Romania

Impadto ti Biblia a ti pannakaidadanes dagiti pudno a Kristiano ket dumteng iti kangitingitanna bayat ti maudi nga al-aldaw. (Gen. 3:15; Apoc. 12:13, 17) Ti Romania ket maysa a pagilian a nakatungpalan dayta a padto iti nakaskasdaaw a pamay-an. Ngem kas ipakita daytoy a salaysay, dagiti Saksi ni Jehova idiay Romania saanda nga impalubos ti aniaman a mangiddep iti apuy ti kinapudno a mangsilsilnag iti puspuso dagiti adipen ti Dios. (Jer. 20:9) Imbes ketdi, inrekomendada ti bagbagida kas “ministro ti Dios, babaen ti panagibtur iti kasta unay, babaen kadagiti rigat, babaen kadagiti panagkasapulan, babaen kadagiti pakarigatan, babaen kadagiti pannakababaot, babaen kadagiti pannakaibalud.” (2 Cor. 6:4, 5) Sapay koma ta ti kinatarnawda ti mangparegta kadagiti amin nga agtarigagay a makipagna iti Dios bayat dagitoy narikut a tiempo.

Ti tawen 1914 ti nangrugian ti kapeggadan a panawen iti historia ti sangatauan. Kadagiti adu a pagilian idiay Europa, panawen daytoy dagiti awanan asi a diktador, dagiti aglablabes nga ideolohia iti politika, ken nakaam-ames a panagpipinnatay. Nakaro ti panagsagaba dagiti tattao gapu iti kasta a kasasaad ti Romania. Nagsagaba met dagidiay nagtulnog ken ni Jesu-Kristo a determinado a mangipaay iti “Dios ti bambanag ti Dios” ken nagkedked nga agdayaw kadagiti napolitikaan nga estado.​—Mat. 22:21.

Sakbay ti 1945, dagiti klero ti Orthodox ken Katoliko indauluanda ti panangraut kadagiti adipen ni Jehova. Inaramidda daytoy babaen kadagiti sermonda iti simbaan ken babaen ti pannakikumplot ken panangsugsogda kadagiti politiko ken polis nga  agtignay maibusor kadagiti Saksi. Ti simmaruno a nangidadanes kadagiti Saksi ket dagiti Komunista, nga addaan iti brutal ken sistematiko a kampania iti agarup uppat a dekada.

Apay a naisaknap ti naimbag a damag iti laksid dagita a nakalkaldaang a kasasaad? Gapu laeng ta tinungpal ni Jesus dagiti sasaona: “Adtoy! addaak kadakayo iti amin nga al-aldaw agingga iti panungpalan ti sistema ti bambanag.” (Mat. 28:20) Subliantayo ita ti agarup sangagasut a tawen sipud idi damo a naimula ti bin-i ti Pagarian iti maaw-awagan itan a Makindaya a Europa.

Nagsubli Dagiti Romaniano iti Nakayanakanda a Pagilian

Idi 1891, ti Estudiante ti Biblia a ni Charles Taze Russell sinarungkaranna dagiti paset ti Makindaya a Europa bayat ti panangasabana. Ngem adda bassit pannakadismayana kadagiti resulta. “Awan ti nakitami nga oportunidad wenno kinamasindadaan dagiti tattao nga umawat iti kinapudno,” kinunana. Iti din agbayag, agbaliwen ti kasta a kasasaad idiay Romania. Kinapudnona, adda napateg a paset ni Kabsat Russell iti pannakairugi ti trabaho sadiay ngem iti saan a direkta a pamay-an. Kasano?

Idi nagngudo ti maika-19 a siglo, adu a tattao ti nagbirok iti trabahoda iti sadinoman, agraman iti Estados Unidos. Maigapu dayta iti kasasaad ti kagimongan ken ekonomia ti Romania. Para kadagiti dadduma, dayta nga iyaakar ket saan laeng a nangparang-ay iti biagda no di ket nagun-odda pay ti umiso a pannakaammo maipapan iti kinapudno ti Biblia. Kasta ti napasamak kada Károly Szabó ken ni József Kiss, a naespirituan ti panagpampanunotda a lallaki a timmabuno kadagiti palawag ni Russell maipapan iti Biblia.

Gapu ta marikna ni Kabsat Russell a pudno nga interesado dagitoy dua a lallaki, impamuspusanna ti makisarita kadakuada. Bayat ti panagsasaritada, insingasingna kada Károly ken József a panunotenda no kayatda ti agsubli idiay Romania tapno iranudda ti mensahe ti Pagarian kadagiti kakabagian ken gagayyemda. Immanamong dagiti dua a lallaki ket nagsublida idiay Romania  idi 1911. Nagnaedda iti siudad ti Tirgu-Mures idiay Transylvania.

Bayat ti panagbiaheda nga agsubli idiay nakayanakanda a pagilian, ikarkararag ni Kabsat Szabó nga adda koma kameng ti pamiliana nga umawat iti kinapudno. Idi nakaawiden, nagtignay maitunos iti kararagna babaen ti panangasabana kadagiti kakabagianna, agraman ti kaanakanna a ni Zsuzsanna Enyedi, maysa a Katoliko, a nangpadagus kenkuana. Hardinero ti asawa ni Zsuzsanna ken aglaklako ni Zsuzsanna iti sabong idiay tiendaan.

Sakbay a mapan agtrabaho, binigat a makimisa ni Zsuzsanna ken rinabii a mapan iti hardin tapno agkararag no nakaturogen ti pamiliana. Napaliiw daytoy ni Károly. Maysa a rabii, inasitganna ti kaanakanna idiay hardin sa siiinayad nga imparabawna ti imana iti abagana ken kinunana: “Zsuzsanna, masarakam ti kinapudno ta napasnekka.” Agpayso ti kinuna ti ulitegna ta daytoy a nagsayaat a babai impapusona ti mensahe ti Pagarian ket isu ti kaunaan idiay Tirgu-Mures a nangidedikar iti biagna ken ni Jehova. Nagtalinaed a matalek ni Zsuzsanna agingga iti ipapatayna iti edad a 87.

Ni Kabsat Szabó kinasabaanna met ni Sándor Józsa, maysa nga agtutubo a lalaki nga agtartrabaho iti pamilia Enyedi. Alisto a nakasursuro ni Sándor ta tinabunuanna amin a gimong nga indauluan dagiti dua a kakabsat. Kinapudnona, daytoy 18 ti tawenna a lalaki ket di nagbayag nangrugin a mangasaba ken mangipaay kadagiti nagsayaat a Nainkasuratan a palawag iti mismo a  purokda idiay Sărăţeni, Mureş County. Idi agangay, dagiti ‘surat ti rekomendasionna’ ramanenna ti innem a pagassawaan, ken 24 nga ubbing​—13 ti babbai ken 11 ti lallaki.​—2 Cor. 3:1, 2.

Manipud idiay Tirgu-Mures, nangasaba da Kabsat Kiss ken Szabó iti intero a Transylvania. Bayat ti kaaddada iti ili a Dumbrava, a 30 kilometro ti kaadayona manipud idiay Cluj-Napoca, naam-ammoda ni Vasile Costea, a maysa a Baptist. Pandek ni Vasile, determinado a lalaki ken naregta nga estudiante iti Biblia. Gapu ta maburiboran maipapan iti Sangaribu a Tawen a Panagturay ni Jesus, dimngeg a naimbag bayat nga inlawlawag kenkuana da József ken Károly ti Kasuratan. Kalpasan ti pannakabautisar ni Vasile, a makasao met iti Hungario, kinasabaanna dagiti Romaniano ken Hungario iti mismo a probinsiana. Idi agangay, nagserbi kas colporteur (amin-tiempo a ministro) agingga iti ipapatayna.

Inkasaba met ni Kabsat Szabó ti naimbag a damag idiay Satu-Mare, maysa a siudad iti adayo nga amianan a laud ti Romania. Naam-ammona sadiay ni Paraschiva Kalmár, maysa a managbuteng  iti Dios a babai a sidadaan nga immawat iti kinapudno. Insuro ni Paraschiva kadagiti siam nga annakna ti panagayat ken ni Jehova. Ti pamiliana a Saksi ket buklen itan ti lima a henerasion!

Adda sabali pay a Romaniano a nakasursuro iti kinapudno ti Biblia idiay Estados Unidos a nagsubli idiay Romania sakbay ti Gubat Sangalubongan I. Isu dayta ni Alexa Romocea. Nagawid ni Alexa idiay Benesat, ti purok a nakayanakanna idiay makin-amianan a laud ti Transylvania. Di nagbayag, adda nabuangay a bassit a grupo dagiti Estudiante ti Biblia, kas pannakaawag idi dagiti Saksi ni Jehova, ket nangrugida nga agtataripnong iti dayta a lugar. Karaman iti grupo dagiti kaanakan ni Alexa a da Elek ken Gavrilă Romocea. Ita, ti dakkel a pamilia ni Alexa a nagbalin a Saksi ket buklen metten ti lima a henerasion.

Naidadanes iti kasta unay ni Elek gapu iti neutral a takderna kas Kristiano isu a napan idiay Estados Unidos. Natabunuanna sadiay ti espesial a kombension dagiti Estudiante ti Biblia idiay Cedar Point, Ohio, idi 1922. Kinapudnona, isu ket naikkan iti pribilehio nga agserbi kas managipatarus para iti benneg nga ayan dagiti agdengdengngeg a Romaniano ti pagsasaona. Nagtalinaed ni Gavrilă idiay Romania ken kinaduaanna da  Kabsat Szabó ken Kiss bayat ti panangasabada idiay Transylvania ken sinarungkaranda dagiti kabubuangay a kongregasion ken grupo. Idi agangay, isu ket nagserbi iti umuna a sanga nga opisina idiay Romania.

Naaresto ti Romaniano nga agnagan iti Emanuel Chinţe bayat ti Gubat Sangalubongan I ken naibaon iti pagbaludan ti militar idiay Italia, nga adayo iti pagtaenganna. Naam-ammona sadiay dagiti Estudiante ti Biblia a naibalud gapu ta nagkedkedda nga agsoldado. Impapuso ni Emanuel ti Nainkasuratan a mensaheda. Kalpasan a nawayawayaan idi 1919, isu ket nagawid idiay Baia-Mare, Maramureş County, ken sigaganetget nga inkasabana ti naimbag a damag ken timmulong iti pannakaibangon ti sabali pay a grupo dagiti Estudiante ti Biblia.

Gapu iti kinaganetget ken kinamanagsakripisio dagiti nagkauna a payunir a nangikasaba iti naimbag a damag ken dagidiay dimngeg iti mensaheda, immadu ti bilang dagiti adalan ken dagiti babassit a grupo dagiti Estudiante ti Biblia iti pagilian. Kinapudnona idi 1919​—walo laeng a tawen kalpasan ti panagsubli da Károly Szabó ken József Kiss idiay Romania​—nasurok a 1,700 nga agibumbunannag iti Pagarian ken interesado ti naorganisar iti 150 a klase ti panagadal iti Biblia, a maaw-awagan itan kas grupo wenno kongregasion. Nagserbi kas payunir ni Kabsat Kiss iti pagilian a nakayanakanna agingga iti ipapatayna iti edad a 86. Idi 1924, nagsubli ni Kabsat Szabó idiay Estados Unidos tapno imatonanna ti trabaho iti tay-ak nga ayan dagiti Hungario.

Panangpataud iti Naespirituan a Taraon

Dakkel ti paset dagiti nakaimprenta a publikasion iti pannakaisaknap ti mensahe ti Pagarian ken iti panangpakan kadagidiay mabisbisin iti naespirituan. Dagiti kakabsat nangaramidda iti urnos para iti pannakayimprenta dagiti literatura iti lugarda babaen kadagiti komersial a pagimprentaan tapno makatulongda iti panangpennek kadagiti naespirituan a taraon. Nangrugi idi 1914, adda pribado a pagimprentaan idiay Tirgu-Mures nga inawaganda iti Oglinda, kayatna a sawen “Sarming,” a makayimprenta iti 16 ti  panidna a binulan nga edision ti The Watch Tower and Herald of Christ’s Presence kasta met dagiti libro ken polieto. Nayimprenta amin dagitoy iti pagsasao a Hungario.

Idi 1916, nangrugi a mayimprenta dagiti literatura iti pagsasao a Romaniano. Dagiti publikasion ramanenna ti bokleta a Tabernacle Shadows of the “Better Sacrifices,” ti walo ti panidna a magasin a Selections From “The Watchtower,” ti libro a Daily Heavenly Manna for the Household of Faith (Panangsukimat Kadagiti Kasuratan iti Inaldaw itan), ken ti pagkantaan a Hymns of the Millennial Dawn. Idi 1918, ti pagimprentaan idiay Detroit, Michigan, E.U.A., impablaak ken impatulodna idiay Romania ti Romaniano nga edision ti The Watch Tower and Herald of Christ’s Presence ken ti binulan a polieto a People’s Pulpit, a situtured a nangibutaktak kadagiti palso a relihion.

Gapu ta rumangrang-ay ti naimbag a damag, ni Jacob B. Sima, a maysa nga Estudiante ti Biblia a Romaniano ti kapuonanna ket natudingan a tumulong a mangorganisar ken mangipasdek iti legal a pakaibatayan ti trabaho. Di nagbayag kalpasan ti idadatengna idiay Cluj-Napoca idi 1920, nakisinnarak ni Sima ken ni Károly Szabó sa kalpasanna, ken ni József Kiss. Ti kangrunaan a pakaseknanda ket ti panangbirok iti maitutop a pagtaengan idiay Cluj-Napoca a pagbalinenda kas sanga nga opisina. Ngem agkurkurang dagiti pagtaengan isu a dagiti kakabsat nangaramidda iti temporario nga opisina iti apartment ti maysa a kabsat. Gapuna idi Abril 1920, naipasdek ti damo a sanga kas ti legal nga ahensia ti Watch Tower Bible and Tract Society. Adda panawen a ti sanga idiay Romania inmatonanna met ti trabaho idiay Albania, Bulgaria, Hungary, ken iti dati a Yugoslavia.

Iti daydi a tiempo, nagsaknap ti espiritu ti iyaalsa idiay Balkan ket inapektaranna ti Romania. Malaksid iti saan a natalged a kasasaad ti politika, nagpartak ti panagraira ti panangbusor kadagiti Judio, nangruna kadagiti unibersidad, ket nangriribuk dagiti estudiante manipud kadagiti sumagmamano a siudad. Nagtignay ti gobierno babaen ti panangiparitna kadagiti publiko a panagtataripnong.  Nupay saan a nakiraman dagiti colporteur kadagiti kasta a riribuk, nasurok a 20 kadakuada ti naaresto ken natrato a siuulpit, ken innalada dagiti literaturada.

Nupay kasta, intultuloy dagiti kakabsat ti nangasaba a sipipinget iti tay-ak, ken nagtultuloy nga immadu dagiti agkidkiddaw iti literatura. Ngem nguminnginan dagiti komersial a pagimprentaan isu a tiningiting ti sanga ti sabali pay a pagpilian. Iti dayta met la a tiempo, mailaklako ti pagimprentaan idiay 36 Regina Maria Street, Cluj-Napoca, a pagpapaimprentaan dagiti kakabsat. Kalpasan ti pananganamong ti sangalubongan a hedkuarter, ginatang ti sanga daytoy a nagsayaat a sanikua, agraman ti dua pay a patakder. Uppat a kadsaaran daydiay maysa ken dua a kadsaaran daydiay maikadua.

Nangrugi ti pannakatarimaan ti sanikua idi Marso 1924. Dagiti boluntario ket naggapu idiay Baia-Mare, Bistriţa, ken Rodna. Tapno makatulongda iti proyekto, sumagmamano a kakabsat ti nangilako kadagiti sanikuada ken adda met dagidiay nagidonar iti taraon ken materiales a pagbangon. Imbiaheda ti adu kadagitoy  babaen dagiti espesial a bag a maawagan iti desagi, a mabalin nga iyabaday wenno isakay iti bukot ti kabalio.

Tapno mapasayaat ti pagimprentaan, gimmatang ti sanga iti sumagmamano nga alikamen kas iti tallo a makina a Linotype, dua a flatbed a pagimprentaan, maysa a rotary press, maysa nga automatiko a makina a parakupin, ken maysa a makina a parakitikit iti kolor balitok. Babaen kadagita, di nagbayag naipasdek ti baro a kasayaatan ti kualidadna a pagimprentaan iti pagilian.

