Republika ti Congo (Brazzaville)

Ti paulo a “Ti Kinapudno Wayawayaannakayto” ket sumilsilap a naibudak iti akkub ti kolor ube a libro nga adda iti uneg ti nakalukat a pakete. Nasdaaw ni Etienne. Awan duadua a para kenkuana dayta a pakete. Naipanagan ngamin kenkuana​—Etienne Nkounkou, pangulo a draftsman iti maysa a departamento ti gobierno iti Bangui, French Equatorial Africa. Ngem saanna a pinedido ti libro, ken saan a pamiliar kenkuana ti Watch Tower idiay Switzerland a naggapuan ti libro. Dina impagarup a ti kinapudno a linaon ti Biblia a nailawlawag iti dayta a libro ti mangbalbaliw iti biagna. Dayta met laeng a kinapudno ti mangwayawaya kadagiti rinibu a padana nga Africano iti palso a relihion, panangidumduma gapu iti puli, ken kinakuneng. Dayta ti mangsalaknib iti adu tapno saanda a maibuyog iti namnamaen unay idi dagiti tattao a napolitikaan a panagbalbaliw ken iti pannakaupay nga iyeg daytoy. Mangted dayta iti panagtalek ken namnama bayat dagiti nariribuk a tiempo. Dayta met ti manggutugot kadagiti managbuteng-Dios a tattao a mangisebba iti biagda tapno matulonganda dagiti sabsabali. Tignayen ken pabilgennaka ti pakasaritaan dagitoy a pasamak. Ngem sakbay nga ammuentayo no ania ti simmaruno nga inaramid ni Etienne, ammuentayo pay ti sumagmamano nga impormasion maipapan iti paset ti Africa nga imbilangna a pagilianna.

 Maysa a dekada sakbay ti nalatak a panaglayag ni Christopher Columbus iti deppaar ti America idi 1492, dagiti marinero a Portugues nga indauluan ni Diogo Cão dimtengda iti wangawangan ti Karayan Congo iti makintengnga nga Africa. Dida ammo a rinibu a kilometro ti kaatiddog ti karayan a dinaliasat ti barkoda.

Dagiti Portugues nasangpetanda dagiti tattao nga agnanaed iti narang-ay a pagarian ti Kongo. Ginasut a tawen kalpasanna, dagiti Portugues ken dadduma pay a komersiante a taga Europa nangisangpetda iti pagilianda kadagiti marfil ken tagabu nga Africano nga agnanaed idi iti igid ti baybay. Idi laeng arinunos ti maika-19 a siglo a dagiti taga Europa sinerrekda ti Kongo. Ni Pierre Savorgnan de Brazza, opisial ti marina iti Francia, ti maysa kadagiti kalatakan a nagsukisok iti daytoy a lugar. Idi 1880, ni Brazza ken ti maysa nga ari sadiay pinatalgedanda ti tulagan a maipasidong iti pannalaknib ti Francia ti makin-amianan a deppaar ti Karayan Congo. Idi agangay, naawagan dayta a teritoria iti French Equatorial Africa. Brazzaville ti kabeserana.

Ti Brazzaville ti kabesera ken kadakkelan a siudad iti agdama a Republika ti Congo. Masarakan dayta a siudad iti igid ti Karayan Congo. Agayus ti napegges a danum ti karayan kadagiti dadakkel a bato iti kaaduan iti 400 a kilometro nga agturong iti baybay, a nangiponduan idi ni Cão iti barkona idi nagdaliasat tapno agdiskobre. Manipud Brazzaville, matannawagan iti ballasiw ti karayan ti Kinshasa a kabesera ti Demokratiko a Republika ti Congo. Tangay agpadada a naipanagan iti karayan, maawagan dagitoy dua a pagilian iti Congo (Brazzaville) ken Congo (Kinshasa).

Gapu kadagiti parukpok ken dissuor ti Brazzaville, saan a mabalin a daliasaten ti karayan nga agturong iti Atlantico. Nupay kasta, adda riles a mamagkamang iti Brazzaville ken Pointe-Noire, maysa a siudad iti kosta. Iti uneg ken aglawlaw dagitoy dua a siudad ti pagnanaedan ti kaaduan kadagiti umili ti Congo. Nupay naam-amianan dagiti ili ken siudad iti kosta, manmano  ti agnanaed iti kaaduan a paset daytoy nadagaang ken kabakiran a pagilian.

Ti Kinapudno Mangrugi a Wayawayaanna Dagiti Tattao

Subliantayo ti pakasaritaan ni Etienne. Tawen 1947 idi naawatna ti libro babaen ti koreo. Iti mismo nga aldaw a pannakaawatna iti dayta, binasa ken insarsarita ni Etienne dagiti umuna a kapitulo iti maysa kadagiti kaarrubana. Agpada a nabigbigda ti kinapudno ket kadomingguanna, inawisda ti sumagmamano a gagayyemda a makipagbasa iti libro ken makipagsukimat kadagiti teksto. Naay-ayoda amin iti nasursuroda ket nagtutulagda nga agtitiponda manen iti sumaganad a Domingo. Adda iti maikadua a panagtataripnongda ti maysa nga opisial ti aduana nga agnagan Augustin Bayonne. Agpadada ken ni Etienne a taga Brazzaville, ket sireregta nga inrakurakna met ti kinapudno a mangyeg iti napaypayso a wayawaya.

Iti simmaganad a lawas, nakaawat ni Etienne iti dua a surat. Ti maysa ket naggapu iti am-ammona idiay Cameroon. Ammo daytoy a tao nga interesado ni Etienne iti relihion. Dinakamatna iti surat nga intedna ti nagan ni Etienne iti opisina ti Watch Tower Society idiay Switzerland. Naggapu idiay Switzerland ti maikadua a surat nga agkuna nga adda libro a naipatulod ken ni Etienne ken nangparegta kenkuana a basaenna ti libro ken iranudna iti pamilia ken kadagiti gagayyemna. Nailanad met iti dayta a surat no sadino idiay Francia ti pakagun-odanna iti kanayonan nga impormasion. Maawatan itan ni Etienne no apay a napatulodan iti libro. Di nagbayag, kanayonen a makisinsinnurat iti sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova idiay Francia.

