bautismo. Nupay kasta, gapu iti pannakaiparit, inkeddengda nga aramiden dayta iti rabii iti maysa a dan-aw iti asideg a kabakiran.

Iti naikeddeng a tiempo, pimmanawkami iti kabangibang ti Tomsk ket nagnakami a sagdudua a napan iti kabakiran tapno saandakami a madlaw. Tunggal paris surotenna ti immuna a paris agingga a sitatalged a makadanonkami iti dan-aw. Uray kaskasano, kasta ti plano. Daksanggasat ta dua nga agkadua a babbaket iti sanguananmi ti simiasi iti dalan. Simmurotkami, ket simmurot a di pulos simiasi dagiti adda iti likudanmi. Di nagbayag, agarup sangapulokamin a napukaw iti kasipngetan, a nadaripespes gapu kadagiti nabasa a ruot ken agpigpigergerkamin. Maam-amakkami di la ket ta masalawdakami dagiti uso ken lobo nga agdakdakiwas sadiay. Madanagankami unay ta makigtotkami iti kada karkarna nga uni.

Gapu ta mabigbigmi a nasken a saankami nga agbuteng wenno aglagaw, insingasingko nga agtakderkami a siuulimek ken mangisagawisiw iti kanta ti Pagarian, bareng no mangngegdakami dagiti dadduma. Nagkararagkami met a sipapasnek. Panunotenyo ti ragsakmi idi mangngegmi ti isu met la a tono a sumungbat kadakami iti kasipngetan! Wen, nangngegdakami dagiti kakabsatmi! Dagus a nag-flashlight-da tapno makapankami iti ayanda. Di nagbayag kalpasanna, naitanebkami iti nalamiis a danum, a saanmi nga ingginggina ti lamiis gapu iti napalaus a ragsakmi.

Agtawenak itan iti 74 ken nakaawidakon iti Corjeuţi, a damo a nakasarakak iti kinapudno. Nupay baketakon, adu pay laeng ti maikantak, nangruna ti pakaidayawan ti nailangitan nga Amatayo.

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 104-106]

Pinadasko a Suroten ti Ulidan Dagiti Dadakkelko

Vasile Ursu

Nayanak: 1927

Nabautisaran: 1941

Ababa a Pakasaritaanna: Nagserbi kas adipen ti kongregasion ken nagtrabaho iti nalimed a pagaramidan kadagiti literatura.

Nabautisaran idi 1929 dagiti dadakkelko a da Simeon ken Maria Ursu. Kadagiti lima nga annakda, siak ti inauna. Naaresto da Tatang ken Nanang bayat ti panagturay dagiti Fascista ket nasentensiaanda iti 25 a tawen a kapilitan a panagtrabaho gapu iti neutral a takderda. Dagiti naespirituan a kakabsat iti asideg a kongregasion ti Corjeuţi ti nangaywan kadakami nga agkakabsat ken nangasikaso iti talon ti pamiliami. Isu a kanayon nga adda umdas a kanenmi. Timmulong met a nangaywan kadakami ti baketen a lolami a saanmi a kapammatian. Agtawenak idi iti 14.

Gapu iti nagsayaat nga ulidan dagiti dadakkelko, inkagumaak a naimbag nga inaywanan ti espiritualidad dagiti kakabsatko. Gapuna, riingek ida a masapa iti kada aldaw tapno pagsasaritaanmi ti maysa a paset ti naibatay-Biblia a literatura. Saan a kanayon a mayatda a bumangon, ngem awan ti pagpilianda. Ammok a napateg nga iyugali ti naimbag a panagadal. Nagbanaganna, idi nagawid dagiti dadakkelmi, a nawayawayaan a nasapa idi 1944, naragsakanda  a nakakita a nakasalsalun-atkami iti naespirituan. Nakaragragsak daydi a panagkakaduami manen! Ngem di nagbayag ti ragsakmi.