Kadagiti 8 a kameng ti pamilia a Bethel, maysa kadakuada ti mangiwanwanwan kadagiti 40 a saan a Saksi nga agsisinnublat nga agtrabaho iti tallo a reliebo iti pagimprentaan. Sigun iti report maipapan iti nagapuananda idi 1924, iti umuna a tawen a panagandar ti pagimprentaan, makitatayo a nagtrabahoda a sipipinget. Nakayimprenta dagiti kakabsat iti 226,075 a libro, 100,000 a bokleta, ken 175,000 a magasin iti pagsasao a Romaniano ken Hungario! Dagiti libro ramanenna ti katulongan iti panagadal iti Biblia a The Harp of God ken ti umuna kadagiti pito a tomo ti Studies in the Scriptures, a napauluan iti The Divine Plan of the Ages.

Kalpasan ti dua a tawen a panagsagana iti trabaho, nangyimprenta met ti sanga iti Romaniano nga edision ti libro a Scenario of the Photo–​​Drama of Creation. Kas ipasimudaag ti paulona, ti Scenario ket naibatay iti “Photo-Drama”​—maysa a palawag nga addaan kadagiti de-kolor a glass slide, pelikula, ken addaan iti uni. Naipabuya kadagiti tattao dagiti pasamak manipud idi naparsua ti daga agingga iti Sangaribu a Tawen a Panagturay ni Kristo. Nupay saan a kas iti kapintas ti “Photo-Drama,” naglaon ti Scenario iti 400 a nakaimprenta a ladawan ken sumagmamano nga ababa a leksion maipapan iti doktrina, historia, ken sientipiko a bambanag. Amin dagitoy gutugotenna dagiti agbasbasa a mangusig iti ad-adu pay maipapan iti Biblia.

Immadu Dagiti Klase ti Panagadal iti Biblia

“Ipablaak, ipablaak, ipablaakyo ti Ari ken ti Pagarianna!” indagadag ni Joseph Rutherford iti kombension idiay Cedar Point,  Ohio idi 1922. Daytoy a makagutugot a pammagbaga pinabilegna dagiti adipen ti Dios iti intero a lubong, a tinignayna ida nga ad-adda nga agregta. Idiay Romania, dagiti kakabsat inkasabada ti naimbag a damag kadagiti kabbaro a teritoria ken nangaramidda iti ad-adu pay nga adalan.

Kadagidi nga aldaw, kasano nga agadal iti Biblia dagiti kabbaro? Nakiramanda kadagiti klase a maaw-awagan iti Berean Bible Studies. Adda dagiti naipaay a saludsod, ken ti nakaimprenta a material para kadagiti leksion ket naadaw kadagiti nadumaduma a publikasion a mabalin a pediduen babaen ti surat. Nakalista iti The Watch Tower ti eskediul para iti panagadal. Dagiti nalalaing nga estudiante magunggonaanda met manipud iti kurso ti International Sunday School Lessons, a nakatulong kadakuada nga agbalin a mannursuro iti Sao ti Dios.

Dagiti pannakabagi ti sanga sarungkaranda dagiti grupo ti panagadal, mangtedda kadagiti palawag, ken mangipaayda kadagiti dadduma pay a kita ti naespirituan a tulong. Ngem ti regular a panangipastor ken panangisuro ket ar-aramiden dagiti pilgrim, wenno dagiti maaw-awagan ita kas agdaldaliasat a manangaywan. Innem a pilgrim ti agserserbi idi 1921 sa nagbalin a walo kalpasan laeng ti dua a tawen. Dagitoy a nareregta a trabahador nangangayda kadagiti gimong kadagiti ginasut a siudad, ili, ken purok ken nakisaritada kadagiti pinullo ribu a tattao a mabisbisin iti naespirituan.

Dua kadagitoy a pilgrim ket da Emanuel Chinţe, a nadakamat itay, ken ni Onisim Filipoiu. Naminsan, idiay Bukovina a makin-amianan a rehion, karaman kadagiti dimngeg ken ni Kabsat Chinţe ket dagiti adu a Sabatista ken Baptist, a dadduma kadakuada ti nagtignay a sipopositibo iti kinapudno. Di nagbayag, naibaon dagitoy dua a kakabsat idiay Bucharest. Ad-adu pay ti natulonganda sadiay a dimteng iti umiso a pannakaammo maipapan iti Sao ti Dios. Insurat ti maysa a manangapresiar a lalaki: “Agyamanak iti Dios ta imbaonna da Kabsat Emanuel ken Onisim, a sipipinget a nangkombinsir ken nanglawlawag kaniak. Dakkel a  trabaho ti aramiden ti Dios iti daytoy a siudad, ngem kasapulan ti panaganus.”

Idi tawen 1920, dagiti kakabsat idiay Romania inangayda dagiti damo nga asambleada. Maysa ti naangay idiay Brebi, Sălaj County, ken ti sabali pay idiay Ocna ​Dejului, Cluj County. Agpada a madanon ti tren dagitoy a lugar, ket dagiti lumugar nga agibumbunannag ken interesado nangipaayda kadagiti pagdagusan. Agarup 500 a delegado manipud kadagiti amin a paset ti Romania ti timmabuno. Nakaipaayda iti nagsayaat a panangsaksi babaen ti nasayaat a konduktada.

Ngem ti napartak nga irarang-ay ti bilang dagiti agibumbunannag iti Pagarian ket saan a nailaksid iti ibubusor. Kinapudnona, idi rugrugi ti Gubat Sangalubongan I, naipasango dagiti kakabsat iti pannakaidadanes manipud kadagiti relihioso ken napolitikaan nga elemento.

Ginundawayan Dagiti Kabusor ti Kinagagar Dagiti Tattao Maipapan iti Gubat

Gapu iti panangsugsog ti nasionalismo ken ti klero, saan a pinanuynoyan dagiti agtuturay dagidiay saan nga agsaludo iti bandera ken dagidiay saan a sidadaan a pumatay maigapu iti pagilian. Gapuna, idi bimtak ti umuna a gubat sangalubongan, adu a kakabsat ti naaresto ken nasentensiaan. Napapatay pay dagiti dadduma, agraman ni Ioan Rus, maysa a lalaki a kakaskasar pay laeng manipud iti purok a Petreştii de Mijloc, iti abagatan ti Cluj-Napoca.

Kastoy ti kuna ni Daniel a kaanakan iti tumeng ni Ioan: “Idi 1914 pinilitda nga agsoldado ni Ioan Rus. Gapu ta nagkedked a mapan makigubat, naipan idiay Bucharest ken sadiay a nasentensiaan a mapapatay. Sakbay a paltoganda, pinilitda a mangkali iti bukodna a tanem ken nagtakder iti abay dayta bayat a sisasango iti firing squad. Ti opisial pinalubosanna ni Ioan a mangyebkas kadagiti maudi a sasaona. Pinilina ti agkararag iti napigsa. Gapu ta natukayda iti kararag ni Ioan, nagpangadua dagiti soldado ken saandan a kayat nga ituloy a paltogan. Nangguyod ti opisial iti  maysa kadagiti lallaki ken inkarina kenkuana nga ikkanna iti tallo bulan a bakasion nga adda bayadna no paltoganna ti balud. Immanamong ti lalaki ket naaddaan iti bakasion.”

Idi 1916, naaresto met da Kabsat Kiss ken Szabó ngem nasentensiaanda laeng iti lima a tawen a pannakaibalud. Gapu ta naukomda kas “napeggad,” 18 a bulan a naipisokda iti naiputputong ken nainget ti pannakabantayna a pagbaludan idiay Aiud. Iti ania a pamay-an a “napeggad” da József ken Károly? Sigun iti ukom, “nangiwaragawagda kadagiti sursuro a naiduma kadagidiay opisial a mabigbigbig.” Naibaludda saan laeng a gapu ta nagkedkedda a pumatay no di ket gapu iti panangisuroda kadagiti kinapudno iti Biblia a saan a maitunos iti tradisional a teolohia.

Manipud iti pagbaludan, nagsurat dagitoy dua a lallaki kadagiti kongregasion ken grupo tapno paregtaenda dagiti kakabsat. Kastoy ti kuna ti paset ti maysa a surat: “Kayatmi nga iyebkas ti rag-omi ta ti naasi a nailangitan nga Amatayo a nakautanganmi iti panagyaman, panagdayaw, ken panagraem, impalubosna nga agsilnag ti lawag manipud iti The Watch Tower. Patienmi a dagiti kakabsatmi apresiarenda ti The Watch Tower ken salaknibanda dayta kas gumilgilap a kandela kabayatan ti bagyo.” Nawayawayaan dagitoy a lallaki idi 1919. Idi agangay, timmulongda iti pannakaipasdek ti sanga nga opisina iti simmaganad a tawen.

Dimmegdeg ti Ibubusor ti Klero

Idi nagpatingga ti Gubat Sangalubongan I idi 1918, ti klero intultuloyna a binusor dagiti adipen ti Dios. Ti panangmatmat dagiti Estudiante ti Biblia maipapan iti imortalidad ti kararua ken ti akem ni Maria ket binabalaw ti maysa a padi iti publiko. “Ti tarigagayda a maaddaan iti nasaysayaat a biag ditoy daga pagmauyongenna [dagiti Estudiante ti Biblia],” insuratna. “Kunada nga agkakabsattayo amin ken agpapada kano dagiti tattao iti amin a nasion.” Kalpasanna, kunana a narigat ti mangaramid iti legal nga aksion maibusor kadagiti Estudiante ti Biblia gapu ta “agpampammarangda kas managayat iti kinapudno, relihioso, mannakikappia, ken napakumbaba.”

 Idi 1921, dagiti padi idiay Bukovina nagsuratda iti Ministries of Internal Affairs and Justice tapno kiddawenda ti pannakaiparit ti trabaho dagiti Estudiante ti Biblia. Kinapudnona, dagiti agpupungtot a klero iti dandani amin a lugar a nagsaknapan ti kinapudno ket kagurgurada dagiti adipen ti Dios. Dagiti Orthodox, Katoliko, ken dadduma pay a simbaan nangorganisarda kadagiti kampania maipapan iti ibubusor, a sugsugsoganda dagiti tattao ken bunggoy dagiti managderraaw a darupenda dagiti kakabsat. Ti surat ti sanga para iti sangalubongan a hedkuarter kunana: “Iti daytoy a pagilian, addaan ti klero iti nakaad-adu a saad iti gobierno. Ti trabahotayo ket adda iti sidong ti pannakabalinda. Awan koma ti problema no salimetmetanda ti linteg, ngem saan nga umiso ti panangusarda iti pannakabalinda.”

Kas sungbat kadagiti agsasaruno a protesta ti klero, ti Ministry of Religions pinalubosanna dagiti polis a mangiparit iti panangasaba ken panaggigimong dagiti adipen ni Jehova. Gapuna, dagiti polis ti inusar ti simbaan a mangaresto kadagiti kakabsat gapu iti ulbod a pammabasol a mangrirriribukda kano. Ngem saan a nalawag no ania ti kuna ti linteg isu a nagduduma ti impatawda a sentensia. Nangted met iti parikut ti nasayaat a kababalin dagiti  kakabsat. Kuna ti maysa nga ukom: “Saan a makondenar dagiti Estudiante ti Biblia gapu ta masansan nga isuda dagiti kalaingan a makikappia.”

Nupay kasta, dimmegdeg ti pannakaidadanes, ket idi ngudo ti 1926, naiparit ti pannakayimprenta ken pannakaiwaras ti The Watch Tower. Ngem saan a dayta ti nangpasardeng iti panagayus ti naespirituan a taraon​—binaliwan laeng dagiti kakabsat ti nagan ti magasin! Nangrugi iti Enero 1, 1927 a ruar, ti Romaniano nga edision ket nagbalin a The Harvest, kalpasanna The Light of the Bible, ken idi agangay Daybreak. Ti katupagna a publikasion iti pagsasao a Hungario ket nagbalin met a Christian Pilgrim, sa Gospel, ken kamaudiananna The Magazine of Those Who Believe in Christ’s Blood.

Nakalkaldaang ta agarup iti daytoy a tiempo, saan a nagmatalek ni Jacob B. Sima. Kinapudnona idi 1928, napukaw amin a sanikua ti sanga ken dagiti amin nga alikamenna gapu iti inaramid ni Jacob! “Nasinasina [dagiti kakabsat] ken nadadael iti kasta unay ti panagtalekda,” kuna ti 1930 Year Book. Gapu kadagitoy a makapaladingit a pasamak, ti pannakaimaton ti trabaho iti pagilian ket naited iti sanga ti Alemania idi 1929 sa iti Central European Office idiay Bern, Switzerland idi agangay. Agpada a nagtrabaho dagitoy a sanga iti opisina nga impasdek dagiti kakabsat idiay Bucharest idi agangay.

‘Pangngaasim ta Saanmo a Puoran ti Librok!’

Iti laksid dagita a kanayonan a pakasuotan, naorganisar manen dagiti matalek ken intultuloyda ti nangasaba. Nanglukatda pay kadagiti kabbaro a teritoria. Idi Agosto 24, 1933, insurat ti opisina ti Romania: “Dagiti tattao mabisbisinanda iti kinapudno. Insurat kadakami dagiti kakabsat a nagserbi iti tay-ak a bayat a mangaskasabada, adu a pumurok ti kimmuyog kadakuada a namalaybalay tapno ad-adu ti gundawayda a makangngeg iti kinapudno.”

Naminsan, adda napanglaw a babai a nagkiddaw iti libro a maituktukon ken nangted pay iti bassit a donasion iti trabaho ti Pagarian. Apaman a nadamagna daytoy, ti padi iti purok ket napan iti  pagtaengan ti babai. “Itedmo kaniak dayta a libro tapno puorak!” kinunana.

“Pangngaasim apo Padi ta saanmo a puoran daytoy,” impakaasi ti babai, “ta daytoy ti nangliwliwa kadakami ken mangtulong kadakami a mangibtur kadagiti pakarigatanmi!” Ti babai saanna nga inted ti libro.

Ti sabali pay a babai a nangapresiar iti kasta unay kadagiti publikasion ket ti asawa ti duke nga addaan kadagiti babaonen a Saksi ni Jehova. Maysa nga aldaw, kinunana kadagiti empleadona: “Saankayon a babaonek no di ket kakabsatkayon!” Iti sabali pay a purok, adda kabsat a lalaki a nangibaga iti grupo dagiti interesado nga ubbing nga isu ket mangiwarwaragawag iti mensahe ti Pagarian ti Dios. Dagiti ubbing inawisda dagiti lumablabas a mangalada kadagiti literatura. “Salaysayen dagiti libro ti maipapan iti Dios,” impukkawda. Nasdaaw ti kabsat gapu iti daytoy a naganetget ken di ninamnama a suporta. Di nagbayag naipaimana aminen a literaturana!

Ni Nicu Palius, maysa a payunir a naalumamay ti panagsasaona a naggapu idiay Grecia, ket napan idiay Romania tapno tumulong iti trabaho. Kalpasan ti panagserbina idiay Bucharest, napan idiay Galaţi, a kangrunaan a sangladan ti Danube. Idi ngudo ti 1933, insurat ni Nicu: “Iti agarup dua ket kagudua a bulan, nangasabaak kadagiti Romaniano. Adu a bendision ti imburay kaniak ni Jehova uray no saanko nga ammo ti agsao iti Romaniano. Kalpasanna, nangasabaak kadagiti Griego ken  Armeniano. Babaen ti tulong ni Jehova, 20 nga ili ti nasarungkarak. Dagiti Griego ti nangnangruna a naragsakan iti mensahe.”

Wen, iti laksid ti ibubusor ti klero, adu a napudno ti panagpuspusoda a tattao ti mayat a dumngeg iti naimbag a damag. Karaman kadakuada ti mayor iti ili a sigagagar a nangbasa kadagiti sumagmamano a broshur ket idi agangay inwaragawagna nga ur-urayenna ti baro a lubong buyogen ti kinagagar. Iti sabali pay nga ili, adda maysa a lalaki a nagkiddaw iti sumagmamano a kopia dagiti publikasion. Inkarina nga iwarasna dagita kadagiti amin a mayat a mangbasa.

Naorganisar Manen ti Trabaho

Idi 1930, dua a tawen kalpasan ti di panagmatalek ni Sima, ni Martin Magyarosi, maysa a Romaniano a nagtaud iti kapuonan a Hungario idiay Bistriţa, Transylvania, ti nadutokan a mangimaton iti trabaho. Kalpasan ti innem a lawas a panagsanayna idiay sanga ti Alemania, nangipasdek ni Kabsat Magyarosi iti opisina idiay Bucharest. Di nagbayag kalpasanna, ti Watch Tower iti pagsasao a Romaniano, a temporario a naipablaak idiay Austria ken Alemania, ket nayimprenta manen idiay Romania, babaen ti pagimprentaan idiay Bucharest a maaw-awagan iti The Golden Book.