Kalpasan ti sumagmamano a tawen, nagsubli da Etienne ken Augustin idiay Brazzaville. Ngem sakbay dayta, sinuratan ni Etienne ti am-ammona idiay Brazzaville nga agnagan Timothée Miemounoua, dekano iti maysa nga eskuelaan teknikal. Kastoy ti rugi ti suratna: “Maragsakanak a mangipakaammo kenka a  saan a dalan ti kinapudno ti sursurotentayo. Adda kadagiti Saksi ni Jehova ti kinapudno.” Inlawlawag ni Etienne dagiti naadalna. Nangiragpin met iti libro a “Ti Kinapudno Wayawayaannakayto.” Kas kada Etienne ken Augustin, impangag ni Timothée ti mensahe ti Biblia. Dagitoy ti tallo a taga Congo a kaunaan a nangawat iti kinapudno a linaon ti Biblia, ket tunggal maysa kadakuada tinulonganda dagiti dadduma pay a mangaramid met iti kasta.

Ni Timothée inawisna dagiti estudiante nga agkaskasera iti eskuelaan teknikal a makipagadal iti Biblia iti rabii. Nagsurat met tapno agkiddaw kadagiti kanayonan a naibatay-Biblia a publikasion. Rinugian ti grupoda ti naggigimong ken nangasaba iti inggat’ kabaelanda. Idi agangay, naaddaan iti pribilehio nga agserbi kas manangaywan iti organisasion ni Jehova ti dadduma kadagiti estudiante, a kas kada Noé Mikouiza ken Simon Mampouya.

 Idi 1950, ni Eric Cooke, maysa a misionero nga agnanaed iti Makin-abagatan a Rhodesia (Zimbabwe itan), ket simmarungkar tapno paregtaenna dagiti babassit a grupo dagiti interesado a tattao idiay Bangui ken Brazzaville. Ngem ti problema, saan a makapagsao iti Pranses ni Kabsat Cooke. Malagip ni Etienne: “Babaen ti panangusarna iti bassit nga Ingles-Pranses a diksionario, daytoy napakumbaba ken mannakipagrikna a kabsat inkagumaanna nga inlawlawag kadakami ti trabaho a panangikasaba iti Pagarian ken ti teokratiko nga organisasion. No dadduma, masapul a pugtuanmi no ania ti kayatna a sawen.”

Naiparit Dagiti Literatura

Naintiempuan ti isasarungkar ni Kabsat Cooke gapu ta idi Hulio 24, 1950, ti nangato a komisionado kadagiti autoridad ti kolonia imparitna ti panagangkat ken panagiwaras iti amin a literatura nga impablaak dagiti Saksi ni Jehova. Iti simmaganad a tawen, innem laeng a literatura ti naipaima dagiti agibumbunannag idiay French Equatorial Africa, nupay 468 ti naangay idi a miting publiko. Insalaysay ti 1952 Yearbook of Jehovah’s Witnesses ti nakakaasi a kasasaad idi dagiti kakabsat. Kunana: “Panunotem, no kabaelam, nga addaka iti naglawa a teritoria a 37 laeng dagiti agibumbunannag iti mensahe ti Pagarian a naiwaraswaras iti pagilian. Mabalin a dika pay nakakita kadagiti dadduma nga aktibo a saksi malaksid kadagidiay sumagmamano nga adda iti mismo nga iliyo. Ti laeng ammom maipapan iti kinapudno ken wagas ti panangasaba ket dagidiay nabasam kadagiti publikasion ken iti sumagmamano a surat a naipatulod kenka ti Sosiedad. [Kastoy ti kasasaad] dagiti kakabsat iti Africa a sakup ti Francia.”

 Idi agangay, simmangpet ni Jacques Michel manipud Francia tapno paregtaenna ti grupo ken mangipaay iti kanayonan a panagsanay. Ni Noé Mikouiza, maysa kadagiti estudiante iti eskuelaan teknikal, malagipna ti maysa a saludsod nga adda idi iti panunotda. Inyimtuodda: “Maiparit kadi ti uminum iti arak?” Nakaturong dagiti matada ken ni Kabsat Michel bayat nga uk-ukagenna ti Bibliana iti Salmo 104:15. Kalpasan nga imbasana dayta a teksto, inlawlawag ni Jacques a ti arak ket sagut ti Dios, ngem saan koma a nalabes ti panaginum dagiti Kristiano.

Dagiti nabiit pay idi a nabautisaran a kakabsat idiay Brazzaville sireregta a kinasabaanda dagiti sabsabali. Kadagiti ngudo ti lawas, agluganda iti lantsa a bumallasiw iti karayan tapno mangasabada idiay Kinshasa. Idi 1952, nabautisaran dagiti kaunaan a taga Congo iti makin-abagatan a deppaar ti karayan. Dagiti kakabsat a taga Brazzaville dakkel ti naitulongda kadagiti kakabsat idiay Kinshasa. Idi agangay, nabaliktad ti kasasaad.

Idi Disiembre 1954, nangorganisar dagiti kakabsat iti asamblea idiay Brazzaville. Agdagup iti 650 ti timmabuno, ket 70 ti nabautisaran. Umad-adu dagiti tao a marukruk-atan iti palso a relihion. Siempre, saan a nagustuan daytoy dagiti panguluen ti  relihion ti Kakristianuan ket sinugsoganda dagiti agtuturay a bumusor kadagiti Saksi ni Jehova. Impapan dagiti polis a ni Timothée Miemounoua ti pangulo dagiti Saksi, isu a masansan a paayabanda iti presinto. Pinangtaan ken kinabkabilda. Ngem saan a naupay, ken saan a nagbuteng dagiti dadduma pay a Saksi ni Jehova idiay Brazzaville. Nagtultuloy nga immadu dagiti naginteres iti Biblia.

Adda sabali pay nga inaramid dagiti autoridad. Agpada nga empleado ti gobierno da Timothée Miemounoua ken Aaron Diamonika, maysa kadagiti estudiante idi iti eskuelaan teknikal a nangawat iti kinapudno. Idi 1955, inyakar ida ti gobierno kadagiti adayo a siudad iti nasulinek a paset ti pagilian. Naidestino ni Timothée idiay Djambala, ket ni Aaron, idiay Impfondo. Ngem napaay dayta a gandat a mangpasardeng iti trabaho a panangasaba. Dagiti kakabsat idiay Brazzaville sireregta nga intultuloyda ti trabahoda bayat a nangaskasaba ken nangbuangay da Timothée ken Aaron kadagiti kongregasion kadagiti lugar a kabbaro a nakaidestinuanda. Nupay naregta dagiti kakabsat, kasapulanda ti tulong dagiti kakabsat iti sabali a pagilian. Dimteng daytoy a tulong iti saan a nabayag.

Idi Marso 1956, simmangpet dagiti umuna nga uppat a misionero a taga Francia: da Jean ken Ida Seignobos agraman da Claude ken Simone Dupont. Idi Enero 1957, naipasdek idiay Brazzaville ti sanga nga opisina a mangimaton iti trabaho a panangasaba idiay French Equatorial Africa. Ni Kabsat Seignobos  ti nadutokan a manangaywan iti sanga nga opisina. Di nagbayag kalpasanna, natay ti asawa ni Jean a ni Ida gapu iti aksidente ti lugan bayat ti panagbisitada kadagiti kongregasion iti maawagan itan a Republika ti Sentral Africa. Intultuloy ni Jean ti nagserbi iti nakaidestinuanna.