Iti simmaganad a tawen dagiti Soviet inarestoda ni Tatang ken imbaludda idiay Norilsk, Siberia, iti ngato ti Arctic Circle. Tallo a tawen kalpasanna, inkallaysak ni Emilia, maysa a naragsak, naespirituan ti panagpampanunotna a kabsat. Kinaubingak, isu nga agam-ammokami unay. Nupay kasta, makatawen laeng kalpasan ti kasarmi, naarestokami ken ni Nanang. Naipankami idiay Chisinau, a sadiay ti nakasentensiaanmi iti 25 a tawen a kapilitan a panagtrabaho. Siaayat nga inaywanan ni Emilia dagiti kakabsatko, a naawanan iti dadakkel ken manong.

Kamaudiananna, naipanak iti pagminasan iti karbon idiay Vorkuta, a nakaam-amak a kampo a pagtrabahuan dagiti balud iti amianan ti Arctic Circle. Dua a tawen kalpasanna, idi 1951, naidestiero da Emilia ken tallo a kakabsatko a lallaki ken maysa a babai idiay Tomsk, iti makinlaud a Siberia. Idi 1955, kiniddaw ni Emilia a mayakar iti Vorkuta tapno agkaduakami. Sadiay nga impasngayna ti umuna kadagiti tallo nga annakmi, maysa a babai a pinanagananmi iti Tamara.

Idi Setiembre 1957 naideklara ti amnestia, ket nawayawayaankami. Ngem maysa a bulan kalpasanna, naarestoak manen. Nasentensiaanak iti pito a tawen iti kampo a pagtrabahuan dagiti balud idiay Mordvinia, nga asideg iti Saransk, Russia. Adu pay a kakabsat ti naibalud met sadiay, ket sumangpetto pay ti dadduma. Inapresiarmi unay dagiti literatura a kanayon a maipuslit dagiti assawami no umayda sumarungkar. Idi Disiembre 1957, immakar ni Emilia idiay Kurgan, iti makinlaud a Siberia, tapno aywananna ti balasangmi a ni Tamara, a makipagnanaed idi  kadagiti dadakkel ni Emilia. Nagbanaganna, pito a tawen a saankam a nagkadua ken ni Emilia. Ngem daytoy laeng ti pamay-an tapno saan a maipan ni Tamara iti institusion a tartarawidwidan ti Gobierno.

Idi 1964, nawayawayaanak ngem saandak a pinagawid idiay Moldova. Nupay nakedngan pay la ti gunayko, nabaelak ti nakikadua ken baketko ken iti balasangko idiay Kurgan, a nagserbiak kas mangidadaulo iti panagadal iti libro iti kongregasion. Idi 1969, immakarkami idiay Krasnodar, iti Caucasus. Kalpasan ti panagserbik sadiay iti walo a tawen, immakarkami idiay Chirchik, Uzbekistan. Nagtrabahoak sadiay iti nalimed a panagimprenta. Kamaudiananna, idi 1984, napalubosankami nga agawid idiay Moldova. Nagnaedkami idiay Tighina, maysa a siudad nga addaan iti 160,000 nga umili ken 18 laeng nga agibumbunannag. Iti panaglabas dagiti tawen, daytoy bassit a grupo nagbalinen a siam a kongregasion, a buklen ti agarup 1,000 nga agibumbunannag ken payunir.

Pagbabawyak kadi dagiti adu a tawen a panaggianko kadagiti kampo a pagtrabahuan ken pagbaludan gapu iti Apo? Pulos a saan! Nalawag kaniak dagiti isyu, uray idi kababautisarko a 14 laeng ti tawenko: ayatem ti Dios wenno ayatem ti lubong! Gapu ta pinilik ti agserbi ken Jehova, diak pulos pinanunot ti agkompromiso.​—Sant. 4:4.

[Dagiti Ladawan]

Kannigid: Ni Vasile Ursu

Kakannigidan: Da Vasile ken ni baketna nga Emilia, ken ti balasangda a ni Tamara

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 108-110]

Maysa nga Ubing a Lalaki a Nangala iti Sabong ti Nangtignay iti Pusok

Valentina Cojocaru

Nayanak: 1952

Nabautisaran: 1997

Ababa a Pakasaritaanna: Kas mannursuro iti sidong ti turay a Soviet, karaman ti ateismo kadagiti leksion nga isurona.