Kalpasan ti kasta unay a panagregget, nakaipasdek manen dagiti kakabsat iti baro a legal nga ahensia idi 1933​—ti The Bible and Tract Society of Jehovah’s Witnesses. Masarakan dayta idiay 33 Crişana Street, Bucharest. Ngem gapu iti ibubusor dagiti relihion ken politika, komersial a pannakairehistro laeng ti nagun-odan dagiti kakabsat.

Kaskasdi, nakatulong dagitoy a panagregget tapno maisubli ti panagtalek ken tapno mayadelantar ti trabaho a panangasaba. Nagpayunir pay ti adu nga agibumbunannag bayat a dagiti dadduma pinalawada ti aktibidadda, nangruna no panawen ti lam-ek ta nawaywaya ti tiempo dagiti tagaaway. Babaen ti radio publiko, nangngegan met dagiti kakabsat dagiti naibatay iti Biblia a palawag manipud iti ballasiw taaw. Dagitoy a palawag nangnangruna  a nakatulongda kadagiti tattao a saan a timmabuno kadagiti gimong gapu ta mabutengda kadagiti kaarrubada wenno kadagiti papadi. Naikabil iti The Watch Tower dagiti oras ti programa, paulo ti palawag, ken estasion ti radio.

Ti sabali pay a probision a nakatulong iti pannakayadelantar ti naimbag a damag ket ti ponograpo nga inaramid ti organisasion ni Jehova. Bayat ti dekada 1930, mabalin nga agpedido dagiti kongregasion ken dagiti indibidual kadagiti ponograpo ken kadagiti nairekord a palawag a naibatay iti Biblia. Dagiti nairekord a palawag a naibatay iti Biblia pinaregtana “saan laeng a dagiti kakabsat no di ket uray dagidiay pamilia nga addaan iti ponograpo ken mangipatpateg iti kinapudno,” kuna ti maysa a pakaammo iti Bulletin (Ti Ministeriotayo iti Pagarian itan).

Ad-adu Pay a Pannubok iti Uneg ti Organisasion

Idi dekada 1920 ken 1930, immuneg ti pannakatarus iti Sao ti Dios ken immadu ti panagkasapulan para iti tunggal Kristiano a mangsaksi iti kinapudno. Idi 1931, dimteng ti naraniag a lawag  idi inawat dagiti Estudiante ti Biblia ti nagan a dagiti Saksi ni Jehova. Saan laeng a basta nagan dayta no di ket naibatay iti Biblia a mangipasimudaag a ti mangik-ikut iti dayta a nagan itantandudo ken iwarwaragawagna ti kina-Dios ni Jehova. (Isa. 43:10-12) Dagiti Estudiante ti Biblia a madi a mangasaba naitibkolda iti daytoy a panagbalbaliw ken rimmuarda iti organisasion. Nagapostata pay dagiti dadduma ket nangaramidda iti bukodda a nagan a Milenialista. Ti ngata pammati dagiti nasungdo madaeranna daytoy a pannubok? Itultuloyda ngata nga itungpal ti annongenda a mangasaba uray iti sango ti ibubusor manipud iti klero ken dagiti apostata?

Nupay saan a nakaandur dagiti dadduma, adu ti nagtultuloy a matalek ken naregta nga agserbi ken ni Jehova. Kuna ti paset ti report idi 1931: “Adda agarup 2,000 a kakabsat idiay Rumania. Iti laksid dagiti nakaro a rigat, nakaiwarasda iti 5,549 a libro ken 39,811 a bokleta iti dayta a tawen.” Iti simmaganad a tawen, ad-adu ti naaramidan dagiti kakabsat ta agdagup iti 55,632 ti naipaimada a libro ken bokleta.

Kanayonanna, adda sabali nga epekto ti pannakaidadanes. Kas pagarigan, amin a Saksi iti maysa a lugar nagnunumuanda kas grupo nga ipakaammoda iti publiko ti isisinada iti “Babilonia a Dakkel.” (Apoc. 18:2, 4) Iti uneg ti lima nga aldaw, dagitoy a natutured a kakabsat napanda iti munisipio tapno agpaaramidda kadagiti dokumento a mangipakita iti isisinada iti dati a relihionda.

Nasdaaw dagiti pangulo ti komunidad ken nagamak ti padi. Umuna, napan iti estasion dagiti polis tapno agpatulong ngem awan ti mamaayna isu a nagdardaras a napan idiay munisipio ket inakusaranna ti abogado kas Komunista gapu ta tinulonganna dagiti tattao a maaddaan kadagiti dokumento. Nakapungtot ti abogado isu a kinunana a no umasideg kenkuana dagiti amin nga umili, tulonganna ida a maaddaan kadagiti dokumento a mangipakita iti isisinada iti simbaan. Napaay ti padi, ket dagiti kakabsat nakompletoda dagiti dokumentoda.

 “Adda Kadi Panggepmo a Mangpaltog Kaniak?”

Kadagiti sermon dagiti klero, sipupungtot a binabalawda dagiti Saksi ni Jehova. Intultuloyda pay a sinugsogan ti gobierno tapno iparitda ti trabaho. Siempre, ti Ministry of Religions, a kapet ti klero iti politika, intultuloyna nga inusar dagiti polis a mangparigat kadagiti kakabsat. Naminsan, nupay awan pammalubos ti linteg, ti hepe dagiti polis ken ti padana a polis sinerrekda ti balay a paggigimongan dagiti Saksi.

“Kayatmi a makita ti lisensiayo a mangangay kadagiti narelihiosuan a taripnong,” kuna ti hepe iti bumalay nga awagantayo iti George.

Gapu ta ammona a nalabit awan ti mandamiento ti hepe, kinuna ni George: “Siasino ti nangted kadakayo iti karbengan a sumrek iti balayko?”

Saan a nakasungbat ti hepe isu a pinapanaw ni George. Kapilitan a pimmanaw ti hepe. Ngem sakbay a pimmanaw, binilinna ti kaduana a polis a bantayanna ti ridaw ket arestuenna ni George no kas pagarigan ta rummuar. Di nagbayag, rimmuar ni George. Inaresto ti polis ket kunana nga “adda karbenganna” a mangaramid iti dayta.

“Ania a karbengan?” insaludsod ni George.

“Adda mandamientok a mangaresto kenka,” kuna ti polis.

Kas maysa a dati a polis, ammo ni George ti linteg; isu nga impairuarna ti mandamiento. Husto ti pampanunoten ni George nga awan ti mandamiento ti polis. Gapu ta saanna a maaresto ni George, impagarup ti polis a kabaelanna a butbutngen ni George babaen ti panangikasana iti paltogna.

“Adda kadi panggepmo a mangpaltog kaniak?” insaludsod ni George.

“Awan, saanak a maag,” kuna ti polis.

“No kasta, apay ngarud nga inkasam ta paltogmo?” insungbat ni George.

 Nakita ti polis a minamaag ti inaramidna isu a pimmanaw. Gapu ta saan a kayat ni George a maulit pay daytoy a pasamak, indarumna ti hepe ti polis gapu iti panangbasakna iti pribado a sanikua. Nakaskasdaaw ta nagmulta ti polis ken naibalud iti 15 nga aldaw.

Iti sabali pay a gundaway, adda maysa a nataenganen a kabsat a lalaki a nakaipaay iti nasayaat a panangsaksi iti korte. Adda ig-iggaman ti ukom a dua a libro nga impablaak dagiti Saksi ni Jehova. Bayat nga ipakpakitana dagitoy iti kabsat, ti ukom inakusaranna ti kabsat nga agiwarwaras iti narelihiosuan a propaganda.

“No sentensiaannak gapu iti panangiwaragawagko iti kinapudno ti Sao ti Dios,” kuna ti kabsat, “matmatak daytoy kas simbolo ti dayaw saan ket a kas dusa. Imbaga ni Apo Jesus kadagiti pasurotna nga agrag-oda no maidadanesda maigapu iti kinalinteg ta kastoy ti pannakatrato met idi dagiti propeta. Kinapudnona, naidadanes a mismo ni Jesus ken nailansa pay, saan a gapu iti dakes nga aramid, no di ket gapu iti panangisarsaritana iti kinapudno nga inawatna manipud iti Dios.”

Intuloy ti kabsat: “Isu a no sentensiaannak daytoy a korte gapu iti panangiwaragawagko iti mensahe ni Jesus maipapan iti Pagarian babaen dagitoy dua a libro, kasla panangsentensia dayta iti maysa a lalaki nga awan ti inaramidna a krimen.” Ti kaso ket inabsuelto ti ukom.

‘Awan ti Umartap iti Pannakaidadanes Dagiti Kakabsat’

Kalpasan ti panagbaba ti presio dagiti produkto ti agrikultura idi 1929, ti nasaknap a kinaawan ti pagtrabahuan, ken ti di natalged a kasasaad ti politika ti nangituggod iti napartak nga iyaadu dagiti panatiko a grupo ti politika, agraman dagiti Facista. Maysa pay, bayat ti dekada 1930, ti Romania ket in-inut a naipasidong iti impluensia ti Nazi Alemania. Naammuan dagiti Saksi ni Jehova dayta a panagbalbaliw. Kinapudnona, kastoy ti kuna ti 1936 Year Book: “Awanen ti sabali pay a paset ti lubong nga umartap iti Rumania no iti pannakaidadanes dagiti kakabsat.” Sipud idi 1933  agingga idi 1939, adda 530 a darum maibusor kadagiti Saksi ni Jehova. Siempre, intultuloy a kiniddaw dagiti piskal ti pannakaiparit ti trabaho ken ti pannakaiserra ti opisina idiay Bucharest.

Kamaudiananna, iti 8:00 ti rabii idi Hunio 19, 1935, ti opisina ket sinerrek dagiti polis, nga awit-awitda ti saan a legal a mandamiento. Kinompiskarda dagiti rekord ken ti nasurok a 12,000 a bokleta sa pinabantayanda iti maysa a guardia. Ngem adda maysa a kabsat a lalaki a nakalibas. Nagna iti makinlikud a ridaw ken nakiuman iti maysa a mannakipagrikna nga abogado, a maysa met a senador. Ti senador inawaganna dagiti polis ket imbagana a waswasenda ti saan a legal a pannakaiserra ti opisina ken isublida dagiti amin a rekord. Ngem apagbiit laeng dayta a pannakabang-ar.

Idi Abril 21, 1937, ti Ministry of Religions adda impaulogna a bilin a naipablaak iti opisial a gazette ken kadagiti periodiko. Kuna ti bilin a nainget ti pannakaiparit ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova idiay Romania. Siasinoman nga agiwaras wenno mangbasa pay ketdi kadagiti literaturada ket maaresto ken madusa ken makompiskar dagiti publikasionda.

Nagapelar dagiti kakabsat maibusor iti paglintegan. Ngem ti ministro ti gobierno a nakiraman iti pannakaaramid dayta a linteg, ammona a nakapuy ti kasona isu a namitlo nga intantanna ti pannakangngeg ti kaso. Sakbay a dimteng ti masnup a petsa, indeklara ni Ari Carol II nga agbalin a diktadora ti Romania. Idi Hunio 1938, adda naipaulog a baro a bilin maibusor kadagiti Saksi ni Jehova. Nagapelar manen dagiti kakabsat. Nangisuratda pay iti opisial a memorandum para iti ari, a kunada a dagiti publikasion dagiti Saksi ket makaisuro, saan a subersibo, ken saan a mangitantandudo iti riribuk. Iti memorandum, nadakamat pay ti desision idi ti maysa a nangato nga ukom maipapan iti daytoy a banag. Ti memorandum ket inted ti ari iti Ministry of Religions. Ania ti reaksionda? Idi Agosto 2, 1938, ti ministro impaiserrana ti opisina idiay Bucharest.

Bayat daytoy a narikut a tiempo, sumagmamano a kakabsat​—sangapamiliaan pay ketdi​—ti naaresto ken naibalud, iti  dadduma a kasasaad, gapu laeng ta nagkantada kadagiti kanta ti Pagarian iti mismo a pagtaenganda. Tallo a bulan agingga iti dua a tawen ti kapaut ti sentensia. Bueno, kasano a naduktalan dagitoy a kakabsat? Adu kadakuada ti siniim dagiti tattao nga inimpluensiaan ti klero. Nagpammarang dagitoy nga espia kas agtartrabaho, aglaklako, ken dadduma pay.

Maaresto met ti siasinoman nga agik-ikut kadagiti literaturatayo. Adda maysa a kabsat a lalaki nga agtartrabaho iti kakaykaywan kas parapukan iti kayo a nangitugot iti Biblia ken Tinawen a Libro. Maysa nga aldaw, adda polis a nangsukimat kadagiti personal a sanikuada ket nasarakanna ti literatura ti kabsat. Inarestoda ken inkuyogda a nagnagna a sakasaka iti 200 kilometro agingga iti korte, a nakasentensiaanna iti innem a bulan a pannakaibalud. Napno iti balud, rugit, ken aduan iti kuto dagiti pagbaludan. Sopas a nakaad-adu ti digona ti kakaisuna a taraon.

Ad-adu Pay a Suot ti Inyeg ti Gubat Sangalubongan II

Idi parbangon ti Setiembre 1, 1939, ti buyot dagiti Aleman dinarupda ti Poland, a nangituggod iti sabali manen a sangalubongan a panagdadangadang. Addaan daytoy iti nakaro ken napaut nga epekto idiay Romania. Gapu iti tarigagayda a mangituray, ti Soviet Union ken Alemania, a nagpirma iti katulagan a saanda a rauten ti sabali a pagilian, biningaybingayda ti Makindaya a Europa kadagiti teritoria a sakupenda ken ginuduaguduada ti Romania a kasla tinapay. Ti Hungary innalana ti makin-amianan a Transylvania; ti Soviet Union innalana ti Bessarabia ken Amianan a Bukovina; ken ti Bulgaria innalana ti makin-abagatan a Dobruja. Kas resultana, napukaw ti Romania ti agarup kakatlo iti populasion ken teritoriana. Idi 1940, nagturay ti Facista a diktadora.

Ti baro a gobierno sinuspendena ti konstitusion ken nangipaulog iti bilin a siam laeng ti mabigbig a relihion. Ti kangrunaan kadagitoy ket, Orthodox, Katoliko, ken dagiti simbaan dagiti Luterano. Nagtalinaed ti pannakaiparit ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova. Nasaknap idi ti terorismo. Idi Oktubre 1940, ti pagilian ket sinakup ti buyot dagiti Aleman. Gapu kadagitoy a nagdakes a  kasasaad, nagsardeng ti komunikasion ti Romania ken ti Central European Office idiay Switzerland.

Gapu ta agnanaed idiay Transylvania ti kaaduan kadagiti Saksi ni Jehova, immakar ni Martin Magyarosi idiay Bucharest ken nagnaed idiay Tirgu-Mures. Nasapsapa nga immakar sadiay ti asawana a ni Maria gapu kadagiti parikut iti salun-at. Da Pamfil ken Elena Albu, a nagserbi met idiay opisina ti Bucharest ket immakar idiay makin-amianan pay a Baia-Mare. Babaen ti panagtrabahoda kadagitoy dua a siudad, da Kabsat Magyarosi ken Albu inorganisarda manen ti trabaho a panangasaba ken ti nalimed a pannakaipablaak Ti Pagwanawanan. Nagtalinaed idiay Bucharest ti katrabahuanda a ni Teodor Morăraş. Inmatonanna ti trabaho dagidiay nabati idiay Romania agingga iti pannakaarestona idi 1941.

Kabayatanna, dagiti kakabsat nagtalinaedda nga okupado iti ministerio. Buyogen ti kasta unay a panagannad, nagipaimada kadagiti literatura iti Biblia tunggal adda gundaway. Kas pagarigan,  kadagiti publiko a lugar a kas iti restawran ken kadagiti tren, nangibatida kadagiti bokleta, a namnamaenda nga adda makakita kadagita a literatura. Intultuloyda pay a sinalimetmetan ti Nainkasuratan a balakad nga agtataripnongda tapno agpipinnaregtada iti naespirituan. Ngem masapul nga agan-annadda tapno awan ti makadlaw kadakuada. (Heb. 10:24, 25) Kas pagarigan, dagidiay agnanaed kadagiti away gundawayanda dagiti padaya a nakaugalian no tiempo ti panagani, bayat nga agtitinnulong dagiti mannalon a mangidulin kadagiti apitda sa agrarambakda kalpasanna babaen ti panagpipinnakatawa ken panagiinnestoriada. Dagiti kakabsat pinagbalinda a Nakristianuan a gimong dagiti kasta a padaya.