Iti Sulsulinek

Maysa idin a manangaywan iti sirkito ni Augustin Bayonne. Simmarsarungkar ni Augustin kadagiti away iti nasusulinek a kabakiran ken kadagiti kampamento dagiti Pygmy iti makin-amianan ken makinlaud a deppaar ti pagilian. Gapu ta masansan a magmagna iti adayo, naawagan iti dayta a lugar kas Daydiay Mannagna. No dadduma, kuyogen ni Jean Seignobos ni Kabsat Bayonne. Masdaaw ni Jean no kasano nga ammo dagiti tattao iti puseg ti kabakiran ti isusungadda. Agtamborda a mangipakdaar iti kastoy: “Sumungsungad Daydiay Mannagna a kaduana ti maysa a puraw.”

Adu ti nasayaat a resulta dagitoy nga isasarungkar. Ti ammo dagiti tattao idi, idiay laeng Congo (Brazzaville) ti pakasarakan kadagiti Saksi ni Jehova. Ti kaadda ni Kabsat Seignobos ken dadduma pay a misionero, agraman ti pannakaipabuya ti The New World Society in Action, pinaneknekanna a di umiso ti pagarupda.

Ti kinapudno a linaon ti Biblia ket nagtultuloy a nagsaknap kadagiti nasulinek nga away. Winayawayaanna dagiti tattao iti espiritismo ken guranggura iti nagbabaetan dagiti tribu. Adu a kakabsat kadagitoy a lugar ti di makabasa ken di makasurat.  Gapu ta awan reloda, agpannurayda iti posision ti init no kaanoda nga agrubbuat a mapan makigimong. Tapno makuentada ti oras a mabusbosda iti ministerio iti tay-ak, agusarda kadagiti ruting. Tunggal adda makasabaanda, bungonenda iti panyo ti maysa a ruting. Maysa nga oras ti kaipapanan ti uppat a ruting. Iti kasta, makapagreportda iti ngudo ti kada bulan. Ngem iti kinapudnona, ad-adu nga amang ti nagapuanan dagiti kakabsat ngem iti inreportda, ta uray no makitungtongda laeng kadagiti sabsabali, ti kinapudno ti kangrunaan a masaritada.

Dagiti Panagbalbaliw iti Linteg ken Politika

Maipalagip nga idi 1950 naiparit ti panagangkat kadagiti literatura nga impablaak dagiti Saksi ni Jehova. Kas nadakamaten, saan a napasardeng daytoy ti trabaho a panagaramid kadagiti adalan. Gapu ta napaay dagiti klero ti Kakristianuan, nagreklamoda iti gobierno. Inakusarda dagiti Saksi ni Jehova kas Komunista. Gapuna, iti maysa a Huebes idi 1956, sangapulo a kakabsat ti naaresto iti alas singko ti parbangon. Nagdinamag a dagus daytoy; nalaus ti ragsak dagiti bumusbusor a panguluen ti relihion. Nabistada iti dayta met la nga aldaw iti korte a napno kadagiti kakabsat nga immay dumngeg.

Kinuna ni Noé Mikouiza: “Kabayatan ti bista, pinaneknekanmi a saankami a Komunista no di ket Kristiano, ad-adipen ti Dios, a mangtungtungpal iti naisurat iti Mateo 24:14. Ti abogadomi, a nakabasa kadagiti publikasiontayo, imbagana iti korte nga awan dagiti managdakdakes no amin a tao ket kas kadagiti Saksi ni Jehova. Nayetnag iti dayta met la a malem ti desision ti korte. Naabsueltokami. Siraragsakkami amin a nagdardaras a nagawid tapno agsukat ta adda gimong iti karabiyanna. Nagdinamag iti intero a siudad ti maipapan iti pannakaarestomi, ket kayatmi a maammuan ti amin a naruk-atankamin. Iti gimong, impigsami a kinanta dagiti kanta ti Pagarian. Nasdaaw dagiti adu a nakangngeg kadakami. Ti ammoda, addakami iti pagbaludan.”

 Idi Agosto 15, 1960, nagun-od ti Republika ti Congo ti independensia. Simgiab ti kinaranggas gapu iti politika. Bayat a makibibiang dagiti klero ti Kakristianuan kadagitoy a pasamak, intultuloy dagiti Saksi ni Jehova ti nangasaba. Idi 1960, agdagup iti 3,716 ti timmabuno iti asamblea sirkito idiay Brazzaville. Iti amianan, adu met dagiti makitartaripnong kadagiti kongregasion. Kas pagarigan, iti maysa a lugar a pagnanaedan ti 70 nga agibumbunannag, agarup sangaribu ti tumabtabuno kadagiti gimong ti kongregasion.

Idi Disiembre 1961, nangirehistro dagiti Saksi iti legal nga asosasion a naawagan iti Les Témoins de Jéhovah. Adda dagiti bentaha ti legal a pannakabigbig, ngem ammo dagiti kakabsat a di nainsiriban ti agpannuray a naan-anay kadagita a banag. Insalaysay ni Kabsat Seignobos ti napasamak di nagbayag kalpasanna: “Naminsan, pinaayabannak ti maysa a nangato nga opisial ti seguridad a nangbabalaw iti neutral a takdermi kas Kristiano. Impangtana a papanawennak iti pagilian. Nagamakak di la ket ta paypaysuenna ti pangtana, yantangay adda autoridadna a mangaramid iti dayta. Ngem iti kabigatanna, natay iti atake ti puso.”

Biag Dagiti Misionero Idi Dekada 1960

Idi Pebrero 1963, dimteng manipud Haiti da Fred Lukuc ken Max Danyleyko. Kalpasan a nangasawa ni Fred, nagserbi kas manangaywan iti sirkito. Idi damo, bayat ti isasarungkarna kadagiti kongregasion, narigatan a mangilasin no siasino dagiti kameng ti tunggal pamilia. Malagipna: “Diak ammo no siasino dagiti assawa ken annak dagiti panglakayen. Sursuroten ngamin dagiti kakabsat ti kaugalian iti makintengnga nga Africa nga aramaten latta dagiti naasawaan a babbai ti apeliedoda idi balasangda pay, ket ti apeliedo ti maysa a kabagian wenno gayyem ti pamilia ti usaren dagiti annakda.