Idi 1978, mangisursuroak iti kindergarten iti Feteşti, Moldova. Maysaak met nga ateista. Iti maysa a miting dagiti mannursuro, naibaga kadakami nga isuromi ti ateismo nangnangruna kadagiti annak dagiti Saksi ni Jehova. Pagarupko a nagsayaat daytoy. Isu nga inkagumaak ti nangaramid kadagiti naidumduma a pamay-an tapno matignay ti puso dagiti estudiantek a Saksi. Nakapanunotak iti pagarupek a nasayaat a pamay-an.

Kiniddawko iti klase a mangisaganada iti dua nga aray a pagmulaan iti sabong. Iti maysa nga aray, agimulada kadagiti sabong, sibuganda, ken iruotanda. Ngem saanda a kutkutien ti maikadua nga aray. Imbagak a kukua ti Dios dayta. Isu a mismo ti mangaywan. Magagaran ti klase a mangaramid iti proyekto. Siempre, bayat a minulaan, sinibugan, inruotan dagiti ubbing ti inarayda, nagkaruotan ti “bassit a hardin ti Dios.”

Kalpasanna, iti maysa nga aldaw a naraniag ti init, inummongko ti klase iti sango ti dua nga aray. Kinomendarak dagiti ubbing gapu iti nasayaat a panangikagumaanda,  kalpasanna imbagak ti insaganak a naimbag a sasao. “Nadlawyo kadi nga awan ti inaramid ti Dios iti inarayna?” kinunak. “Nalawag nga awan ti makinkukua iti daytoy nga aray?”

Immanamong dagiti ubbing nga agpayso dayta. Kalpasanna, imbatadko no ania ti kayatko a sawen: “Dakayo nga ubbing, makitayo a kastoy ti napasamak iti daytoy nga aray agsipud ta ti Dios ket parnuay laeng ti panunot dagiti tattao. No kasta, awan ti Dios ta dina man la maaywanan dagiti sabong wenno uray ania a banag.”

Idi agsasaoak, pinalpaliiwko ti reaksion dagiti ubbing. Nadlawko ti maysa nga ubing a lalaki, a Saksi dagiti dadakkelna. Alusiisen ket idi dinan magawidan ti bagina, nagtaray a napan iti asideg a talon, nangpuros iti dandelion, ket impakitana kaniak, a kunkunana: “No awan ti Dios, asino ngarud ti nangaramid iti daytoy a sabong? Awan kadatayo ti nangtaripato iti daytoy.” Ti panagrasonna pinagpanunotnak. Nabigbigko nga adda nabileg a punto ti ubing.

Gapu ta napadakkelak a Komunista, adu a tawen ti napalabas sakbay a sinukimatko ti Biblia. Nupay kasta, idi 1995, napanak kadagiti Saksi iti lugarmi ket imbagak a kayatko ti agadal. Iladawanyo ti ragsakko idi naammuak a maysa kadagiti dati nga estudiantek ti maysa kadagiti mangisuro kaniak!

Pudno a ti gobierno a Komunista inikkannak iti nagsayaat a sekular nga adal. Ngem dina insuro dagiti kapatgan a leksion iti biag. Itatta, gapu ken ni Jehova ken ti natured a bassit nga ubing a lalaki, mausarko nga agpadpada ti naespirituan ken sekular a pannakaammok a tumulong iti dadduma tapno maawatanda a talaga nga adda Dios a maseknan unay kadagiti tattao a pinarsuana.

 [Kahon/Ladawan iti panid 113-115]

Naipasngay Idi Naidestiero ti Pamiliada

Lidia Sevastian

Nayanak: 1954

Nabautisaran: 1995

Ababa a Pakasaritaanna: Kalpasan a pinadakkel ti Saksi nga inana ken ti di manamati nga amana, awanen ti nakalangenna a Saksi ni Jehova iti adu a tawen.