“Maimammamegkami iti Tunggal Pamay-an”

Naaresto ni Kabsat Magyarosi idi Setiembre 1942 ngem uray adda idiay pagbaludan, intultuloyna nga inmatonan ti trabaho a panangasaba. Naaresto met dagiti agassawa nga Albu agraman ti agarup 1,000 a dadduma pay a kakabsat, nga adu kadakuada ti nawayawayaan kalpasan ti pannakakabkabil ken pannakaibaludda iti agarup innem a lawas. Gapu iti panagbalinda a neutral kas Kristiano, sangagasut a Saksi, agraman ti sumagmamano a kakabsat a babbai, ti nasentensiaan a maibalud iti 2 agingga iti 15 a tawen. Lima a kakabsat a lallaki ti nasentensiaan a mapapatay, ngem idi agangay, nabaliwan dayta iti tungpal biag a pannakaibalud. Iti rabii, dagiti armado a polis pinapanawda dagiti inna ken dagiti annakda. Nabaybay-an dagiti tarakenda ken napanawanda dagiti pagtaenganda isu nga adda tinakaw dagiti agtatakaw.

Kadagiti pagbaludan, dagiti kakabsat ket sabten dagiti guardia a manggalut kadagiti sakada sada paiddaen ida bayat a ti sabali pay a guardia saplitenna ti sakada babaen ti de-goma a pagbaut nga addaan iti alambre. Natukkol dagiti tultulangda, naikkat dagiti kuko ti sakada, limmitem dagiti kudilda, a no dadduma makudisan dagitoy a kasla ukis ti kayo. Dagiti padi nga agronronda kadagiti kampo ken nakakita kadagitoy a panangabuso linaisda dagiti kakabsat a kunkunada: “Sadino ti ayan ni Jehova-yo tapno wayawayaannakayo?”

 ‘Naimameg dagiti kakabsat iti tunggal pamay-an’ ngem ‘saanda a nabaybay-an iti rigat.’ (2 Cor. 4:8, 9) Kinapudnona, liniwliwada dagiti dadduma pay a balud babaen ti namnama ti Pagarian, nga inawat met dagiti dadduma. Usigentayo ti ulidan ni Teodor Miron manipud iti purok a Topliţa idiay makin-amianan a daya a Transylvania. Sakbay ti Gubat Sangalubongan II, ammo ni Teodor nga iparit ti Dios ti pumatay, isu a saan a nagsoldado. Gapuna, idi Mayo 1943 nasentensiaan iti lima a tawen a pannakaibalud. Di nagbayag kalpasanna, naam-ammona ni Martin Magyarosi, Pamfil Albu, ken ti dadduma pay a Saksi a nakabalud ken immanamong a mayadalan iti Biblia. Napartak ti panagrang-ay ni Teodor iti naespirituan ket, kalpasan ti sumagmamano la a lawas, indedikarna ti biagna ken ni Jehova. Ngem kasano ti pannakabautisarna?

Naaddaanda iti gundaway idi a ni Teodor ken ti agarup 50 a dadduma pay a Saksi a Romaniano ket naipan idiay kampo a pagbaludan dagiti Nazi idiay Bor, Serbia. Nagnada iti nawatiwat a dalan. Bayat ti panagbiaheda, nagsardengda idiay Jászberény, Hungary, a sadiay nasurok a sangagasut a Hungario a kakabsat ti kimmuyog kadakuada. Bayat ti panagsardengda, nangibaon dagiti guardia kadagiti sumagmamano a kakabsat a mapan idiay karayan tapno kargaanda iti danum ti bariles. Gapu ta pagtalkan ida dagiti guardia, napan dagiti kakabsat nga is-isuda. Kimmuyog kadakuada ni Teodor sa nagbautisar idiay karayan. Manipud idiay Jászberény, dagiti balud ket nailugan iti tren ken bilog nga agturong idiay Bor.

Iti dayta a tiempo, adda 6,000 a Judio; 14 a Sabatista; ken 152 a Saksi a nakabalud iti kampo idiay Bor. “Nakaam-ames dagiti kasasaad,” malagip ni Kabsat Miron, “ngem inaywanannakami ni Jehova. Ti maysa a nasingpet a guardia a masansan a maipatulod idiay Hungary ket nangitugot kadagiti publikasion idiay kampo. Adda sumagmamano a Saksi nga am-ammo ken pagtaltalkanna a mangay-aywan iti pamiliana bayat ti kaawanna, isu a nagbalin a kasla kabsat kadakuada. Daytoy a lalaki, a maysa a teniente, pakdaarannakami no adda banag a mapasamak. Adda 15 a panglakayen, kas pannakaawagda itan, idiay kampo, ket nangyurnosda iti  tallo a gimong iti kada lawas. Iti promedio, agarup 80 ti timmabuno no ipalubos ti kasasaadda. Rinambakanmi met ti Memorial.”

Iti sumagmamano kadagiti kampo, dagiti Saksi a saan a nakabalud ket napalubosan a mamalon iti taraon ken dadduma pay a banag para kadagiti nakabalud a kakabsatda. Iti nagbaetan ti 1941 ken 1945, agarup 40 a Saksi idiay Bessarabia, Moldova, ken Transylvania ti naipan iti kampo konsentrasion idiay Şibot, Transylvania. Tunggal aldaw mapanda agtrabaho iti paktoria ti troso. Gapu ta nakirang ti taraon idiay kampo, dagiti Saksi nga agnanaed iti asideg linawas a namalonda iti taraon ken kawes idiay paktoria. Inwarasda dagitoy a banag sigun iti kasapulan dagiti kakabsat.

Dagita a naimbag nga aramid ket nakaipaay iti nagsayaat a panangsaksi, kadagiti balud ken guardia. Napaliiw met dagiti guardia a responsable ken mapagtalkan dagiti Saksi ni Jehova. Gapuna, impaayanda ida iti wayawaya​—banag a saan a maipapaay kadagiti balud. Adda pay maysa kadagiti guardia idiay Şibot a nangabrasa iti kinapudno.

 Dagiti Bendision Kalpasan ti Gubat

Idi nagpatingga ti gubat idiay Europa idi Mayo 1945, nawayawayaan amin a Saksi ni Jehova manipud kadagiti pagbaludan ken kampo a pagtrabahuan. Ni Martin Magyarosi, nga agtawen idin iti 62, ket nagsubli idiay Bucharest ngem nakitana nga awanen ti nagyan ti daan nga opisina. Awan ti nabati uray maysa la koma a makinilia! “Naisardeng ti trabaho ti Apo,” kuna ti maysa a report. Malaksid iti panangorganisarda iti trabaho, inkagumaan dagiti kakabsat nga iparehistro dayta, ket dandanin agbunga dagiti panagreggetda. Idi Hulio 11, 1945, nairehistro ti Association of Jehovah’s Witnesses idiay Romania.

Daytoy nga addang pinapartakna ti pannakaorganisar dagiti gimong iti publiko, asamblea, ken panangpataud kadagiti literatura. Nakatulong amin dagitoy a nangparayray iti trabaho ken nangpasardeng iti timmaud a riribuk ken di panagtutunos. Kinapudnona, iti umuna a tawen kalpasan ti gubat, nupay agkurkurang ti papel iti pagilian, nakapataud dagiti kakabsat iti agarup 870,000 a bokleta ken nasurok a 85,500 a kopia Ti Pagwanawanan ken adda nabautisaran a 1,630!

Nawaya a mangasaba dagiti kakabsat uray pay sakbay ti legal a pannakabigbig ti trabahoda. Nangyurnosda pay kadagiti gimong ken espesial a palawag publiko. Maipapan kadagiti Saksi idiay Maramureş County, kuna ti maysa a lalaki: “Bayat nga agsansanud pay laeng dagiti soldado, nagtataripnong dagiti kakabsat. Makitam ida a sumungsungad nga awanan buteng manipud kadagiti amin a rehion. Makaparagsak daydi a tiempo. Adda dagidiay nagnagna iti 80 kilometro tapno makatabuno, a nagkankanta ken nangaskasabada iti dalan. Tunggal Domingo, ipakaammo ti tserman no sadino ti pakaangayan ti gimong iti sumaganad a Domingo.”

Naipablaak dagiti palawag publiko ken naiparang dagita kadagiti ili ken purok a sumagmamano laeng ti Saksi wenno awan pay ketdi. Sakbay a tumengnga ti rabii, irugin dagiti kakabsat ti magna agingga iti 100 kilometro tapno makadanonda kadagitoy a lugar, a masansan a sakasakada gapu ta nangina dagiti sapatos. Siempre adda sapatosda ngem imbaklayda dagita. Agsapatosda laeng  no nakarigrigat ti kasasaad a kas koma no nakalamlamiis. Iti aldaw sakbay ti gimong, dagiti kakabsat nagipaimada kadagiti literatura, inwaragawagda ti tema ti palawag, ken inawisda dagiti tattao a tumabuno. Kalpasan ti palawag, nagawiden dagiti kakabsat.

Idiay Baia-Mare, Cluj-Napoca, Tirgu-Mures, ken Ocna Mureş, adu nga asamblea ti inangay dagiti kakabsat a tinabunuan dagiti ginasut a Saksi ken interesado a tattao. Ti tampok ti taripnong idiay Baia-Mare idi Hunio 1945 ket ti bautismo a naangay sangapulo kilometro ti kaadayona manipud iti ili. Kalpasan a naipaay ti palawag iti hardin ti maysa a kabsat, naitaneb ti 118 a kandidato idiay Karayan Lăpuşul, nga agay-ayus iti hardin. Nakallalagip dayta a bautismo iti napintas nga aglawlaw.

Idiay Tirgu-Mures, nangabang dagiti kakabsat iti teatro a makalaon iti 3,000. Iti aldaw sakbay ti asamblea, nagsasangpet dagiti delegado a nakalugan iti tren, karuahe, bisikleta, ken nagnagna dagiti dadduma. Adda dagidiay dagus a nangasaba ken nagawis kadagiti tattao a tumabuno iti diskurso publiko, a pakaisalaysayan ti daong ni Noe. Adu a kakabsat ti nakalua gapu iti rag-o idi nakitada dagiti plakard nga addaan iti nagpintas ti pannakaisuratna a sasao  a mangiwarwaragawag iti tema ti palawag iti intero nga ili. Pulos a dida impagarup a matagiragsakda ti kasta a wayawaya a mangikasaba iti naimbag a damag!

Sibabaknang a nagunggonaan ti napinget a panagtrabaho dagiti kakabsat. Nakaad-adu ti timmabuno ta uray la a nangiruarda iti dua a loudspeaker para kadagiti tattao a saanen a malaon ti teatro. Kas resultana, adu a kaarruba ti nakangngeg iti programa manipud kadagiti tawada. Dagiti opisial ti siudad ken dagiti dadduma pay a prominente a tattao ket naawis iti uneg tapno personal a makita ken mangngegda dagiti Saksi ni Jehova. Makaparagsak ta napunno dagiti tugaw a naireserba kadakuada. Nakiramanda met iti panagkanta.

Ti Damo a Nasional a Kombension

Inangay dagiti Saksi ni Jehova ti damo a nasional a kombensionda idiay Romania idi ngudo ti lawas ti Setiembre 28 ken 29, 1946. Naangay dayta iti Roman Arenas (Arenele Romane) idiay Bucharest. Immanamong dagiti estasion ti tren idiay Romania a saanda laeng a mangipaay iti espesial a tren no di ket kissayanda pay ti plete iti 50 porsiento! Nasurok a sangaribu a delegado manipud kadagiti dadduma a kaadaywan a paset ti pagilian ti intulod ti tren iti kabesera ti pagilian. Adu ti nagawit kadagiti plakard, a mangawis iti interes dagiti malabsanda. Ngem adda napasamak bayat ti panagbiaheda.

Nadamag ti klero ti maipapan iti kombension isu nga inkagumaanda a pasardengen ti tren. Iti 9:00 ti bigat ti Biernes sakbay ti kombension, dagiti Saksi idiay Bucharest napanda iti estasion ti tren ta namnamaenda a sumangpet dagiti kakabsat iti nagbaetan ti 9:00 ken 10:00 ti bigat. Siaanus a nagur-urayda agingga a simmangpet met laeng ti tren iti 6:00 ti malem. Saan a mailadawan ti ragsak dagiti kakabsat bayat a nagiinnabrasada kas sangaili ken mangsangaili. Adda sadiay dagiti armado a polis tapno mataginayon ti talna, ngem awan ti trinabahoda.

Gapu iti gubat, adu a paset ti Bucharest ti nadadael agraman ti 12,000 a pagtaengan isu a limitado dagiti pagdagusan. Ngem  manangipamuspusan dagiti kakabsat. Tapno makaipaayda kadagiti kanayonan a “pagiddaan,” gimmatang dagiti kakabsat iti nakaad-adu a garami ken inyaplagda dagita iti paraangan ti maysa a kabsat nga agnanaed iti kabangibang a purok a maawagan Berceni. Gapu ta nadagaang iti ngudo ti Setiembre, dagiti pamilia a makikombension agraman dagiti annakda ket komportable a naturog iti kannag babaen ti pagiddaan a garami. Ita, addan ti naipatakder a baro ken nagpintas a Kingdom Hall iti dayta met laeng a lugar.

Ti 3,400 a timmabuno iti kombension iti agsapa ti Sabado ket naragsakan a nakaammo a mamindua iti kada bulan a maipablaak manen Ti Pagwanawanan iti pagsasao a Romaniano ken Hungario. Kinapudnona, sangaribu a kopia ti umuna nga edision ti naiwaras kadagiti kakabsat iti dayta nga agsapa. Sumagmamano a tiempo a naglaon ti magasin iti uppat a mapagadalan nga artikulo tapno maammuanda dagiti impormasion a nakaikapisanda bayat ti gubat.

Nailatang ti agsapa ti Domingo para iti panangasaba. Iti sadinoman, adda grupo dagiti agibumbunannag a mangiwarwaragawag iti tema ti palawag publiko. Adda martilio, kampilan, ken pasnaan a naidrowing kadagiti plakardda. Kastoy ti naisurat a sasao: “‘Dagiti Kampilan Nagbalin a Subsob ti Arado’​—Impaltiing ti Dios Dagitoy a Sasao. Dua a Propeta ti Nangisurat. Ngem Siasino ti Mangipakat Kadagitoy?” Dagiti agibumbunannag nagiwarasda kadagiti imbitasion ken nangitukonda kadagiti magasin, a naikabil kadagiti puraw a bag nga adda tirantena ken namarkaan kadagiti sasao a “Saksi ni Jehova” wenno “Dagiti Manangiwaragawag iti Pagarian ti Dios” wenno “Dagiti Manangiwaragawag iti Teokrasia.”

Iti dayta a malem, inrugi ni Martin Magyarosi ti diskurso publikona babaen dagiti sasao nga: “Ita, dagiti dadakkel a pannakabalin iti lubong ket madama ti komperensiada idiay Paris maipaay iti talna. Iti daytoy a kombensiontayo, 15,000 ti timmabuno. No kapkapanyo a saggaysa dagiti Saksi ni Jehova nga adda ita, awan ti masarakanyo a kampilan wenno paltogda. Apay? Gapu ta dagiti kampilan ket pinagbalintayon a subsob ti arado!” Gapu kadagiti  nakalkaldaang nga epekto dagiti gubat iti sadinoman, nabileg ken naintiempuan dayta a palawag.

Iti Domingo, timmabuno ti attorney general, ti sekretario ti Internal Affairs Minister, ti sumagmamano a polis, ken ti grupo dagiti padi nga Orthodox. Agpada a ninamnama dagiti kakabsat ken dagiti opisial a mangriribuk dagiti padi kas iti impangtada nga aramiden ngem maysa laeng ti nangpadas a mangdadael iti programa. Idi nakita dagiti kakabsat a magmagna ti padi nga agturong iti plataporma bayat ti palawag publiko, sinabat dagiti kakabsat, iniggamanda a nalaing ti takiagna, ken kinuyogda a nagsubli iti tugawna. “Saan a kasapulan nga agpalawag ti padi nga Orthodox iti daytoy nga asamblea,” inyarasaasda, “ngem nawayaka nga agtugaw ken dumngeg.” Saanen a naggandat ti padi a mangriribuk pay. Kalpasan ti kombension, kuna ti attorney general a tinagiragsakna dagiti palawag ken apresiarenna ti kinaurnos dagiti Saksi ni Jehova.