“Iti umuna a rabii ti panagbisitami, iti Kingdom Hall, naulimek ken mabain dagiti kakabsat a makisarita kadakami. Idi  mangrugin ti gimong, adda naidumduma a napaliiwmi. Nagtugaw dagiti kakabsat a lallaki iti maysa a benneg ti Kingdom Hall; ket nagtugaw iti bangir a benneg dagiti ubbing ken kakabsat a babbai. Napusek ti benneg dagiti lallaki idi mangrugin ti gimong, ngem manmano dagiti nakatugaw iti benneg dagiti babbai. Kabayatan ti gimong, agsangpeten dagiti dadduma pay a kakabsat a babbai a kaduada dagiti annakda ken nakasusuonda kadagiti Biblia ken libro.

“Timmakderak iti plataporma tapno kablaawak ti kongregasion ken iyam-ammok ti bagik ken ti asawak. Kalpasan ti nabara a panangkablaawko, nagsarimadengak, kimmitaak iti benneg dagiti lallaki, sa kinunak: ‘Kakabsat, addaankayo iti sangapulo a minuto a mangbirok iti assawa ken annakyo. Manipud ita, pangngaasiyo ta agkakatugawkayo a sangapamiliaan a kas iti ar-aramiden dagiti amin a Saksi ni Jehova iti intero a lubong.’ Siraragsak a nagtungpalda.”

Narigat met ti transportasion publiko. Malagip ti asawa ni Kabsat Lukuc a ni Leah: “Mangempakekami kadagiti babassit a makupin a pagiddaan, moskitero, balde, pagsagatan iti danum, kawes, libro, magasin, ken pelikula a naibatay iti Biblia. Tapno maipabuyami dagiti pelikula, masapul nga agitugotkami iti  kable ti koriente, bombilia, rolyo, manuskrito, bassit a henerador, ken pagkargaan iti gasolina. Iluganmi amin dagitoy iti trak. Tapno makatugawkami iti sango, nasken nga addakamin iti pagrubbuatan ti trak iti alas dos ti parbangon. No maladawkami, iti likud ti pagtugawanmi a main-initan ken kaduami dagiti animal, bagahe, ken adu a dadduma pay a pasahero.

“Naminsan, kalpasan ti sumagmamano nga oras a pannagnami iti kainaran, nasangpetanmi a rinaut dagiti kuton ti pagnanaedanmi a bassit a kubo a naaramid iti pitak. Kimmalay-atda iti balde, nagtitinnalaytayda a simmagpat iti bassit a lata ti mantekilia, ket sinimutda ti nagyanna. Pinangrabiimi ti tostado a tinapay ken sagkagudua a lata a sardinas. Nupay nabannog ken medio maasiankami iti bagimi, naturogkamin, a pinanawanmi nga agin-inudo dagiti kakabsat iti ruar a siaalumamay a mangkankanta kadagiti kanta ti Pagarian. Nagmayat ketdin a pagpaturog!”

Dagiti Matalek a Misionero ken Lokal a Panglakayen

Manipud 1956 agingga idi 1977, nasurok a 20 a misionero ti nagserbi idiay Congo (Brazzaville). Nupay saan a kanayon a nanam-ay ti biagda, dakkel ti naitulong ti tunggal maysa iti trabaho a panangikasaba iti Pagarian. Kas pagarigan, bin-ig a misionero  met dagiti nagserbi kas manangaywan iti sanga nga opisina. Idi nagawid ni Kabsat Seignobos idiay Francia idi 1962, nadutokan ni Larry Holmes a mangimaton iti trabaho a panangasaba. Idi saanen a misionero da Larry ken Audrey nga asawana idi 1965, ni Kabsat Lukuc ti nagbalin a manangaywan iti sanga nga opisina.

Mapagulidanan met ti panangidaulo dagiti adu a lokal a kakabsat. Idi nabuangay ti Branch Committee idi 1976, tallo a kakabsat ti dinutokan ti Bagi a Manarawidwid: da Jack Johansson ken Palle Bjerre, nga agpada a misionero, ken ni Marcellin Ngolo, maysa a lokal a kabsat.

Nagadal iti maika-37 a klase ti Gilead idi 1962 ni Augustin Bayonne​—Daydiay Mannagna. Idi nagturpos, napan iti Republika ti Sentral Africa, a nakabasaanna iti libro a “Ti Kinapudno Wayawayaannakayto,” agarup 15 a tawen idin ti napalabas. Idi agangay, nangasawa ni Augustin, naaddaan iti annak, ket nagsubli idiay Brazzaville. Impausarna ti pagtaenganna a pakaangayan dagiti Nakristianuan a gimong. Di nagbayag, nangidonar iti paset ti lotena para iti Kingdom Hall a nabangon idi agangay.

Agpada a pimmusayen da Augustin Bayonne ken Timothée Miemounoua. Sakbay ti ipapatayna, insurat ni Timothée ti dadduma kadagiti kapadasanna. Iti ngudo ti salaysayna, inadawna ti Hebreo 10:39: “Saan a datayo ti kita nga agsanud nga agturong iti pannakadadael, no di ket ti kita nga addaan pammati nga agturong iti pannakataginayon a sibibiag ti kararua.” Ag-90 itan ti  tawen ni Etienne Nkounkou, maysa kadagiti tallo a kaunaan a nangawat iti kinapudno idiay Congo. Anian a nagsayaat nga ulidan dagitoy a kakabsat iti matalek a panagserbi!

Tiempo ti Pannubok

Idi Agosto 1970, nagbalin a Komunista ti gobierno ti Republika ti Congo. Maipalagip a kadagiti tawen sakbayna, dagiti agtuturay inrurumenda dagiti kakabsat, nga inakusarda ida kas Komunista. Ita ta dagiti Komunista ti addan iti poder, dagiti baro nga agtuturay binabalawda dagiti kakabsat gapu ta saanda a Komunista!

Ngem ti baro a gobierno binaybay-anna pay laeng idi ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova. Nawaya a naangay dagiti kombension ken gimong, ken napalubosan dagiti baro a misionero a sumrek iti pagilian. Ngem di nagbayag, mariknan dagiti kakabsat ti epekto ti rehimen a Komunista. Idi damo, dagiti dadduma nga opisial inatapda nga espia dagiti misionero. Ket idi Enero 3, 1977, impariten ti gobierno ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova. Saggaysa a napapanaw dagiti misionero agingga a da Jack ken Linda Johansson laengen ti nabati. Maipapan iti daydi a tiempo, kuna ni Jack: “Dagidiay sumagmamano a bulan a dakami laengen ti adda iti sanga nga opisina ti nalabit kakaruan a nangsubok ken nangpabileg unay iti pammatimi iti panagserbimi kas misionero. Inatapdakami kas espia ti Central Intelligence Agency ti America. Naaresto ken napapatay dagiti kabusor ti gobierno agraman dagiti panguluen ti relihion. Gapuna, ammomi a napeggad unay ti sasaadenmi. Nupay kasta,  nakitami ti pannalaknib ni Jehova, ket dayta ti nangpabileg iti pammatimi.”