Nagbalin a Saksi ni Jehova da nanang ken lolak idi rugrugi ti dekada 1940. Nupay naimbag a tao ni Tatang, dina inawat ti kinapudno iti Biblia iti daydi a tiempo. Idi 1951, duan ti anak ni Nanang, ket masikog idi iti singin. Idi Abril dayta a tawen, pinadas dagiti autoridad a pagsisinaen ti pamiliami. Idi adda iti pagtrabahuan ni Tatang, inluganda iti tren nga agturong iti Siberia ni Nanang​—a dandani agpasngay idin—​ken dagiti in-inauna a kakabsatko. Ngem, sakbay dayta, nabaelan ni Nanang a pakaammuan ni Tatang, a nagdardaras a nagawid. Nupay saan a Saksi, limmugan iti tren ket kinaduana ti pamiliana a naidestiero.

Idi agbibiaheda a mapan idiay Siberia, napalubosan ni Nanang nga agbati biit iti ili ti Asino tapno ipasngayna ti singin. Ti dadduma iti pamilia masapul nga agtuloyda a mapan iti distrito ti Tomsk, a sadiay ti nangisaganaan ni Tatang kadagiti pagdagusan. Natudingan nga agtrabaho a kadua dagiti kakabsat. Sumagmamano a lawas kalpasanna, simmangpeten ni Nanang ken ti kappasngay a singin. Ngem nakalkaldaang ta  natay ti singin gapu iti nakarigrigat a kasasaad ti panagbiag ti pamilia.

Nupay kasta, uppat pay nga annak ti naipasngay bayat a naidestierokami, a pakairamanan ti kabsatko a lalaki a kasinginko ken siak. Sisusungdo nga inaywanannakami amin ni Tatang. Kamaudiananna, idi 1957, napalubosankami nga agawid iti ilimi. Intultuloy ni Nanang nga intukit dagiti prinsipio ti Biblia iti pusomi, uray no sipsiputan dagiti sekreta.

Iti kasumbangirna, kangrunaan a pakaseknan ni Tatang ti pannakagun-odmi iti nasayaat a sekular nga adal. Isu nga idi agtawenak iti 16, napanak idiay Chisinau tapno agadal iti unibersidad. Idi agangay, nakiasawaak ken immakarak idiay Kazakhstan, a sadiay naiputongak saan laeng a kadagiti dadakkelko no di pay ket iti organisasion ni Jehova. Nagsubliak idiay Chisinau idi 1982 ket dagus a nagbirokak iti kongregasion dagiti Saksi ni Jehova, ngem diak nakasarak. Iti walo a tawen, impagarupko a siak laeng iti siudad ti mayat nga agdayaw ken Jehova.

Ngem maysa nga aldaw, idi agtaktakderak iti pagsardengan ti bus, nangngegko ti dua a babbai nga agsarsarita maipapan ken Jehova. Immasidegak tapno mangngegko a naimbag. Gapu ta atapenda a maysaak nga ahente ti KGB, binaliwan dagiti babbai ti topikoda. Idi rugiandan ti pumanaw, sinurotko ida, ket nabatad a nagamakda. Isu a dagus nga inasitgak ida ket idi makasaritak ida, nakombinsirda a napasnekak. Natungpal met laengen ti arapaapko a makitimpuyog iti organisasion ni Jehova! Ngem nakalkaldaang ta binusornak ni lakayko.

Dua idin ti annakmi. Idi 1992, naopera ti durik ket masapul nga agiddaak a di agkutkuti iti innem a bulan iti ospital. Kabayatan dayta a makaupay a pagteng iti biagko, adda nagsayaat a napasamak: Ti barok a ni Pavel, nagdedikar ken ni Jehova ken nagpabautisar idi 1993 iti internasional a kombension idiay Kiev. Idi agangay, immimbagak ken makapagnaakon. Isu nga idi 1995, insimbolok met ti dedikasionko ken ni Jehova.

Itatta, adu a miembro ti pamiliak ti Saksi, isu nga agyamanak ken Jehova ken ni Nanang, a diak pulos malipatan ti kinatibker nga impakitana. No maipapan iti nasungdo unay nga amak, maragsakanak a mangibaga a sakbay a natay, nagbalin met nga adipen ni Jehova.