Maipapan iti kombension, kastoy ti insurat ti maysa a kabsat a lalaki: “Saan a nagballigi ti gandat dagiti kabusor, ket dagiti kakabsat nagawidda a napnuan iti rag-o.” Nangiparangarangda pay iti napabaro nga espiritu ti talna ken panagkaykaysa. Makaparegta dayta gapu ta adu kadagiti timmabuno iti kombension ti maragsakan a maladingitan iti pannakasinasina dagiti kakabsat gapu iti gubat.

Ngem saan a naragsakan ti klero gapu ta kadagiti adu a lugar, saandan a makapagpannuray kadagiti sekular nga autoridad a mangaramid iti kidkiddawenda no maipapan kadagiti Saksi ni Jehova. Siempre, saan a daytoy ti nangpasardeng kadakuada a  mangkondenar kadagiti kakabsat babaen kadagiti sermonda. Adda pay dagiti padi a nangala kadagiti butangero a mangkabil kadagiti agibumbunannag iti Pagarian​—lalaki man wenno babai—​no makitada ida a mangaskasaba. Naminsan, adda asawa ti padi nga Orthodox a nangkabkabil iti maysa a kabsat a babai a payunir, nga inab-ablatanna agingga a natukkol ti pagbautna! “Nakaad-adu dagiti inyulimi a darum maibusor kadagiti kasta a klero,” kuna ti maysa a report iti daydi a panawen.

Dagiti Kanayonan a Panagregget a Mangisubli iti Panagkaykaysa

Ni Alfred Rütimann, a naggapu iti sanga ti Switzerland, ket nangbusbos iti dua a bulan idiay Romania idi 1947. Ti panggep ket tapno mangangay iti kombension a kaduana ni Hayden C. Covington, manipud iti sangalubongan a hedkuarter. Ngem dagiti autoridad saanda a pinalubosan dagiti kakabsat a mangangay iti kombension, ken saanda nga inikkan ni Kabsat Covington iti visa. Ngem inikkanda ni Alfred Rütimann iti dua a bulan a visa, isu a binusbosna ti Agosto ken Setiembre idiay Romania.

Idiay Bucharest ti damo a sinarungkaranna. Idiay eropuerto, isu ket sinabat ti grupo dagiti nakaisem a kakabsat a nakaiggem iti sangareppet a sabong. Kastoy ti kadawyan a pamay-an ti panangabrasada iti sangaili. Impanda ni Kabsat Rütimann iti sanga nga opisina ti Bucharest idiay 38 Alion Street, a pagtaengan ti maysa nga interesado a lalaki. Nayakar sadiay ti opisina idi Enero 1947. Ngem gapu iti kumarkaro a pangta dagiti Komunista, pinagtalinaed dagiti kakabsat ti opisina idiay 38 Basarabia Street kas ti opisial nga adresda. Nagatang dayta idi Hulio 1945, ken naglaon iti daan a lamisaan, sopa, nadadael a makinilia, ken estante a napno kadagiti daanen a bokleta ken magasin. Saan a malapdan ti trabaho uray no makompiskar amin dagita. Sagpaminsan nga adda kabsat a babai nga agtrabaho sadiay.

Ni Kabsat Rütimann naam-ammona ni Pamfil Albu, ti presidente ti legal a korporasion, ken ni Martin Magyarosi, a mangimatmaton iti trabaho iti pagilian. Agpada nga agserserbi met  dagitoy a kakabsat kas manangaywan iti distrito. Limitado ti komunikasion iti sumagmamanon a tawen, isu a naragsakan dagiti Romaniano a kakabsat a nakadamag kadagiti baro a panagrang-ay iti organisasion ni Jehova, kas iti pannakaipasdek ti Teokratiko nga Eskuelaan ti Panagministro kadagiti kongregasion ken ti Gilead School a pakasanayan dagiti agbalin a misionero. Sigagagar ti amin a makakita iti pannakairugi ti Teokratiko nga Eskuelaan ti Panagministro idiay Romania. Kinapudnona, dagus nga inyurnos dagiti kakabsat ti in-inut a pannakayimprenta dagiti 90 a leksion ti libro a mausar iti eskuelaan, ti Theocratic Aid to Kingdom Publishers. Nayimprenta dagitoy iti Romaniano ken Hungario.

Ngem ti kangrunaan a panggep ni Kabsat Rütimann ket tapno sarungkaranna ti adu a kongregasion ken grupo aginggat’ mabalin tapno iranudna kadakuada dagiti napateg a palawag a mangngeganda koma iti kombension. Gapuna, isu ken ni  Kabsat Magyarosi, a nagserbi kas managipatarus, biningayda iti dua a paset ti panagsarungkarda kadagiti lugar a nakaipasdekan ti kinapudno. Ti Transylvania ti immuna a sinarungkaranda.

Ti Transylvania ken ti Dadduma Pay a Lugar

Kas kadagiti adu a lugar, kasta unay ti panangikagumaan dagiti agibumbunannag idiay Transylvania tapno matabunuanda dagiti espesial a gimong. Situtulokda nga agpuyat gapu iti okupado nga eskediul dagiti dua a sangaili. Kas pagarigan, idiay purok ti Vama Buzăului, ti programa ket nangrugi iti 10:00 ti rabii ken nagpatingga iti 2:00 ti parbangon ngem awan man la ti reklamo dagiti 75 a timmabuno.

“Ti panangmatmat dagiti tattao iti oras ket naiduma kadakami a Sueko,” insurat ni Alfred Rütimann idi agangay. “Situtulokda a bumangon iti 2:00 wenno 3:00 ti parbangon para kadagiti sangaili, ken saanda unay a maseknan iti oras ken eskediulda! Nupay magmagnada​—ken no dadduma adayo ti pagpagnaenda a sakasaka​—kasla ad-adu pay ti panawenda ngem dakami ken saanda unay a mabambannog. Idi damo, impagarupko a saan a praktikal ti mangangay iti gimong no adalemen ti rabii, ngem impatalged ni Kabsat Magyarosi nga awan ti problema iti dayta.”

Ti simmaruno a sinarungkaranda ket ti Tirgu-Mures, maysa a siudad nga addaan idin iti populasion a 31,000. Nagsagaba met daytoy gapu iti gubat ken awan ti nabati uray maysa la koma a rangtay. Kaskasdi, 700 a kakabsat manipud iti 25 a kongregasion ti nagdaliasat iti agarup 50 kilometro a mapan iti lugar a pagtataripnongan​—iti awan makaykayona a paset ti kabakiran nga asideg iti siudad.

Napan met dagiti kakabsat idiay Cluj-Napoca, a sadiay 300 ti nagtataripnong manipud iti 48 a kongregasion. Bayat iti kaaddada idiay siudad, ni Kabsat Magyarosi impakitana ken ni Kabsat Rütimann ti pagimprentaan a napukaw idi 1928 gapu ken ni Jacob Sima. Ania ti napasamak kenkuana? “Natay idi napan a tawen,” insurat ni Kabsat Rütimann iti reportna. “Isu ket nagbalin a mammartek.”

 Karaman kadagiti simmaruno a sinarungkaranda ti Satu-Mare ken Sighet Marmaţiei, nga asideg ti Ukraine. Addaan ti rehion iti nasurok nga 40 a Romaniano, Hungario, ken Ukranio ti pagsasaona a kongregasion. Dagiti mannalon ken pumurok saanda unay a kasapulan dagiti produkto a magatang iti sabali a lugar. Agmulmulada kadagiti bukodda a taraon kasta met iti lino ken abaka ken agtartarakenda kadagiti bukodda nga animal, nangnangruna iti karnero. Agdadaitda pay kadagiti bukodda a kawes ken ules ken isuda ti mismo a mangaramid kadagiti lalat. Ti sapatero iti purok ti paraaramid kadagiti sapatosda. Adu a kakabsat ti timmabuno kadagiti espesial a gimong a nakabado kadagiti tradisional a kawes a nabordaan a lienso ken abaka a dinaitda a mismo.

Iti maikadua a paset ti panagsarungkarda, napan da Kabsat Rütimann ken Magyarosi idiay Moldavia, iti makin-amianan a daya ti Romania. Ti immuna a sinarungkaranda ket ti purok a Frătăuţii. Nupay napanglaw dagiti kakabsat sadiay, naisangsangayan ti kinamanagpadagusda. Nakudrep a lampara laeng ti silawda bayat a pakanenda dagiti sangailida iti presko a gatas, tinapay, polenta, ken naukisan a nalingta nga itlog a naisawsaw iti narunaw a mantekilia. Babassit a malukong ti panganan ti amin. “Nakaim-imas daytoy a taraon,” insurat ni Kabsat Rütimann. Iti dayta a rabii, naturog dagiti sangaili iti kosina a nagiddada kadagiti katre a naikabil iti asideg ti urno tapno naim-imeng bayat a naturog met dagiti nangsangaili iti asideg dagiti sako ti garami.

Dagiti Saksi iti dayta a rehion naregtada iti ministerio ken sibabaknang a ginunggonaan ida ni Jehova, kas ipakita ti rekord. Idi primavera ti 1945, adda 33 nga agibumbunannag iti dayta a lugar. Ngem idi 1947, immabuten iti 350 ti bilang dagiti agibumbunannag. Kayatna a sawen nga iti uneg ti dua a tawen, sangapulo a daras nga immadu ti bilang dagiti agibumbunannag!

Tapno talaga a mariknada nga away ti nagdaliasatanda, nangala dagiti kakabsat iti karison a guyoden ti dua a kabalio para iti sumaganad a 120 kilometro a panagdaliasatda nga agturong  idiay Bălcăuţi ken Ivăncăuţi. “Dagiti babassit ngem nasiglat a kabalio iti Romania kabaelanna a lasaten ti uray ania a dalan, lasonglasong man dayta wenno saan, ken iti uray ania nga oras, aldaw man wenno rabii,” insurat ti maysa a kabsat. Ti kongregasion ti Bălcăuţi a nabuangay idi 1945 ket buklen dagiti agibumbunannag a dati a kameng ti ebanghelikal nga iglesia. Ti manangaskasaba idi iti dayta a relihion ti nagserbi kas adipen iti kongregasion. Gapu iti tudo, naangay ti gimong idiay Ivăncăuţi iti pagtaengan ti maysa a kabsat. Ngem saan unay a narigatan dagiti 170 a timmabuno, a dadduma kadakuada ti nagnagna a sakasaka iti 30 kilometro tapno makadanonda sadiay.

Agdagup iti 19 a lugar, 4,504 nga agibumbunannag ken interesado manipud iti 259 a kongregasion ti nasarungkaran dagitoy dua a kakabsat a nangipaay iti palawag. Iti panagsublina idiay Switzerland, nagpalawag met ni Alfred Rütimann idiay Orăştie ken Arad, a sadiay adu a kakabsat ti nagnagna iti 60 agingga iti 80 kilometro nga agturong iti paggigimongan. Kinapudnona, adda maysa a mannalon nga agtawen iti 60 a nagnagna a sakasaka iti 100 kilometro. Kasta unay ti panagyamanna ta naikkan iti gundaway a tumabuno iti daytoy a gimong!

Kas nagpateg a pasamak iti historia ti trabaho idiay Romania, naintiempuan dagitoy nga espesial a gimong, saan laeng a gapu ta agkasapulan dagiti kakabsat iti pammaregta no di ket gapu ta naluomen dagiti maapit. Adu a tattao ti nauman kadagiti manangirurumen nga agtuturay ken iti saem nga inyeg ti gubat, ken adun ti naupay iti relihion. Maysa pay, idi Agosto 1947, adu a tattao ti giddato a pimmanglaw gapu iti bigla a panagbaba ti kantidad ti kuartada a leu. Gapuna, sidadaan itan a dumngeg dagiti adu a dati a bumusbusor iti mensahe ti Pagarian.

Adda sabali pay a rason no apay a naintiempuan dagitoy nga espesial a gimong. Adda mangrugrugi a baro ken nakarkaro pay a pannakaidadanes. Insungsong daytoy ti ateistiko nga ideolohia ken dagiti awanan asi ken nainget a lider. Nagpaut daytoy iti agarup uppat a dekada!

 Ti Soviet Union Inturayanna ti Romania

Idi Nobiembre 1946, ti tawen sakbay ti ibibisita ni Alfred Rütimann, nagturay ti Komunista idiay Romania. Kalpasan ti sumagmamano a tawen, inikkat ti partidoda ti aniaman a nabatbati a grupo dagiti bumusbusor iti gobierno tapno ti Romania ket iturayan ti Soviet. Maorganisar manen ti Romania sigun iti kaugalian ti Soviet Union.

Kas naan-anay a pananggundaway iti natalinaay pay laeng a kasasaad sakbay ti pannakaidadanes, nangyimprenta dagiti kakabsat iti ginasut a ribu a magasin, bokleta, ken dadduma pay a publikasion, ken inwarasda dagita kadagiti 20 a pagipempenan kadagiti literatura iti intero a pagilian. Kabayatanna, adu dagiti nangparang-ay iti aktibidadda ken adda met dagiti nagpayunir. Karaman kadakuada da Mihai Nistor ken ni Vasile Sabadâş.

Naibaon ni Mihai idiay makin-amianan a laud ken iti kabesera ti Transylvania, a sadiay nga intultuloyna ti nagpayunir uray impariten dagiti Komunista ti trabaho a panangasaba ken nabayagen a tiltiliwen dagiti kabusorna. Ania ti inaramidna tapno saan a matiliw? Kinunana: “Nangaramidak iti bag nga umarngi iti daydiay us-usaren dagiti lallaki nga aglaklako iti tawa. Nagbadoak kadagiti kawes a pagtrabaho ken nagawitak kadagiti sarming ti tawa ken remienta bayat a nagnagnaak iti sentro dagiti purok ken ili a nakaibaonak a mangasaba. No adda makitak a polis wenno siasinoman a mapagduaduaan, agpukkawak a kasla ket tay aglaklakoak iti sarming ti tawa. Sabali met a pamay-an ti inusar dagiti dadduma a kakabsat tapno malibasanda dagiti bumusbusor. Makaparagsak ngem napeggad daytoy a trabaho saan laeng a para kadakami a payunir no di ket uray kadagiti pamilia a nangpadagus kadakami. Kaskasdi, nangyeg iti dakkel a rag-o ti  pannakakitami a rumangrang-ay dagiti estudiante iti Biblia ken umad-adu ti bilang dagiti agibumbunannag.”

Ni Vasile Sabadâş intultuloyna met ti nagpayunir nupay masapul a masansan nga agakar-akar. Isu ket nangnangruna a nakatulong iti panangbirok ken panangsaranay kadagiti kakabsat a pinagtalaw ti Securitate, ti kangrunaan a pamay-an nga us-usaren ti baro a rehimen a Komunista tapno mataginayon ti kinatalged. “Tapno saanak a maaresto,” kuna ni Vasile, “masapul a naannad ken manangipamuspusanak. Kas pagarigan, no agbiaheak iti sabali a paset ti pagilian, kanayon a mangpanunotak iti maikanatad a rason no apay, kas koma iti panangibagak nga imbalakad ti doktor a mapanak agwatwat iti maysa nga spa.

“Babaen ti panagannadko tapno saandak a pagatapan, nabaelak ti makikomunikar kadagiti kakabsat tapno umawatda iti regular a suplay ti naespirituan a taraon. Ti paboritok a pagsasao ket ti Isaias 6:8: ‘Adtoyak! Ibaonnak’ ken ti Mateo 6:33: ‘Itultuloyyo, ngarud, a sapulen nga umuna ti pagarian.’ Dagitoy a teksto ti nangted kaniak iti rag-o ken bileg tapno makapagtultuloyak.” Kasapulan ni Vasile dagitoy a kualidad ta uray no naannad, kas kadagiti dadduma, maaresto met inton agangay.

Naranggas a Panangbusor iti Organisasion ti Dios

Idi 1948, nakarigrigat ti makisinnurat iti sangalubongan a hedkuarter isu a dagiti kakabsat masansan a nangisuratda kadagiti nalmeng a mensahe kadagiti postcard. Idi Mayo 1949, impatulod ni Martin Magyarosi ti surat ni Petre Ranca, a katrabahuanna idiay opisina ti Bucharest. Kunana: “Nasayaat ti kasasaad ti intero a pamilia. Nakapigpigsa ti angin ken nakalamlamiis, ken saankami a makapagtrabaho iti tay-ak.” Di nagbayag, insurat ti sabali pay a kabsat a “ti pamilia ket saanen a makaawat iti aniaman a nasam-it”  ken “adu ti agsakit.” Kayatna a sawen, saanen a mabalin ti agipatulod iti naespirituan a taraon idiay Romania ken adu a kakabsat ti naibalud.