Nagapelar ni Noé Mikouiza iti primero ministro. Indawatna ti pannakaipalubos da Jack ken Linda nga agtalinaed iti pagilian. Saan a napatgan dayta a kiddaw; masapul a pumanawda. Nakompiskar ti pasilidad ti sanga nga opisina ken dagiti Kingdom Hall, ket nairikep ti sanga nga opisina. Ti sanga nga opisina iti Francia ti temporario a nangimaton iti trabaho a panangasaba, ngem idi agangay nayallatiw daytoy a responsabilidad iti sanga nga opisina idiay Kinshasa.

Nupay naparitan dagiti kakabsat, saanda a naglak-am iti nakaro a pannakaidadanes a kas iti inibturan dagiti Saksi kadagiti sabali a pagilian. Nupay kasta, nagbuteng dagiti dadduma a kakabsat, ket makaalis ti kasta a buteng. Nupay regular pay laeng idi nga aggigimong dagiti kakabsat, gistay naisardeng ti panangasaba kadagiti balbalay. Gapuna, ti sanga nga opisina iti Kinshasa nangibaon kadagiti panglakayen iti ballasiw ti karayan tapno paregtaen ken pabilgenda dagiti kakabsat.

Maysa ni André Kitula kadagitoy a panglakayen. Idi Hunio 1981, kas manangaywan iti sirkito, rinugianna a bisitaen ti  12 a kongregasion idiay Brazzaville. Iti damo a kongregasion a binisitana iti siudad, napaliiwna a supsuportaran dagiti kakabsat ti Teokratiko nga Eskuelaan ti Panagministro ken Gimong ti Serbisio iti Martes. Ngem iti bigat ti Mierkoles, awan kadagiti agibumbunannag ti rimmuar iti tay-ak ti serbisio. Agmaymaysa a napan nangasaba ni André. Kinuna kenkuana ti maysa a bumalay: “Dagiti Saksi ni Jehova ti mangliwliwa idi kadakami, ngem awanda itan!”

Bayat nga intultuloy ni André ti nangasaba iti dayta nga agsapa, naam-ammona ti maysa a kabsat a nagkuna: “Saankamin a naruam a mangasaba iti binalaybalay.” Impadamag daytoy a kabsat kadagiti dadduma nga agibumbunannag ti panagbalaybalay ni André. Kamalmanna, adda sumagmamano a kakabsat a babbai a napan nakitaripnong sakbay ti panangasaba. Di nagbayag, naisubli ti panangasaba iti binalaybalay idiay Brazzaville. Iti tallo a tawen a panagserbi sadiay da André ken Clémentine nga asawana, awan ti uray maysa a kabsat a naaresto. Dagiti kakabsat iti ruar ti kabesera nadamagda ti mapaspasamak. Nautobda a no saan a mabuteng a mamalaybalay dagiti kakabsat idiay Brazzaville, awan met ti rumbeng a pagbutnganda.

Ni David Nawej, nga agserserbi idi iti sanga nga opisina ti Kinshasa, inlawlawagna no apay a pagragsakan la unay ti sanga nga opisina ti mangibaon iti mapan tumulong iti ballasiw ti karayan. Kunana: “Dagiti kakabsat a taga Brazzaville ti nangipasdek iti kinapudno idiay Kinshasa. Idi gimminad ti trabaho sadiay gapu iti sistema a Komunista, dagiti Saksi ditoy napanda tinulongan dagiti kakabsat. Napasingkedan nga umiso ti kuna ti Eclesiastes 4:9, 10: ‘Ti dua nasaysayaat ngem iti maysa, agsipud ta addaanda ti naimbag a gunggona gapu iti napinget a panagtrabahoda. Ta no ti maysa kadakuada matuang, daydiay sabali mabalinna a bangonen ti kaduana.’ Iti kasasaadmi, kuna no kua dagiti kakabsat: ‘Nasaysayaat ti dua a Congo ngem iti maymaysa.’”

 Irarang-ay iti Baet ti Napolitikaan a Panagbalbaliw

Idi 1991, adda dagiti napasamak a dakkel a panagbalbaliw iti napolitikaan a kasasaad ti pagilian. Saanen a maymaysa no di ket adu a partido ti mangbukel iti sistema politikal idiay Congo (Brazzaville). Nupay agragrag-o dagiti tattao kadagiti lansangan, silalagip dagiti kakabsat iti kuna ti Salmo 146:3: “Dikay ikabil ti panagtalekyo kadagiti natan-ok, wenno uray iti anak ti naindagaan a tao, a kenkuana awan pannakaisalakan.” Idi agangay, napaneknekan a pudno daytoy.

Nupay kasta, adda nagimbaganna kadagiti adipen ni Jehova dagiti napolitikaan a panagbalbaliw. Idi Nobiembre 12, 1991, nangipaulog ti minister of the interior iti bilin a nangwaswas iti pannakaiparit ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova. Naisubli dagiti nakompiskar a Kingdom Hall, ngem saanen a naisubli ti pasilidad ti sanga nga opisina, a pagnanaedan agingga ita ti Guardia ti Presidente. Idi Agosto 1992, naorganisar dagiti kombension distrito idiay Brazzaville ken Pointe-Noire. Dagita ti kaunaan a naangay kalpasan ti 15 a tawen. Agdagup iti 5,675 ti bilang dagiti mayad-adalan iti Biblia iti dayta a tawen, agarup mamimpat nga ad-adu ngem iti bilang dagiti agibumbunannag!

Kabayatanna, napalubosan manen dagiti misionero a sumrek iti pagilian gapu iti pannakaisubli ti legal a kasasaad dagiti Saksi. Nadutokan ken naibaon dagiti special pioneer nga agserbi iti amianan. Di makabasa ken di makasurat ti kaaduan kadagiti makigimgimong sadiay. Dagiti kongregasion kadagiti siudad, adu ti natulonganda nga agsursuro nga agbasa ken agsurat. Panawenen tapno degdeganda ti panagreggetda a mangisuro kadagiti umili iti intero a pagilian.

 Adda sabali pay a naaramid a panagbalbaliw iti gobierno idi naangay dagiti eleksion idi 1993. Naipatungpal ti linteg militar iti sumagmamano a lawas gapu iti panangriribuk ti oposision. Inaldaw nga adda dagiti komprontasion, welga, curfew, panangbangen kadagiti dalan, ken panagsamsam. Nagbuteng ken naupay dagiti umili. Rimmigat ti panagbiag. Awanen daydi ragsakda idi 1991.