 [Kahon/Ladawan iti panid 117, 118]

Awan Kaimudingan Dagiti Sakripisiomi no Idilig iti Inaramid ni Jehova

Mihai Ursoi

Nayanak: 1927

Nabautisaran: 1945

Ababa a Pakasaritaanna: Indadanes dagiti Fascista ken Komunista.

Nagbalinak nga agibumbunannag iti naimbag a damag idi 1941. Idi 1942, idi agtawenak iti 15, masapul nga agsanayak nga agsoldado iti eskuelaan iti lugarmi. Naibitin dagiti ladawan da Ari Michael ti Romania, Heneral Antonescu, ken ni Birhen Maria iti kuartomi. Idi simrek ti grupomi iti kuarto, masapul nga agrukbabkami ken manguroskami iti sanguanan dagiti ladawan. Tallo kadakami ti nagkedked a mangaramid iti kasta.

Gapu iti dayta, kinabkabildakami dagiti polis iti lugarmi. Naturogkami iti eskuelaan. Kabigatanna, naipankami idiay Corjeuţi, ket nakabkabilkami manen sadiay. Manipud Corjeuţi, sumagmamano pay a lugar ti nakaipananmi sakbay a naipankami a nagnagna iti agarup 100 a kilometro iti lugar a pakaisaklanganmi iti korte militar. Nagdara ti sakak gapu iti kaadayo ti pinagnami. Kamaudiananna, pinagawiddak a di nasentensiaan, nalabit gapu iti edadko.

Idi agtawenak iti 18, dagiti agtuturay a Soviet inramanda nga inlista ti naganko kadagidiay agsoldado. Diak  manen inkompromiso ti neutral a takderko ket kinabkabildak iti nakaro, agraman ti gayyemko a ni Gheorghe Nimenco. Kinapudnona, innem a lawas kalpasanna, natay ni Gheorghe gapu iti pannakakabkabilna. Pinagawiddak manen, nga iti panagkunak ket gapu iti edadko. Inarestodak manen dagiti Soviet idi 1947, ket binutbutengdak a paltogandak no diak agsoldado. Ngem inkulongdak ketdi nga agsolsolo iti dua a bulan, ket kalpasanna, inkapilitan a pinagtrabahodak iti proyekto a Volga-Don Canal. Nakapegpeggad daydi a trabaho, ket adu ti natay. Dandani diak nakalasat iti maysa nga aksidente a nakatayan ti adu ket pinagawiddak idiay Moldova.

Nangasawaak sadiay. Idi 1951, naidestierokami ken ni Vera nga asawak a masikog idi. Naglugankami nga umuna iti tren ket kalpasanna, naglugankami iti bilog a nagturong iti kabakiran ti Siberia, maysa a nalawa a rehion iti ruar ti Arctic Circle a pagpukanak iti kayo. Kaduami ken ni Vera iti maysa a balay ti 16 a sabali pay a pamilia. Makaparagsak ta idi 1959 napalubosankami nga agawid idiay Moldova.

Adu a banag ti nangpabileg kaniak kadagidiay a narikut a tawen ken agingga ita. Ti maysa ket ti ulidan iti pammati nga impakita ni kabsatko nga Ion. (Kitaenyo ti panid 89.) Nasentensiaan iti ipapatay, ket uray no dina ammo a masukatan ti sentensiana, saan a nagkompromiso. Mapabilegak met no utobek no kasano a ni Jehova kanayon nga inaywanannakami nga agassawa bayat dagiti pannakasuot nga inibturanmi gapu iti naganna. Nupay kasta, awan kaimudingan dagiti sakripisiomi no idilig iti inaramid ni Jehova babaen ti panangibaonna iti Anakna tapno matay kas subbot para kadatayo. Ti panangpampanunot iti dayta a naisangsangayan a sakripisio ti tumultulong kaniak a mangsango a siraragsak iti tunggal aldaw.

 [Kahon/Ladawn iti panid 121-123]

Nariknak ti Nadungngo a Panangaywan ni Jehova

Mihailina Gheorghiţa

Nayanak: 1930

Nabautisaran: 1947

Ababa a Pakasaritaanna: Nagtrabaho kas mensahero ken managipatarus bayat dagiti tawen ti pannakaiparit.