Kalpasan a naipaulog ti desision ti Justice Ministry idi Agosto 8, 1949, naiserra ti opisina idiay Bucharest agraman dagiti siled a pagdagusan. Nakompiskar dagiti amin nga alikamen ken personal a sanikua. Kadagiti simmaganad a tawen, ginasut a kakabsat ti naaresto ken nasentensiaan. Iti sidong ti turay a Fascista, naakusaran dagiti Saksi ni Jehova kas Komunista; ngem idi nagturay ti Komunista, naakusaran dagiti kakabsat kas “imperialista” ken “propagandista ti America.”

Agkaraiwara dagiti espia ken agtiktiktik. Sigun iti 1953 Yearbook, ‘nakaing-inget itan ti paglintegan dagiti Komunista ta no adda siasinoman idiay Romania nga umawat iti surat manipud iti Laud, isu ket maibilang a saanen a mapagtalkan wenno nakabasol ken masipsiputan a naimbag.’ Ituloy ti report: “Nagrigat a panunoten ti buteng nga agraraira sadiay. Uray dagiti kameng ti pamilia saanda a mapagtalkan ti dadduma a kameng ti bukodda a sangakabbalayan. Naan-anay a napukawen ti wayawaya.”

Idi rugrugi ti 1950, da Pamfil ken Elena Albu, Petre Ranca, Martin Magyarosi, ken ti adu a dadduma pay a kakabsat ket naaresto ken siuulbod a naakusaranda kas espia dagiti saan a Komunista a pagilian iti Laud. Adda dagiti naparparigat tapno ibagada dagiti kompidensial a detalye ken tapno ipudnoda ti panagbalinda nga “espia.” Ngem ti laeng impudnoda ket ti panagdayawda ken ni Jehova ken ti panangitandudoda kadagiti interes ti Pagarianna. Kalpasan dagita a narigat a kasasaad, naibalud dagiti sumagmamano a kakabsat, ken naipan dagiti dadduma kadagiti kampo a pagtrabahuan. Ania ti epekto dagitoy nga agsasaruno a pannakaidadanes iti trabahotayo? Iti dayta met laeng a tawen​—1950—​adda 8 porsiento a panagrang-ay iti bilang dagiti agibumbunannag. Anian a pammaneknek ti bileg ti espiritu ti Dios!

Ni Kabsat Magyarosi nga agtawen idin iti agarup 70 ket naibaon iti pagbaludan ti Gherla idiay Transylvania, a sadiay ti nakatayanna idi ngudo ti 1951. “Nakaad-adu ken nagkaro dagiti  sinagabana maipaay iti kinapudno,” kuna ti maysa a report, “nangruna sipud idi naaresto idi Enero 1950. Ita, nagpatinggan ti panagsagabana.” Wen, iti agarup 20 a tawen, inibturan ni Martin dagiti naulpit nga ibubusor ti klero, dagiti Fascista, ken Komunista. Ti mapagulidanan a kinatarnawna ipalagipna dagiti sasao ni apostol Pablo: “Nakirupakak iti nasayaat a dangadang, tinarayko ti tarayen agingga iti pagpatinggaan, inalagadko ti pammati.” (2 Tim. 4:7) Nupay saan a naibalud, nakaipasdek met ni Maria nga asawana iti nasayaat nga ulidan ti panagibtur iti sidong ti rigat. Kuna ti maysa a kabsat a lalaki nga isu ket “nasaririt a kabsat, naan-anay a dedikado iti trabaho ti Apo.” Kalpasan ti pannakaaresto ni Martin, ni Maria ket inaywanan dagiti kabagianda, agraman ti amponda a ni Mărioara, a naibalud ken nawayawayaan idi otonio ti 1955.

“Nagsayaat a Tattao Dagiti Saksi ni Jehova”

Idi 1955, adda amnestia nga impaay ti gobierno, ket adu a kakabsat ti nawayawayaan. Ngem apagbiit laeng ti wayawayada. Sipud idi 1957 agingga idi 1964, natiliw ken naaresto manen dagiti Saksi ni Jehova ken nasentensiaan ti dadduma kadakuada iti tungpal biag a pannakaibalud. Ngem saan a napukawan iti namnama dagiti kakabsat a naibalud no di ket nagpipinnaregtada tapno makapagtakderda a sititibker. Kinapudnona, nagbalinda a nalatak gapu kadagiti prinsipio ken kinatarnawda. “Nagsayaat a tattao dagiti Saksi ni Jehova, ken saanda a sumuko ken saanda a paglikudan ti relihionda,” kuna ti maysa a naibalud gapu iti politika. Kinunana pay nga iti lugar a nakaibaludanna, dagiti Saksi ti “kaykayatda a balud.”

Adda manen ti naipaay nga amnestia idi 1964. Ngem apagbiit met laeng daytoy ta ad-adu pay a panangarestar ti napasamak iti nagbaetan ti 1968 ken 1974. “Gapu ta inwaragawagmi ti Ebanghelio,” insurat ti maysa a kabsat, “naparparigat ken nalalaiskami. Ipakpakaasimi kadakayo a laglagipenyo nga iraman kadagiti kararagyo dagiti nakabalud a kakabsattayo. Ammomi nga amin dagitoy ket suot ti pammati a masapul nga ibturanmi. Itultuloymi nga  ikasaba a situtured ti naimbag a damag kas naipakpakauna iti Mateo 24:14. Ngem naimpusuan nga idagadagmi manen kadakayo a saandakami koma a liplipatan!” Kas makitatayo, impangag ni Jehova ti napasnek ken nabuyogan iti lua a karkararag dagiti matalek kenkuana ken liniwliwana ida iti nadumaduma a pamay-an.

Nangimula ni Satanas iti Bin-i ti Di Panagtalek

Ti Diablo rarautenna dagiti adipen ti Dios saan laeng nga iti ruar no di ket iti pay uneg ti organisasion. Kas pagarigan, dadduma kadagiti kakabsat a nawayawayaan idi 1955 a dati nga addaan kadagiti rebbengen a mangimaton iti trabaho sakbay ti pannakaarestoda ti saanen a naisubli kadagiti dati a pribilehioda. Kas resultana, gimmura ken nangimulada kadagiti bin-i ti di pagkikinnaawatan. Nakalkaldaang ta nagtalinaedda a natibker iti uneg ti pagbaludan, ngem timmangsitda idi nawayawayaandan! Adda pay maysa a nalatak a kabsat, a tapno mailiklik iti pannusa, nakitinnulong iti Securitate isu a nagsagaba iti kasta unay dagiti matalek ken naapektaran ti trabaho a panangasaba.​—Mat. 24:10.

Nasken met a tamingen dagiti adipen ti Dios dagiti agduduma a panangmatmat no maipapan kadagiti banag nga idiktar ti konsiensia. Kas pagarigan, kalpasan ti pannakaaresto dagiti kakabsat, mapalubosanda nga agpili no sadino ti kaykayatda a papanan​—iti pagbaludan wenno iti pagsanaan ti asin. Minatmatan dagiti dadduma a dagidiay nangpili a mapan agtrabaho iti pagsanaan ket inkompromisoda dagiti prinsipio ti Biblia. Adda met dagidiay nangibaga a saan a masapul nga agkolorete dagiti kakabsat a babbai ken saan a maitutop a mapanda agbuya iti sine wenno iti teatro wenno uray maaddaan iti bukodda a radio.

Iti sabali a bangir, dagiti kakabsat kaaduanna a dida pulos tinagtagilag-an ti dakkel nga isyu​—ti pateg ti panagtalinaed a nasungdo iti Dios. Nabatad daytoy idi 1958 a tawen serbisio ta ipakita ti report nga adda 5,288 a nakiraman iti panagserbi iti tay-ak​—ad-adu iti nasurok a 1,000 ngem iti napalabas a tawen! Maysa pay, adda 8,549 a timmabuno iti Memorial, ken 395 ti nabautisaran.

 Nangrugi ti sabali pay a pannubok idi 1962 kalpasan nga inlawlawag Ti Pagwanawanan a ti “nangatngato nga autoridad” a nadakamat iti Roma 13:1 ket dagiti autoridad ti gobierno ti tao, saan a ni Jehova a Dios ken ni Jesu-Kristo, kas iti dati a pannakaawatda. Gapu ta adun ti sinagabada iti ima dagiti naranggas nga agtuturay, saan a maakseptar ti adu a kakabsat idiay Romania ti baro a kaipapanan ti teksto. Kinapudnona, sipapasnek nga impagarup dagiti dadduma a daytoy ket nasikap a pangallilaw dagiti Komunista tapno maaramidda ti kaykayatda iti Estado, a maikontra iti prinsipio a naibalabala iti Mateo 22:21.

Adda maysa a kabsat a lalaki a nakisarita iti padana a Saksi a nakapasiaren idiay Berlin, Roma, ken dadduma pay a siudad. “Daytoy a biahero,” malagipna, “pinasingkedanna a ti baro a pannakatarus ket saan a gakat dagiti Komunista, no di ket naespirituan a taraon nga insagana ti klase adipen. Uray no kasta, saanak latta a mamati isu a dinamagko iti manangaywan iti distritomi no ania ti rumbeng nga aramidenmi itan.”

Kinunana: “Basta agtultuloytayo iti trabaho​—dayta ti rumbeng nga aramidentayo!”

“Nagsayaat dayta a balakad, ken maragsakanak a mangibaga nga ‘agtultuloyak’ pay laeng agingga ita.”

Iti laksid dagiti nakaro a lapped iti komunikasion, ti sangalubongan a hedkuarter ken ti sanga a mangimatmaton iti trabaho idiay Romania inaramidda ti amin a kabaelanda tapno saan a maudi dagiti kakabsat no kadagiti naipalgak a kinapudno ken tapno tulonganda ida nga agtrabaho a sangsangkatunos kas nagkaykaysa a naespirituan a pamilia. Tapno mapasamak dayta, nangaramidda kadagiti surat ken nangisaganada kadagiti maitutop nga artikulo ti Ministerio iti Pagarian.

Kasano a naidanon daytoy a naespirituan a taraon kadagiti adipen ni Jehova? Ti tunggal kameng ti Country Committee ket addaan kadagiti nalimed a koneksion kadagiti agdaldaliasat a manangaywan ken kadagiti panglakayen iti kongregasion. Nataginayon dagitoy a koneksion babaen kadagiti mapagtalkan a kartero, a nangawit met kadagiti surat ken report a mapan ken aggapu  idiay opisina ti Switzerland. Gapuna, nakagun-od dagiti kakabsat iti uray sumagmamano laeng a naespirituan a taraon ken nateokratikuan nga instruksion.

Dagiti nasungdo a kakabsat sipipinget a nagtrabahoda met tapno maitandudo ti espiritu ti panagtutunos iti uneg ti mismo a kongregasion ken grupoda. Maysa kadakuada ni Iosif Jucan, a masansan nga agkuna: “Saantayo a manamnama a maisalakantayo iti Armagedon malaksid no itultuloytayo ti mangipauneg iti naespirituan a taraon ken makisinninged iti ‘Ina.’” Tuktukoyenna ti panagtalinaed a nasinged iti organisasion ni Jehova. Dagiti kasta a kakabsat ket nagpateg a gameng iti ili ti Dios ken maysa a baluarte maibusor kadagidiay mangikagkagumaan a mangdadael iti panagkaykaysada.

Dagiti Taktika ti Kabusor

Kadagiti pananggandatda a mangpakapuy iti pammati dagiti adipen ni Jehova wenno tapno pilitenda ida nga agpasakup, dagiti Komunista nagusarda kadagiti espia, traidor, ken ulbod a propaganda. Pinarparigat ken pinangtaanda pay dagiti kakabsat. Dagiti espia ken tiktik ramanenna dagiti kaarruba, katrabahuan, apostata, kameng ti pamilia, ken dagiti ahente ti Securitate. Dagiti ahente ti Securitate simrekda pay kadagiti kongregasion babaen ti panagpammarangda kas interesado iti kinapudno ken ti panagsursuroda kadagiti nateokratikuan a termino. Nagdakkel a riribuk ti inyeg dagitoy a “sinankakabsat” ken nakaad-adu dagiti naaresto. Maysa kadagitoy a “sinankakabsat” ket ni Savu Gabor, nga addaan pay iti responsable nga annongen. Isu ket naibutaktak idi 1969.​—Gal. 2:4.

Dagiti ahente ti gobierno siniimda met dagiti indibidual ken pamilia babaen kadagiti nakalemmeng a mikropono.  Kuna ni Timotei Lazăr: “Bayat ti kaaddak iti pagbaludan gapu iti neutral a takderko kas Kristiano, dagiti dadakkelko ken ti adingko a lalaki ket kanayon a paayaban ti Securitate iti hedkuarterda. Saggaysa a napalutpotda agingga iti innem nga oras. Naminsan, adda inkabilda a nakalemmeng a mikropono iti pagtaenganmi. Iti dayta a rabii, napaliiw ti adingko a maysa nga elektrisian, a nagpaspas ti panagtayyek ti metro ti korientemi. Sinukimatna ti aglawlaw ket nakitana ti dua nga alikamen a pagsiim. Rinetratona dayta sa inikkatna. Iti simmaganad nga aldaw, immay dagiti ahente ti Securitate tapno alaenda ti ay-ayamda, kas iti pangawagda kadagita.”

Masansan a masarakan dagiti ulbod a propaganda kadagiti artikulo a naipablaaken kadagiti dadduma a pagilian nga iturturayan dagiti Komunista. Kas pagarigan, ti artikulo a “The Jehovist Sect and Its Reactionary Character” ket naadaw manipud iti Ruso a pagiwarnak. Ti artikulo inakusaranna dagiti Saksi ni Jehova nga addaanda kano iti “kababalin a kas iti gagangay a napolitikaan nga organisasion” nga addaan iti panggep “a mangpakapuy iti aktibidad dagiti Sosialista a pagilian.” Indagadagna pay kadagiti agbasbasa nga ipulongda ti siasinoman a mangitantandudo kadagiti sursuro dagiti Saksi. Ngem kadagiti managpanunot a tattao, daytoy a napolitikaan a propaganda ket saan a direkta a panangaklon iti pannakapaay dagiti bumusbusor ta inwaragawagda kadagiti amin nga aktibo pay laeng dagiti Saksi ni Jehova ken awan ti naaramidanda a mangpasardeng kadakuada.

No adda kabsat a lalaki wenno babai a matiliw dagiti ahente ti Securitate, siuulpit a dangranda ida. Tapno mapagsaoda dagiti biktimada, nagusarda pay kadagiti kemikal a substansia a nangapektar kadagiti isip ken sistema dagiti nerbioda. Ni Samoilă Bărăian a puntiria ti kasta a panangabuso, kinunana: “Idi inrugida ti panangpalutpotda kaniak, pinainumdak iti droga, nga ad-adda a makadangran ngem iti pannakakabkabil. Di nagbayag, napaliiwko nga adda saan a nasayaat a mapaspasamak kaniak. Saanen a diretso ti pannagnak ken saanakon a makauli iti agdan. Kalpasanna, naaddaanak iti nakaro nga insomnia. Saankon a maipamaysa ti panunotko ken agbeddabeddalen ti panagsaok.

 “Nagtultuloy a kimmapsut ti bagik. Kalpasan ti makabulan wenno napapaut pay, saanakon a makaraman. Saanen a kabaelan ti bagik a runawen dagiti kanek, ken nakasaksakit dagiti susuopko. Nakariknaak iti kasta unay nga ut-ot. Nagkaro ti panagling-et ti sakak nga uray la nadadael dagiti sapatosko iti uneg ti dua a bulan, isu a masapul nga ibellengkon dagita. ‘Apay nga agul-ulbodka pay laeng?’ imbugkaw ti mangpalpalutpot kaniak. ‘Saanmo kadi a makita ti nagbambanagam?’ Kayatkon ti agpungtot ngem masapul nga agteppelak iti kasta unay.” Idi agangay, nakalung-aw met laeng ni Kabsat Bărăian iti nakaro a pakasuotanna.

Nagusar pay ti Securitate iti pamay-an tapno matutuok ti isip. Malagip ni Alexa Boiciuc: “Ti kasaeman a rabii para kaniak ket idi riniingdak sa impandak iti maysa a siled a sadiay nangngegko ti pannakakabkabil ti maysa a kabsat a lalaki. Di nagbayag, nangngegko ti panagsangsangit ti maysa a kabsat a babai, kalpasanna, nangngegko ti timek ni nanangko. Kaykayatkon ti mababaut ngem ti mangibtur kadagitoy a bambanag.”