Malaksid iti napolitikaan a riribuk, adda pay dagiti parikut iti nagbabaetan dagiti tribu. Gapu iti panagdadangadang dagiti tribu, dagiti dadduma a kakabsat napilitanda a nagkamang kadagiti nataltalged a lugar. Gapuna, nawara dagiti sumagmamano a kongregasion. Kabayatanna, maulit-ulit a pinaneknekan dagiti kakabsat a ti kinapudno winayawayaanna idan iti guranggura gapu iti tribu. Bayat ti riribuk, nagsisinnaranay ken nagsisinnalaknib dagiti kakabsat, aniaman ti tribuda. Adu nga umili ti nangrugin a makaamiris a ni Jehova laeng ti makaipaay kadakuada iti napaypayso a kinatalged.

Ti sanga nga opisina idiay Kinshasa inwanwan ken pinaregtana dagiti kakabsat. Idi ngudo ti 1996, timmalna manen ti kasasaad iti pagilian, ket immabut iti 3,935 ti bilang dagiti agibumbunannag. Lima a misionero manipud iti pagtaengan dagiti misionero ti agserserbi idi idiay Brazzaville. Idi simmangpet ti dua pay a pagassawaan, naluktan ti baro a pagtaengan dagiti misionero idiay Pointe-Noire idi Abril 1997.

Iti makin-amianan a deppaar ti karayan, idiay Congo (Brazzaville), natalna ti kasasaad, ken naannayas ti irarang-ay ti trabaho a panangikasaba iti Pagarian. Kabayatanna, madama idi ti riribuk idiay Congo (Kinshasa). Idi dimmanonen ti gubat idiay Kinshasa, masapul nga agbakuit dagiti misionero. Isu nga iti ngudo ti Mayo, dagiti misionero idiay Kinshasa kaduada a nagserbi a sireregta dagiti padada a misionero idiay Brazzaville ken Pointe-Noire. Awan a pulos ti nangipagarup iti riribuk a napasamak sumagmamano laeng nga aldaw kalpasanna.

 Bimtak ti Gerra Sibil

Idi Hunio 5, 1997, kellaat a bimtak ti gubat idiay Brazzaville, iti nagbaetan dagiti loyalista ti agdama idi a presidente ken dagidiay mangsupsuporta iti dati a presidente. Agkanalbuong dagiti igam a nangdadael iti siudad ken kadagiti away. Rinibu ti natay. Agkaiwara dagiti bangkay. Nagari ti riribuk. Narigat a mailasin no siasino dagiti agkakabusor. Narakrak ti kinatalged a sinagrap idi ti Brazzaville. Naisardeng ti biahe dagiti lantsa nga agturong iti Kinshasa. Adu dagiti nagpakni iti kabakiran, ket dagiti dadduma nagbilogda a napan kadagiti babassit nga isla iti karayan. Adda met dagidiay nangikarigatan a bumallasiw iti Karayan Congo nga agturong idiay Kinshasa. Nupay adda rinnupak iti asideg ti Kinshasa, saan a nakaro dayta no idilig iti kinaranggas idiay Brazzaville.

Gapu iti gubat, narigat ti kasasaad dagiti kakabsat a kas met laeng iti siasinoman, ngem ti kinapudno sinaluadanna ti isip ken puso dagiti adipen ti Dios! Nagtalekda a naan-anay iti kuna ti Salmo 46:1, 2: “Ti Dios maysa a kamang ken pigsa maipaay kadatayo, maysa a saranay a sisasagana a masarakan bayat dagiti riribuk. Dayta ti makagapu a saantayto nga agbuteng, uray no ti daga agpasar iti panagbalbaliw ken uray no agdiwengdiweng dagiti bantay nga agturong iti puso ti nakalawlawa a baybay.”

Adu a kakabsat ti nakagteng idiay Kinshasa. Inyurnos ti Branch Committee sadiay ti pannakaipaay dagiti taraon, pagyanan, ken agas a kasapulanda. Dagiti pamilia idiay Kinshasa siaayat nga inasikasoda dagiti kapammatianda a taga Brazzaville.

Tapno matulongan dagidiay di makapanaw, nagtalinaed idiay Brazzaville ti dadduma a kakabsat. Karaman kadakuada da Jean Théodore Otheni ken ni Jeanne nga asawana, a maysa a regular pioneer. Iti Agosto, narbek ti balayda idi napuntaan iti bala ti kanyon. Nasugatan iti grabe ni Jeanne. Intaray ni Jean idiay Kinshasa, ngem naladawen ti amin. Malagip ni Jean: “Ipatpateg unay ni Jeanne ti ministeriona, agingga iti ipapatayna.  Intedna kaniak ti kuaderno a nangisuratanna kadagiti adres ket kinunana: ‘Masapul a sarungkaram amin dagiti iyad-adalak iti Biblia agsipud ta napategda unay kaniak.’ Inarakupko, ket idi minatmatak manen ti rupana, saanen nga umang-anges.” Kas kadagiti dadduma, intultuloy ni Jean ti nagserbi a sireregta ken ni Jehova, nga addaan naan-anay a panagtalek iti kari a panagungar.

Gapu ta naisardeng ti regular a biahe dagiti lantsa kadagiti dua a kabesera a siudad, dagidiay addaan iti de motor a bangka indiayada ti serbisioda kadagidiay mayat a pumanaw idiay Brazzaville. Dagiti natured a kakabsat idiay Brazzaville, a pakairamanan da Louis-Noël Motoula, Jean-Marie Lubaki, ken Symphorien Bakeba, nagboluntarioda a mangbirok kadagiti mapukpukaw a kakabsat ken mangsaranay kadagidiay adda pay laeng idiay Brazzaville. Nagbangkada a nangsarked iti pegges ti Karayan Congo tapno sapulenda dagiti kakabsat nga adda kadagiti babassit nga isla ken iti takdang. Napanda iti lugar idiay Brazzaville a pakapaspasamakan ti gubat ken agtultuloy ti kinaranggas. Insebbada ti biagda maipaay kadagiti kakabsatda.