Naammuak ti kinapudno idi 1945 ket maragragsakanak a mangiranud iti naimbag a damag kadagiti kaarrubak iti ilimi a Glodeni, ken iti asideg nga ili ti Petrunea. Gapu ta nangasabaak idiay eskuelaan, didak inikkan dagiti autoridad ti eskuelaan iti diploma. Nupay kasta, maragsakanak a mangusar iti adalko a tumulong nga agipatarus iti Ruso kadagiti naibatay iti Biblia a publikasion a Romaniano ken Ukranio.

Kababautisarko pay laeng idi natiliwandak nga agipatpatarus ket nasentensiaanak iti 25 a tawen a kapilitan a panagtrabaho idiay Vorkuta, iti amianan ti Arctic Circle, nga ayan ti adu a dadduma pay a kakabsat a babbai. Nupay narigat ti kasasaad, intultuloymi amin ti nangasaba. Nakagun-odkami met kadagiti literatura. Kinapudnona, dadduma ti inyimprentami pay iti kampo.

Maysa nga aldaw, naam-ammok ti maysa nga agkabannuag a babai a naaresto gapu ta napagbiddutan dagiti autoridad a maysa a Saksi. Insingasingko a sukimatenna ti Sao ti Dios, tangay kabaelan ni Jehova a wayawayaan dagiti adipenna no pagayatanna. Idi agangay,  immanamong a makipagadal iti Biblia ket nagbalin a maysa kadagiti kakabsattayo. Di nagbayag kalpasanna, nasapa a nawayawayaan.

Idi agangay, nayakarak idiay Karaganda, Kazakhstan. Kamaudiananna, idi Hulio 5, 1956, nawayawayaanak met. Immakarak idiay Tomsk, a sadiay naam-ammok ken nakiasawaak ken ni Alexandru Gheorghiţa, nga innem a tawen a naibalud gapu iti pammatina. Intuloymi a dua ti nangasaba iti naglawa a teritoria ti Siberia, a pagaammomi a sipsiputandakami pay laeng dagiti sekreta. Simmaganad, immakarkami iti Irkutsk, a lauden bassit ti Dan-aw Baikal. Intultuloymi sadiay ti nalimed a panagimprenta kadagiti literatura. Di nagbayag, nagserbikami met idiay Bishkek, Kyrgyzstan. Nupay naannad no mangaskasaba, natiliw ni Alexandru ket nasentensiaan iti sangapulo a tawen.

Imbaga ti abogado a mabalinko a bisitaen ni Alexandru bayat a naibalud nga agur-uray iti bista. Tangay gagangay a di maipalubos daytoy, dinamagko no apay nga ipalubosna. “Ubingkayo pay nga agassawa,” kinunana, “ken adda anakyo. Nalabit kayatyo a panunoten a naimbag ti desisionyo.” Imbagak iti abogado a nabayagen nga inkeddengmi ken ni Alexandru nga agserbikami ken ni Jehova ket kayatmi ti agmatalek. Simmungbat: “Uray pay ti Bibliayo ibagana a naim-imbag ti sibibiag nga aso ngem ti natay a leon.” (Ecl. 9:4) “Agpayso,” kinunak, “ngem ti kasta a kita ti aso saan nga agtawid iti baro a lubong ti Dios.”

Sangapulo a tawen a naibalud ni Alexandru ken makatawen pay a naguguardiaan iti balaymi. Idi nawayawayaan, immakarkami idiay Kazakhstan ken kalpasanna idiay Uzbekistan tapno tumulong iti trabaho. Kamaudiananna, idi 1983, nagawidkami idiay Moldova, ket maragsakankami a naaddaan iti awan kaaspingna a pribilehio a tumulong kadagiti nasingpet-panagpuspusoda a tattao iti adu a lugar tapno maammuanda ni Jehova.