Naibaga kadagiti kakabsat a mawayawayaanda no ibagada ti nagnagan dagiti dadduma pay a Saksi kasta met ti oras dagiti gimong ken dagiti pakaangayanna. Naiparegta kadagiti assawa a babbai a panawandan dagiti assawada iti pagbaludan tapno maaddaan iti nasaysayaat a masakbayan dagiti annakda.

Gapu ta innala ti Estado dagiti sanikua dagiti kakabsat, adu kadakuada ti napilitan a nagtrabaho kadagiti talon nga imatmatonan dagiti Komunista. Saan met a narigat unay ti trabaho, ngem dagiti lallaki masapul a tabunuanda dagiti napolitikaan a taripnong a masansan a maangay. Naum-umsi dagidiay saan a timmabuno, ken naksayan dagiti sueldoda agingga a dandani awanen ti nabati. Gagangay a dagitoy a kasasaad ti nangparigat kadagiti Saksi ni Jehova, a saan a nakiraman iti aniaman a napolitikaan a taripnong wenno aktibidad.

No rubbuotenda dagiti pagtaengan dagiti Saksi, dagiti ahente ti gobierno alaenda pay dagiti personal a sanikua dagiti kakabsat, nangnangruna dagidiay bambanag a mabalin nga ilako. Iti ngalay ti panawen ti lam-ek, masansan a dadaelenda dagiti paginuduan, a  kakaisuna a mangpapudot kadagiti pagtaengan. Apay? Gapu ta ipagarupda a dagiti paginuduan ket nagsayaat a pagidulinan kadagiti literatura. Nupay kasta saan a nagsardeng dagiti kakabsat. Uray dagidiay nangibtur kadagiti panangabuso ken rigat ti biag kadagiti kampo a pagtrabahuan ken pagbaludan intultuloyda ti nangsaksi ken ni Jehova ken nangliwliwa iti maysa ken maysa, kas makitatayo itan.

Panangidaydayaw ken ni Jehova Kadagiti Kampo ken Pagbaludan

Malaksid kadagiti pagbaludan, addaan ti Romania kadagiti tallo a dadakkel a kampo a pagtrabahuan. Idiay Danube Delta ti ayan daydiay maysa, idiay Great Island ti Braila daydiay maikadua, ken idiay sabangan ti Danube ken Nangisit a Baybay daydiay maikatlo. Sipud idi nangrugi nga agturay dagiti Komunista, dagiti balud a Saksi masansan a nailaokda kadagiti nangidadanes idi kadakuada, a naaresto gapu ta adda koneksionda iti dati a rehimen. Ti kabsat a lalaki, a maysa a manangaywan iti sirkito, naibalud a kadua ti 20 a padi! Siempre ti kasta a pannakaibalud ti nangilukat iti gundaway para iti adu a makapainteres a saritaan.

Kas pagarigan, iti maysa a pagbaludan, adda kabsat a lalaki a nakisarita iti maysa a propesor ti teolohia a dati a mangmangted  iti eksaminasion para kadagiti agngayngayangay iti kinapadi. Di nagbayag, naduktalan ti kabsat a dandani awan ti ammo ti propesor maipapan iti Biblia. Karaman kadagiti balud a dumdumngeg kadakuada ket ti heneral ti buyot ti napadisi a rehimen.

Ti heneral insaludsodna iti propesor: “Apay a ti maysa laeng a trabahador ket ad-adu ti ammona maipapan iti Biblia ngem sika?”

“Kadagiti seminario iti teolohia, dagiti tradision ti simbaan ken dagiti nainaig a bambanag ti naisuro kadakami, saan a ti Biblia,” kuna ti propesor.

Saan a nakappapati dayta iti heneral. “Nagtalekkami iti pannakaammoyo,” kinunana, “ngem ita nakalkaldaang ta inallilawdakami gayam.”

Idi agangay, addan sumagmamano a balud a dimteng iti umiso a pannakaammo iti kinapudno ken nangidedikar iti biagda ken ni Jehova. Karaman kadakuada ti maysa a lalaki a mangikarkaro iti 75 a tawen a sentensiana gapu iti panagtakaw. Kinapudnona, nagdakkel ti namalbaliwan daytoy nga indibidual ket nadlaw daytoy dagiti autoridad iti pagbaludan. Gapuna, inikkanda iti baro a trabaho​—trabaho a gagangay a saanda nga ited iti maysa a naibalud gapu iti panagtakaw. Isu ket mapan iti ili nga is-isuna tapno gumatang kadagiti bambanag a kasapulan iti pagbaludan!

Nupay kasta, nagrigat ti biag iti pagbaludan, ken nakirang ti taraon. Uray la a kiniddaw dagiti balud a saanen a maukisan dagiti patatasda tapno isu pay a mainayon a kanenda. Nanganda pay kadagiti sugar beet, ruot, bulbulong, ken dadduma pay a mula tapno laeng maap-apan ti tianda. Idi agangay, adu ti natay gapu iti malnutrision, ken nagsikada amin.

Bayat ti kalgaw, dagiti kakabsat idiay Danube Delta agpalada iti daga ken ikabilda iti maar-aramid a puttot. Iti panawen ti lam-ek, agparaspasda kadagiti lidda bayat a nakatakderda iti niebe. Naturogda kadagiti daanen ken landok a bangka, a sadiay nga anduranda ti lam-ek, rugit, kuto, ken dagiti awanan asi a guardia nga awan ti bibiangda uray no adda matay a balud. Ngem aniaman ti kasasaadda, nagpipinnaregta ken nagtitinnulong dagiti kakabsat  tapno agtalinaedda a nabileg iti naespirituan. Usigentayo ti kapadasan ni Dionisie Vârciu.

Sakbay unay ti pannakawayawaya ni Dionisie, adda maysa nga opisial a nagsaludsod kenkuana: “Vârciu, nagbalbaliw kadi ti pammatim gapu iti pannakaibaludmo?”

Simmungbat ni Dionisie: “Dispensarennak, ngem kayatmo kadi a suktan ti nangato a kualidad ti kawesmo maipaay iti nababbaba a klase?”

“Saan,” kuna ti opisial.

“Bueno,” intuloy ni Dionisie, “bayat ti pannakaibaludko, awan ti nangitukon kaniak iti aniaman a nasaysayaat ngem iti pammatik. Isu nga apay koma a baliwak daytoy?”

Gapuna, ti opisial inalamanona ni Dionisie ken kinunana: “Nawayakan Vârciu. Taginayonem ti pammatim.”

Saan a naidumduma dagiti kakabsat a kas ken ni Dionisie. Ti tured ken naespirituan a bilegda ket nagtaud iti pammatida ken ni Jehova. Tinaginayonda a nabiag dayta a pammati kadagiti nakaskasdaaw a pamay-an.​—Prov. 3:5, 6; Fil. 4:13.

Panagadal Babaen ti Memoria

“Ti kaaddak iti pagbaludan ket panawen ti nateokratikuan a pannakasanayko,” kuna ni András Molnos. Apay a naikunana dayta? Gapu ta nakitana ti pateg ti linawas a pannakitaripnong kadagiti kakabsatna tapno adalenda ti Sao ti Dios. “Masansan,” kuna ni András, “a saan a naisurat ti impormasion no di ket adda iti isip. Dagiti kakabsat a lallaki manglagipda kadagiti artikulo ti Pagwanawanan a napagadalanda sakbay ti pannakaibaludda. Adda pay ketdi sumagmamano a kakabsat a makaikabesa iti linaon ti intero a magasin​—agraman dagiti saludsod kadagiti mapagadalan nga artikulo!” Iti dadduma a kaso, daytoy a naisangsangayan a pannakaikabesa ket resulta ti panangkopiada kadagiti naespirituan a taraon, nga inar-aramid idi ti dadduma a balud sakbay ti pannakaarestoda.​—Kitaenyo ti kahon a “Dagiti Pamay-an ti Panagkopia,” iti panid 132-3.

 Iti panangisaganada kadagiti Nakristianuan a gimong, dagiti responsable a kakabsat iyanunsioda ti topiko a mausig. Tunggal balud ikagumaanna a lagipen ti amin a kabaelanna maipapan iti dayta a topiko, manipud kadagiti teksto ti Kasuratan ken kadagiti punto a nasursurona kadagiti katulongan iti panagadal iti Biblia nga impablaak dagiti Kristiano. Kalpasanna, agtataripnongda tapno pagsasaritaanda ti material. Iti gimong, mangpilida iti konduktor a no malpas ti panglukat a kararag, idauluanna ti diskusion babaen ti panangyimtuodna kadagiti maitutop a saludsod. Kalpasan ti panagkomento ti tunggal maysa, idatagna ti kapanunotanna sa umakar iti sumaganad a punto.

Kadagiti dadduma a pagbaludan, maiparit ti panagsasarita kas grupo. Ngem manangipamusposan dagiti kakabsat. Malagip ti maysa a kabsat a lalaki: “Masansan nga ikkatenmi ti sarming ti tawa iti pagdigusan ken pintaanmi dayta iti nabasa a sabon a linaokanmi iti apug, a kinarusmi iti diding. Mabalin a suratan daytoy no mamagaan isu a naisuratmi ti leksion para iti dayta nga aldaw. Adda maysa a kabsat a mangidiktar a siuulimek kadagiti sasao bayat nga isurat met dayta ti sabali.

“Nabingaybingaykami iti sumagmamano a selda, a nagbalin a grupo ti panagadal. Tunggal leksion ket maipasa kadagiti amin a kakabsat iti uneg ti maysa a selda. Gapu ta maysa laeng a selda ti addaan iti pagsuratan, dagiti kakabsat iti sabali pay a selda inawatda ti impormasion babaen ti Morse code. Kasano? Maysa kadakami ti mangpat-il iti diding wenno iti tubo a pagpapudot tapno mayallatiw ti mensahe ti artikulo, ngem iti naulimek a pamay-an aginggat’ mabalin. Kabayatanna, dagiti kakabsat iti sabali a selda iyampirda dagiti kopada iti diding wenno iti tubo sa idekketda ti lapayagda iti bukodda a kopa, nga agserbi kas pagdengganda. Dagidiay saan a makaammo iti Morse code masapul a sursuruenda dayta.”

Kadagiti sabali pay a pagbaludan, immawat dagiti kakabsat iti presko a naespirituan a taraon manipud iti ruar babaen kadagiti masirib ken manangipamusposan met laeng a kakabsat a babbai. Kas pagarigan, no agaramidda iti tinapay, dagiti kakabsat a babai  mangikabilda kadagiti literatura iti uneg ti bellaay. Inawagan dagiti kakabsat daytoy a taraon kas tinapay manipud langit. Dagiti kakabsat a babbai naidanonda pay dagiti paset ti Biblia kadagiti pagbaludan babaen ti panangkupinda iti babassit kadagiti panid ti Biblia sa inkabilda dayta iti uneg dagiti plastik a bola a kinalupkopanda iti tsokolate ken kakaw.

Ngem ti pagdaksan daytoy nga urnos ket dagiti kakabsat masapul nga agbasada iti uneg ti kasilias ta daytoy ti kakaisuna a lugar a mabalinda a pagyanan iti sumagmamano a minuto a saan a bambantayan dagiti guardia. No ti literatura ket nabasan ti maysa a kabsat, ilemmengna dayta iti likud ti tangke a pagurnongan ti danum. Dagiti saan a saksi a balud ammoda met daytoy a pagilemmengan isu nga adu kadakuada ti siuulimek met a nangbasa iti dayta.

 Nagtalinaed a Natarnaw Dagiti Babbai ken Ubbing

Kas kadagiti adu a dadduma pay a Saksi, dagiti agkabsat a Viorica ken Aurica Filip ket indadanes dagiti kameng ti pamiliada. Adda pito a kabsatda a lallaki ken maysa a babai. Insalaysay ni Viorica: “Gapu iti tarigagay ni Aurica nga agserbi ken ni Jehova, insardengna ti ageskuela iti kolehio idiay Cluj-Napoca idi 1973, ken nabautisaran di nagbayag kalpasan dayta. Ti kinapasnek ken kinaregtana ti nangtukay iti interesko isu nga inrugik met ti agadal iti Sao ti Dios. Idi naammuak ti maipapan iti kari ti Dios nga agnanayon a biag iti paraiso a daga, naikunak nga awanen ti nasaysayaat pay ngem iti dayta. Bayat ti panagtultuloyko nga agadal, impapusok dagiti prinsipio ti Biblia mainaig iti panagbalin a neutral kas Kristiano ken nagkedkedak nga agbalin a kameng ti Partido Komunista.”

Intuloy ni Viorica: “Idi 1975, indedikarko ti biagko ken ni Jehova. Pimmanawak pay iti pagtaenganmi ken nakipagnaedak iti kabagiak idiay siudad ti Sighet Marmaţiei. Nagtrabahuak sadiay kas mannursuro. Gapu ta saanak a nakiraman iti politika, imbaga kaniak dagiti opisial iti eskuelaan a masesanteak inton agngudo ti tawen ti panageskuela. Inkagumaan ti pamiliak a lapdan dayta isu nga indadanesdakami ken ni manangko.

Nabutbuteng met uray dagiti ubbing nga ages-eskuela. Ti Securitate ti nangbutbuteng iti dadduma kadakuada. Malaksid iti panagsagabada iti pisikal ken berbal a panangabuso, adu kadakuada ti napapanaw iti eskuelaan ken masapul a sumrekda iti sabali nga eskuelaan. Adda met dagidiay saanen a napalubosan nga ageskuela. Inkagumaan pay dagiti ahente nga allukoyen dagiti ubbing nga agserbi kas espia!

Malagip ni Daniela Măluţan, nga agserserbi itan kas pioneer: “Masansan a naibabainak iti sanguanan dagiti kaklasek gapu ta saanak a nakiraman iti Union of Communist Youth, maysa a pamay-an tapno masursuruan dagiti agtutubo maipapan iti politika. Idi addaak iti maikasiam a tukad, adu a rigat ti impalak-am kaniak dagiti ahente ti Securitate, kasta met kadagiti agtiktiktik a mannursuro  ken dadduma pay nga opisial iti eskuelaan. Sipud idi 1980 agingga idi 1982, dandani tunggal maikadua a Mierkoles a mapalutpotak iti opisina ti prinsipal. Kadagitoy a panagpalutpot, saan a mapalubosan ti prinsipal nga agyan iti opisinana. Ti managpalutpot, a maysa a koronel ti Securitate, ket nalatak kadagiti kakabsat idiay Bistriţa-Năsăud County gapu iti gurana kadakami ken iti kinapingetna a mangtiliw kadakami. Impakitana pay kaniak dagiti surat a mangpadpadakes kadagiti responsable a kakabsat. Kayatna a pakapuyen ti panagtalekko kadagiti kakabsat tapno tallikudak ti pammatik ken tapno maguyugoyak​—a maysa nga estudiante—​nga agserbi kas espia ti Securitate ngem saan a nagballigi.

“Nupay kasta, adda met naimbag a kapadasak. Kas pagarigan, ti mannursurok iti historia, a kameng ti partido dagiti Komunista, kayatna a maammuan no apay a kanayon a mapalpalutpotak. Maysa nga aldaw, kinanselarna ti klasemi iti historia ket iti uneg ti dua nga oras iti imatang ti intero a klase, nakaad-adu ti sinaludsodna maipapan iti pammatik. Nasdaaw kadagiti sungbatko ken aminado a saan a rumbeng a mairurumenak. Kalpasan daytoy a diskusion, naaddaanen iti panagraem kadagiti panangmatmattayo ken immawat pay kadagiti literatura.

“Ngem nagtultuloy ti panangbusor kaniak dagiti opisial ti eskuelaan. Kinapudnona, pinapanawdak iti eskuelaan idi naturposko ti maikasangapulo a grado. Nupay kasta, dagus a nakabirokak iti pagtrabahuan ken pulos a diak pagbabawyan ti panagmatalekko ken ni Jehova. Wen, agyamanak kenkuana ta napadakkelak babaen kadagiti Kristiano a nagannak a nagtalinaed a natarnaw iti laksid dagiti rigat a sinagabada iti sidong ti rehimen a Komunista. Malagipko pay laeng agingga ita ti nasayaat nga ulidanda.”