 Kabayatan ti gerra sibil, namin-adu a nagdaliasat ni Symphorien, a naruam a bumalballasiw iti karayan. Bumallasiw no dadduma tapno tumulong kadagidiay adda pay laeng idiay Brazzaville. Kas pagarigan, iti naminsan, nangiballasiw iti sangapulo a sako a bagas nga agpaay kadagiti sumagmamano a kakabsat idiay Brazzaville a medio natalged pay ti kasasaadda. Siempre, narigat ti bumallasiw iti karayan, ngem narigrigat nga adayo ti mangibiahe iti bagas a di masamsam. Maysa kadagiti limmugan iti bangkana ti natan-ok ti panaglanglangana a lalaki a nagsaludsod ken ni Symphorien no pangipananna kadagiti bagas. Inlawlawag ni Symphorien ti rantana ken ginundawayanna nga inranud ti naibatay-Biblia a namnamana. Idi nakasangladen ti bangka, kinuna ti lalaki nga isu ket maysa a nangato ti saadna nga opisial. Nangayab iti dua a soldado ket imbilinna a bantayanda dagiti bagas agingga a makaala ni Symphorien iti pangilugananna kadagiti bagas nga itulodna kadagiti kakabsat.

Kaaduanna, ballasiwen ni Symphorien ti karayan tapno tumulong kadagiti kakabsat a pumanaw idiay Brazzaville. Adda dina malipatan iti naminsan nga ibaballasiwna. Malagipna: “Nakapegpegges idi ti Karayan Congo, ngem ammo ti kaaduan a tattao nga addaan iti bangka no kasano ti bumallasiw tapno saan a mayanud ti bangka ken di maidungpar kadagiti napeggad a dadakkel a bato iti karayan. Kaluganmi a pimmanaw idiay Brazzaville ti pito a kakabsat ken lima a dadduma pay. Iti tengnga ti karayan, naibusan iti krudo ti bangka. Nabalinanmi nga inturong ti bangka iti bassit nga isla a nagponduanmi. Nabang-arankami idi adda lumabas a bassit a bangka, ket inkari ti bangkero nga igatangannakami iti krudo idiay Kinshasa sa subliannakami. Masikorankami a naguray iti maysa ket kagudua nga oras agingga a nagsubli a nangisangpet iti krudo.”

Di nagbayag, agarup 1,000 a kakabsat agraman dagiti pamiliada ken interesado a tattao ti ay-aywanan ti sanga nga opisina idiay Kinshasa. Idi Oktubre 1997, simmardengen ti kinaranggas, ket dagiti nagbakuit nangrugidan nga agsubli idiay Brazzaville.

 Nagbakuit idi dagiti amin a misionero nga agserserbi idiay Brazzaville ken Pointe-Noire gapu iti gubat. Dagiti dadduma nagawiddan idiay Britania ken Alemania a pagilianda, ket adda met dagidiay napan idiay Benin ken Côte d’Ivoire. Idi medio natalnan ti kasasaad, dagiti dadduma nagsublida iti destinoda idiay Congo (Brazzaville). Kanayonanna, nayeskediul a sumangpet idi Disiembre 1998 ti tallo a pagassawaan ken maysa a di naasawaan a kabsat a lalaki a taga Francia. Nayakar idiay Brazzaville da Eddy ken Pamela May, agpada nga aduan kapadasan a misionero nga agserserbi iti sanga nga opisina idiay Kinshasa, ken adda naluktan a baro a pagtaengan dagiti misionero.

Bimtak Manen ti Gerra Sibil

Iti sumuno a tawen, adda manen gerra sibil idiay Brazzaville. Rinibu dagiti natay, a pakairamanan ti sumagmamano a Saksi. Nagbakuit iti pagtaengan dagiti misionero iti asideg ti Cameroon ti kaaduan kadagiti misionero a nabiit pay idi a simmangpet. Nupay nagwaras ti damag a dumanon ti gubat idiay Pointe-Noire iti deppaar ti kosta, nagtalinaed sadiay ti tallo a misionero. Kamaudiananna, idi Mayo 1999, nagpatingga ti gerra sibil.

Sangagasut ket walo ti bilang idi dagiti kongregasion iti pagilian, ngem nagbalin a 89 gapu ta nagadu a Saksi ti napilitan a pimmanaw. Addaan itan ti Brazzaville iti 1,903 nga agibumbunannag iti 23 a kongregasion. Addaan ti Pointe-Noire iti 1,949 nga agibumbunannag iti 24 a kongregasion. Bayat dagiti gerra sibil, dagiti Saksi ni Jehova kadagiti sabali a lugar impaayanda dagiti kakabsatda iti material a tulong. Kas iti sigud, saan laeng a dagiti Saksi ni Jehova ti nagunggonaan iti kasta a tulong.

Iti laksid ti gubat, bisin, sakit, ken dadduma pay a pakarigatan, dagiti Saksi idiay Congo (Brazzaville) namantenerda ti binulan a promedio a 16.2 nga oras a mabusbusbosda iti serbisio iti tay-ak. Idi Abril 1999, idi nagpatinggan ti maikadua a gerra sibil, 21 porsiento kadagiti amin nga agibumbunannag ti agserserbi iti amin a tiempo.

 Panagrag-o iti Kinapudno

Naparigat ti pagilian, ket gistay narbek gapu kadagiti gubat. Madama ita ti rekonstruksion idiay Brazzaville, ngem adu pay ti nasken nga aramiden. Dagiti Kingdom Hall, a pakaadalan dagiti tattao iti kinapudno a masarakan iti Biblia, ket karaman kadagiti kapapatgan a pasdek a nasken a mabangon. Idi Pebrero 2002, uppat a Kingdom Hall ti naidedikar, dua idiay Pointe-Noire ken dua idiay Brazzaville.

Idi naidedikar ti maysa kadagitoy a Kingdom Hall idiay Brazzaville, maysa a lakay a kabsat ti nangisalaysay no ania ti napasamak 15 a tawen sakbayna idi naparitan ti trabaho dagiti Saksi. Nangiplano dagiti kakabsat iti maysa nga aldaw nga asamblea iti Enero 1 a maangay iti bakante a lote. Ammoda nga awan ti mangsinga iti dayta tangay rambakan dagiti tattao ti baro a tawen. Ngem kalpasan ti programa iti agsapa, dimteng dagiti polis ket pinasardengda ti asamblea. Kinuna ti kabsat: “Agluluakami a nagawid. Ita, addakami manen iti daytoy met laeng a lugar nga agar-arubos dagiti luami. Ngem lua ti rag-o daytoy gapu ta addakami ditoy tapno idedikarmi ti kaibangbangon a Kingdom Hall.” Wen, nabangon daytoy napintas a baro a paggigimongan iti isu met laeng a lote!