No ut-utobek, aminek a talaga a narigat ti biagko. Ngem kasta met laeng dagiti saan a Saksi a kaarrubak. Adu met dagiti parikut a sarangtenda. Ngem ti nakaidumaanna ket maigapu iti naimbag a damag ti panagsagabami. Gapuna, nariknami ti nadungngo a pannalaknib ken panangaywan ni Jehova. Maysa pay, ammomi a kalpasan ti suot adda nadayag ken agnanayon a masakbayan.

 [Tsart/Graph iti panid 80, 81]

MOLDOVA—DAGITI NAPATEG A PASAMAK

1891: Binisita ni C. T. Russell ti Kishinev, Bessarabia (Chisinau, Moldova itan).

1895

1921: Ipakita ti tinawen a report a nasurok a 200 ti nangawat iti kinapudno iti Biblia.

1922: Naibangon ti kaunaan a “balay a paggigimongan” idiay Corjeuţi.

1925: Naiparit ti trabaho dagiti Estudiante ti Biblia.

1930

1940: Ti Romania impasakupna ti Bessarabia iti USSR, ket sinuktanna ti naganna iti Moldavian SSR.

1941: Ti Romania sinakupna manen ti Moldova. Ti Fascismo ken ti panagbuteng iti gubat nagbanag iti pannakaidadanes dagiti Saksi.

1944: Ti USSR sinakupna manen ti Moldova. Nagtultuloy ti pannakaidadanes.

 1949: Dagiti Soviet rinugianda nga idestiero dagiti Saksi ni Jehova ken ti dadduma pay.

1951: Inrugi ni Stalin ti Operation North.

Dekada 1960: Pinadas ti KGB a riribuken ken pagsisinaen dagiti adipen ti Dios.

1965

1989: Nawaywayan dagiti Saksi nga agdayaw. Dagiti delegado a taga Moldova timmabunoda kadagiti kombension idiay Poland.

1991: Ti nagan ti Moldavian SSR ket nagbalin a Republika ti Moldova. Naangay dagiti damo nga asamblea sirkito. Naggapu iti hedkuarter ti damo a simmarungkar iti naaramid nga ibibisita ti sona.

1994: Legal a nairehistro dagiti Saksi ni Jehova. Naangay ti damo a kombension distrito idiay Chisinau.

2000

2000: Naidedikar ti baro a pagtaengan a Bethel idiay Chisinau.

2003: 18,473 ti aktibo nga agibumbunannag iti Moldova.

[Graph]

(Kitaem ti publikasion)

Dagup Dagiti Agibumbunannag

Dagup Dagiti Payunir

20,000

10,000

1895 1930 1965 2000

 [Dagiti Mapa iti panid 73]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

UKRAINE

MOLDOVA

Briceni

Tabani

Lipcani

Şirăuţi

Corjeuţi

Ţaul

Feteşti

Soroca

Bălţi

Petrunea

CHISINAU

Căuşeni

Dniester River

Prut River

ROMANIA

Iasi

 [Ladawan iti panid 66]

[Ladawan iti panid 74]

Ni Ilie Groza, maysa kadagiti immuna a Saksi idiay Moldova

[Ladawan iti panid 75]

Ni Tudor Groza

[Ladawan iti panid 78]

Ni Ioana Groza

[Ladawan iti panid 92]

Ni Parfin Palamarciuc ken ti anakna a ni Nicolae

[Ladawan iti panid 93]

Ni Vasile Gherman

[Ladawan iti panid 94]

Ni Nicolae Anischevici

[Ladawan iti panid 95]

Ni Maria Gherman

[Dagiti Ladawan iti panid 96]

Dagiti bagon a nausar a pagluganan dagiti Saksi a mapan idiay Siberia

[Ladawan iti panid 98]

Ni Ivan Mikitkov

[Ladawan iti panid 99]

Ni Constantin Şobe

[Dagiti Ladawan iti panid 107]

Ni Nicolai Voloşanovschi ken ti broshur a “Double Bottom”

[Ladawan iti panid 111]

Ni Gheorghe Gorobeţ

[Ladawan iti panid 126]

Assembly Hall idiay Feteşti

[Ladawan iti panid 131]

Ti country committee iti Moldova, kannigid nga agpakannawan: David Grozescu, Anatolie Cravciuc, ken Tiberiu Kovacs