Nasurok a 50 a tawenen ti napalabas manipud idi naammuan da Etienne Nkounkou, Augustin Bayonne, ken Timothée Miemounoua ti kinapudno iti tulong ti libro a “Ti Kinapudno Wayawayaannakayto.” Iti las-ud dayta a panawen, rinibu idiay Congo (Brazzaville) ti nangtulad iti pammatida, ket adu pay ti mangar-aramid iti kasta, a mamagbalin a naraniag ti masakbayan. Nasurok a 15,000 a panagadal iti Biblia ti maikonkondukta​—mamitlo ket kagudua nga ad-adu ngem iti bilang dagiti agibumbunannag! Agdagup iti 21,987 ti timmabuno iti Memorial idi 2003. Idi ngudo ti 2003 a tawen serbisio, 4,536 nga agibumbunannag, a pakairamanan ti 15 a misionero, ti sireregta a tumultulong kadagiti dadduma pay a mangammo iti kinapudno a mangwayawaya kadakuada.​—Juan 8:31, 32.

[Blurb iti panid 143]

Agtamborda a mangipakdaar iti kastoy: “Sumungsungad Daydiay Mannagna a kaduana ti maysa a puraw”

[Blurb iti panid 144]

Gapu ta awan reloda, agpannuray dagiti kakabsat iti posision ti init no kaanoda nga agrubbuat a mapan makigimong

[Blurb iti panid 151]

“Naturogkamin, a pinanawanmi nga agin-inudo dagiti kakabsat iti ruar a siaalumamay a mangkankanta kadagiti kanta ti Pagarian. Nagmayat ketdin a pagpaturog!”

 [Kahon iti panid 140]

Maipapan iti Congo (Brazzaville)

Pagilian: Adda ti Republika ti Congo iti nagbabaetan ti Gabon, Cameroon, Republika ti Sentral Africa, ken Demokratiko a Republika ti Congo. Dakdakkel ngem iti Finland wenno Italy. Agarup 60 a kilometro ti kalawa ti daga manipud iti igid ti baybay agingga iti katurturodan a nasurok a 800 a metro ti kangatona. Adu dagiti napupuskol a kabakiran ken dadakkel a karayan iti pagilian.

Umili: Buklen ti adu a tribu ti populasion a nasurok a tallo a milion. Masarakan dagiti pygmy kadagiti napuskol a kabakiran.

Lenguahe: Nupay Pranses ti opisial a lenguahe, adu ti agsasao iti Lingala kadagiti makin-amianan a pasetna. Monokutuba ti pagsasao iti abagatan.

Pagbiagan: Panagtalon ken panagkalap ti pagbiagan dagiti umili. Naruay dagiti atap nga animal kadagiti kabakiran, nga agpaay a taraon kadagiti nasigo a mangnganup.

Taraon: Kamoteng-kahoy wenno innapuy ti kangrunaan a taraon. Ikan wenno manok a natemplaan iti nagasang ti sidada. Karaman kadagiti adu a prutas ti mangga, pinia, papaya, kahel, ken abokado.

Klima: Tropikal ti Congo, nadagaang ken naalnaab ti intero a makatawen. Adda dua a paniempo: panagtutudo, manipud Marso agingga iti Hunio, ken kalgaw, manipud Hunio agingga iti Oktubre.

 [Tsart/Graph iti panid 148, 149]

CONGO (BRAZZAVILLE)—DAGITI NAPATEG A PASAMAK

1940

1947: Damo a nangtukay iti interes ti libro a “Ti Kinapudno Wayawayaannakayto.”

1950: Ti misionero a ni Eric Cooke binisitana ti Brazzaville. Dagiti autoridad imparitda dagiti literatura nga impablaak dagiti Saksi ni Jehova.

1956: Iti Marso, simmangpet dagiti kaunaan a misionero a taga Francia.

1957: Naluktan ti sanga nga opisina iti Enero.

1960

1961: Nairehistro idi Disiembre 9 ti legal nga asosasion, nupay nagtultuloy a naiparit dagiti literatura iti maysa pay a tawen.

 1977: Naparitan ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova. Nakompiskar ti pasilidad ti sanga nga opisina, ken napapanaw dagiti misionero.

1980

1981: Timmulong ni André Kitula a nangisubli iti trabaho a panangasaba idiay Brazzaville.

1991: Ti minister of the interior winaswasna ti panangiparit. Naorganisar dagiti kombension distrito a damo a naangay kalpasan ti 15 a tawen.

1993: Naipatungpal ti linteg militar gapu kadagiti sosial ken napolitikaan a riribuk.

1997: Bimtak ti gerra sibil iti Hunio 5. Nagbakuit dagiti misionero. Inyurnos ti sanga nga opisina iti Kinshasa ti pannakaipaay dagiti taraon, pagyanan, ken agas a kasapulan dagiti 1,000 a nagbakuit.

1999: Bimtak ti maikadua a gerra sibil. Nagbakuit manen dagiti misionero.

2000

2002: Naidedikar iti Pebrero dagiti umuna nga uppat a kaibangbangon a Kingdom Hall.

2003: 4,536 nga agibumbunannag ti aktibo idiay Congo (Brazzaville).

[Graph]

(Kiteam ti publikasion)

Dagup Dagiti Agibumbunannag

Dagup Dagiti Payunir

5,000

2,500

1940 1960 1980 2000

 [Dagiti Mapa iti panid 141]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

REPUBLIKA TI SENTRAL AFRICA

CAMEROON

EQUATORIAL GUINEA

GABON

REPUBLIKA TI CONGO

Impfondo

Djambala

BRAZZAVILLE

Pointe-Noire

Karayan Congo

DEMOKRATIKO A REPUBLIKA TI CONGO

KINSHASA

ANGOLA

 [Ladawan iti panid 134]

[Dagiti Ladawan iti panid 138]

Dagiti kameng ti immuna a grupo dagiti agad-adal iti Biblia idi 1949, manipud kannigid nga agpakannawan: Jean-Seth Mountsamboté, Timothée ken Odile Miemounoua, ken Noé Mikouiza

[Ladawan iti panid 139]

Ni Etienne Nkounkou

[Ladawan iti panid 142]

Napan ni Jean Seignobos kadagiti nasulinek a paset ti Congo babaen ti panagluganna iti lantsa a bumallasiw kadagiti karayan tapno bisitaenna dagiti kongregasion

[Ladawan iti panid 147]

Da Fred ken Leah Lukuc (tengnga) a kagrupoda ti kongregasion a nagtataripnong iti pagtaengan ni Augustin Bayonne

[Ladawan iti panid 150]

Bautismo iti Taaw Atlantico idiay Pointe-Noire

[Ladawan iti panid 152]

Ni Augustin Bayonne​—Daydiay Mannagna​—ket nagadal iti maika-37 a klase ti Gilead idi 1962

[Ladawan iti panid 153]

Daytoy a pasdek ti nausar a sanga nga opisina manipud 1967 agingga idi 1977

[Ladawan iti panid 155]

Ni Noé Mikouiza

[Dagiti Ladawan iti panid 158]

Da Louis-Noël Motoula, Jean-Marie Lubaki, ken Symphorien Bakeba