Nasubok Dagiti Agtutubo a Lallaki

Iti kampania ti Securitate maibusor kadagiti Saksi ni Jehova, nangnangruna a pinuntiriada dagiti agtutubo a kakabsat a lallaki gapu iti panangtaginayonda iti neutral a takderda kas Kristiano. Naarestoda, naibalud, nawayawayaan, naaresto manen, ken naisublida iti pagbaludan. Ti panggep ket tapno kumapuy ti  pakinakemda. Maysa kadakuada ni József Szabó, a nasentensiaan iti uppat a tawen a pannakaibalud kalpasan la unay ti pannakabautisarna.

Kalpasan ti maikadua a tawen ti pannakaibaludna, nawayawayaan ni József idi 1976, ket di nagbayag kalpasan dayta, naam-ammona ti agbalinto nga asawana. “Nagtulagkami ken inkeddengmi no kaano ti kasarmi,” kuna ni József. “Kalpasanna, nakaawatak iti sabali manen nga ayab idiay Cluj Military Tribunal. Masapul nga agpakitaak kadakuada iti mismo nga aldaw ti kasarmi! Iti laksid dayta a kasasaad, nagkasarkami latta sa dimmatagak iti pangukoman kalpasanna. Nupay awan pay agmalem a panagkaduami ken ni baketko kas agassawa, nasentensiaanak manen iti tallo a tawen a pannakaibalud. Diak mailadawan no kasano kasaem dayta a panagsinami.”

Malagip ti sabali pay nga agtutubo a Saksi a ni Timotei Lazăr: “Idi 1977, nawayawayaankami ken ni adingko manipud iti pagbaludan. Ti manongmi, a nasapsapa iti maysa a tawen ti pannakawayawayana, ket nagawid tapno makipagrambak kadakami ngem naisagmak ta agur-uray kenkuana dagiti ahente ti Securitate. Inkapilitan idi a nagsisinakami iti dua a tawen, pito a bulan, ken 15 nga aldaw, sa ita iyadayoda manen ti kabsatmi ken isublida iti pagbaludan gapu ta nagtalinaed a neutral kas Kristiano. Nadudog ti pusomi ken ni adingko.”

Panangrambak iti Memorial

Kadagiti rabii ti Memorial, ad-adda a napinget dagiti bumusbusor a mangbirok kadagiti Saksi ni Jehova. Nangrubbuotda kadagiti pagtaengan, nangikeddengda kadagiti multa, ken nangarestoda. Kas panagannad, nagtataripnong dagiti kakabsat kadagiti babassit a grupo​—a no dadduma por pamilia laeng​—tapno rambakanda ti ipapatay ni Jesus.

“Maysa a rabii bayat ti Memorial,” kuna ni Teodor Pamfilie, “nagkarabiyan ti hepe dagiti polis a nakiinninuman kadagiti gagayyemna. Idi nagpakada tapno rubbuotenna dagiti pagtaengan dagiti kakabsat, kiniddawna iti maysa nga estranghero nga adda luganna  a mangimaneho kenkuana. Nupay kasta, saan a mapaandar ti lugan. Di nagbayag, nagandar met laeng sada nagturong iti balaymi, a sadiay a ramrambakanmi idi ti Memorial kas bassit a grupo. Ngem gapu ta nakarikep amin a tawa, awan ti nakitada a silaw isu nga impapanda nga awan ti tao iti balay. Gapuna, napanda iti sabali a balay ngem nalpasen ti Memorial isu a nakaawiden ti amin.

“Kabayatanna, nalpasen ti programami ken nagdardaras a nagawid dagiti kakabsat. Dakami laeng ken ni manongko ti nabati idi simrek ti dua a polis. Nagtakderda iti tengnga ti siled sa sipupungtot a kinunada: ‘Ania ti ar-aramidenyo ditoy?’

“‘Awan,’ kinunak. ‘Agtungtungtongkami laeng ken ni manongko.’

“‘Ammomi a nagtataripnongkayo ditoy,’ kuna ti maysa kadakuada. ‘Sadino ti ayan dagiti kakaduayo?’ Kimmita ken ni manongko, sana innayon: ‘Ket sika, ania ti ar-aramidem ditoy?’

“‘Kayatko ngamin a makita ti kabsatko,’ kinunana sa kimmita kaniak. Pimmanaw dagiti polis gapu ta napaayda. Kabigatanna, naammuanmi nga iti laksid ti kinaanep dagiti polis, awan ti natiliwda uray maysa!”

Ti Sangalubongan a Hedkuarter Nagapelar Kadagiti Opisial iti Romania

Gapu iti nadamsak a pannakatrato dagiti Saksi ni Jehova, nangaramid ti hedkuarter iti uppat a panid a surat idi Marso 1970 para iti embahador ti Romania idiay Estados Unidos ken innem a panid a surat idi Hunio 1971 para iti presidente ti Romania a ni Nicolae Ceauşescu. Iti suratda para iti embahador, imbaga dagiti kakabsat a ti Nakristianuan nga ayat ken pannakaseknanda kadagiti kakabsatda ti nangtignay kadakuada nga agsurat. Kalpasan nga inlistada ti nagnagan dagiti pito a naibalud gapu iti pammatida, kuna ti surat: “Naipadamag kadakami nga iti pagbaludan, nagkaro ti pannakaparigat dagiti dadduma nga indibidual a nadakamat iti ngato. . . . Saan a kriminal dagiti Saksi ni Jehova. Saanda a makiramraman iti aniaman a kita ti politika wenno subersibo nga  aktibidad iti sadinoman ditoy lubong, no di ket ar-aramidenda dagiti aktibidadda maipaay laeng iti narelihiosuan a panagdayawda.” Nagngudo ti surat babaen ti panangkiddawda iti gobierno a wayawayaanda koman dagiti Saksi ni Jehova tapno agpatinggan ti panagsagabada.

Iti surat a para ken ni Presidente Ceauşescu kinunada a “Dagiti Saksi ni Jehova iti Romania saanda a tagtagiragsaken ti wayawaya ti relihion nga ipapaay ti konstitusion ti Romania” no di ket maar-aresto ken nadamsak ti pannakatratoda no iranudda kadagiti sabsabali dagiti patpatienda ken no agtataripnongda tapno agadal iti Biblia. Iti surat, nadakamat met ti amnestia a nabiit pay a naipaay a nagbanag iti pannakawayawaya ti adu a kakabsat. “Impagarupmi nga adda met baro a gundaway a maipaay . . . kadagiti Saksi ni Jehova. Ngem nakalkaldaang ta saan a pimmudno daytoy. Ita, dagiti damag a nagun-odmi manipud iti intero a Romania ipakitana ti isu met laeng a nakalkaldaang a kasasaad: Ti Estado idaddadanesna pay laeng dagiti Saksi ni Jehova. Marubrubbuot dagiti pagtaenganda, makomkompiskar dagiti literaturada, maar-aresto ken mapalpalutpot dagiti lallaki ken babbai, adda met dagidiay nasentensiaan iti adu a tawen a pannakaibalud, ken nakabkabil dagiti dadduma. Maigapu daytoy iti panangbasa ken panangikasabada iti Sao ni Jehova a Dios. Dagita a bambanag ket saan a makaipaay iti nasayaat a reputasion iti Estado, ken maseknankami unay iti mapaspasamak kadagiti Saksi ni Jehova iti Romania.”

Adda dua a libro a nairagpin iti surat: Ti Kinapudno a Mangiturong iti Biag nga Awan Inggana iti Romaniano ken ti Life Everlasting​—In Freedom of the Sons of God iti Aleman.

Nangrugi a sumayaat bassit ti kasasaad dagiti Saksi ni Jehova kalpasan ti 1975, idi a nagpirma ti Romania iti Helsinki Conference on Security and Cooperation idiay Europa. Daytoy a komperensia ket nangipaay iti kalintegan dagiti tattao ken kadagiti napateg a wayawaya, agraman ti wayawaya ti relihion. Kalpasanna, dagidiay laeng saan a mayat nga agsoldado ti naaresto ken naibalud.

 Idi 1986, napagnunumuan iti baro a konstitusion nga awan ti siasinoman, agraman dagiti opisial, a mabalin a sumrek kadagiti pribado a pagtaengan no awan ti pammalubos ti bumalay malaksid kadagiti kasasaad nga adda nainkalintegan a rason no apay a masapul nga aramiden dayta. Ita, nataltalged met laengen ti rikna dagiti kakabsat no angayenda dagiti Nakristianuan a gimong, agraman ti Memorial, kadagiti pribado a pagtaengan.

Nalimed a Panagimprenta

Kabayatan ti pannakaiparit ti trabaho, naipuslit dagiti naespirituan a taraon idiay Romania kas nakaimprenta a material, stencil, wenno iti dadduma pay a pamay-an. Kalpasanna, nakopia dagita. No dadduma, naipatarusen dagita iti Romaniano ken Hungario, ngem kaaduanna a masapul a maipatarus pay laeng dagita manipud iti Aleman, Ingles, Italiano, wenno Pranses. Nadumaduma dagiti agitultulod iti literatura, kas kadagiti ganggannaet a bumisbisita iti pagilian, dagiti estudiante a mapan ageskuela, ken dagiti Romaniano nga agaw-awid manipud kadagiti panagbiaheda.

Marigatan dagiti Securitate a mangammo no siasino dagiti agitultulod ken saanda nga ammo no sadino ti pakayim-imprentaan dagiti literatura idiay Romania. Naannad dagiti kakabsat nga agim-imprenta manipud kadagiti sumagmamano a pribado a pagtaengan a saan a saruten ti uni, nga adda kadagiti nadumaduma nga ili ken siudad. Iti uneg dagitoy a pagtaengan, adda inaramidda a nalimed a paset, wenno siled, a nangikabilanda kadagiti alikamen nga usarenda a mangkopia kadagiti literatura. Dadduma kadagitoy a siled ket naikabil iti likud dagiti paginuduan, a gagangay a nayampir kadagiti diding. Ngem dagiti kakabsat binaliwanda dagiti paginuduan. Pinagbalinda dagitoy a mayakar-akar tapno makastrekda iti nalimed a siled.

Agtartrabaho ni Sándor Parajdi iti nalimed a pagimprentaan idiay Tirgu-Mures. Inyimprentana sadiay ti teksto iti inaldaw, Ministerio iti Pagarian, Ti Pagwanawanan, ken Agriingkayo! “Agtrabahokami agingga iti 40 nga oras kadagiti ngudo ti lawas, nga agsisinnublatkami a maturog iti saggaysa nga oras,” malagip ni Sándor. “Kimpet kadagiti kawes ken kudilmi ti angot dagiti  kemikal. Naminsan, idi nakaawidak iti balaymi, kinuna ti tallo ti tawenna nga anakko a lalaki: ‘Tatang, kasla teksto iti inaldaw ti angotmo!’”

Ni Traian Chira, a maysa nga asawa ken ama, ket mangyim-imprenta ken mangitultulod kadagiti literatura idiay Cluj County. Naikkan ni Traian iti nakadadaanen a manomano a pagimprentaan a maawagan iti The Mill. Mayimprentana ti material ngem naalas ti kualidadna isu nga impatarimaanna dayta iti maysa a kabsat a mekaniko. Ti kabsat sinukimatna ti makina ket maldaangan ta saanen a matarimaan ti daan a Mill. Kalpasanna, siraragsak a kinunana: “Kabaelak ti mangaramid iti baro!” Kinapudnona, saan  laeng a nangaramid iti baro a Mill. Nangtarimaan pay iti siled a pagtrabahuan iti sirok ti balay ti maysa a kabsat a babai ken nangaramid iti nasurok a sangapulo a pagimprentaan imbes a maysa laeng! Naipatulod dagitoy baro a Mill kadagiti nadumaduma a paset ti pagilian ken nagsayaat ti kualidad dagiti mayimprentana.

Idi dekada 1980, adda sumagmamano a kakabsat a nasursuruan a mangpaandar kadagiti offset duplicator, a nasaysayaat a klase ti makina. Ni Nicolae Bentaru ti immuna a nasanay, nga idi agangay, isun ti nangsanay kadagiti dadduma. Kas iti gagangay, ti pannakayimprenta ti literatura iti pagtaengan da Bentaru ket pagtitinnulonganda kas pamilia, a tunggal kameng adda trabaho nga aramidenna. Siempre nagrigat nga ilimed dagitoy a trabaho, nangruna kadagiti panawen a mangtiktiktik ti Securitate ken mangrubrubbuotda kadagiti pagtaengan. Gapuna, masapul nga alistoda,  isu a dagiti kakabsat agtrabahoda iti adu nga oras bayat ti intero a ngudo ti lawas tapno mayimprenta ken maitulod dagiti literatura. Apay nga iti ngudo ti lawas? Gapu ta adda regular a trabahoda bayat ti lawas.

Masapul a naannad met dagiti kakabsat no gumatangda kadagiti papel. Uray no agarup 500 a papel laeng ti gatangen ti maysa a kostumer, masapul nga ilawlawagna no apay. Kaskasdi, agingga iti 40,000 a pedaso a papel ti mayimprentada iti kada bulan! Masapul a naannad dagiti kakabsat no makisaritada kadagiti aglaklako. Gapu ta gagangay dagiti inspeksion kadagiti kalsada, nasken nga alertoda a mangibiahe kadagiti material.

Ti Karit iti Panagipatarus

Adda sumagmamano a kakabsat nga agnanaed iti nadumaduma a paset ti Romania a nagipatarus kadagiti literatura kadagiti lokal a pagsasao, agraman ti Ukranio, a lenguahe ti maysa a tribu iti amianan. Dadduma nga agipatpatarus ket dagiti propesor nga immawat iti kinapudno nga agisursuro kadagiti nadumaduma a pagsasao; adda met dagidiay nagsursuro iti sabali a pagsasao, nalabit babaen ti panangalada iti kurso maipapan iti lenguahe.

Idi un-unana, dagiti agipatpatarus isuratda iti libro dagiti ipatpatarusda sa ipanda dagita idiay Bistriţa, a maysa a siudad iti amianan, tapno makorehir. Maminsan wenno mamindua iti makatawen nga agsasarita dagiti agipatpatarus ken agkorkorehir tapno tamingenda dagiti saludsod maipapan iti trabahoda. No maduktalan dagitoy a kakabsat, gagangayen a masukimat, mapalutpot, makabkabil, ken maarestoda. Dagidiay maaresto ket maibalud iti sumagmamano nga oras wenno aldaw, mawayawayaan, sa maaresto manen​—maysa a proseso a maulit-ulit kas pammutbuteng kadakuada. Adda dagidiay naibalud iti mismo a pagtaenganda wenno masapul nga inaldaw a dumatag kadagiti polis. Adu dagiti naibalud, agraman da Dumitru ken Doina Cepănaru ken Petre Ranca.

Propesor iti Romaniano a lenguahe ken historia ni Dumitru Cepănaru, ken doktor met ti asawana a ni Doina. Idi agangay, nasarakan ida ti Securitate. Naaresto ken naipisokda iti agduma a  pagbaludan iti unos ti pito ket kagudua a tawen. Lima kadagitoy a tawen ti binusbos ni Doina iti naiputputong a pagbaludan. Kinapudnona, nairaman ti naganda iti surat a nadakamat itay nga inaramid ti hedkuarter para iti embahador ti Romania iti Estados Unidos. Bayat ti pannakaibaludna, nangaramid ni Doina iti 500 a surat para iti asawana ken kadagiti dadduma pay a naibalud a kakabsat a babbai tapno paregtaenna ida.

Makatawen kalpasan ti pannakaaresto da Dumitru ken Doina, naaresto met ti ina ni Dumitru, a ni Sabina Cepănaru. Lima a tawen ken sangapulo a bulan ti binusbosna iti pagbaludan. Ti laeng kameng ti pamiliada a saan a naibalud nupay siiinget a sipsiputan ti Securitate ket ti asawa ni Sabina, a maysa met a Saksi ni Jehova. Nupay delikado, kanayon a sinarungkaranna ti tallo a kameng ti pamiliana.

Idi 1938, nadutokan ni Petre Ranca kas sekretario ti opisina dagiti Saksi ni Jehova idiay Romania. Daytoy nga annongen​ —malaksid pay ti panagtrabahona kas agipatpatarus​—ti nakaigapuan ti pannakairamanna kadagiti kangrunaan a birbiroken ti Securitate. Nabirokanda ni Petre idi 1948, namin-adu nga inarestoda ket, idi 1950, naidarumda kada Martin Magyarosi ken Pamfil Albu. Gapu ta naakusar kas miembro dagiti espia ti Anglo-Amerika, 17 a tawen a nagibtur ni Petre kadagiti sumagmamano a kauuyongan a pagbaludan iti pagilian​—ti Aiud, Gherla, ken Jilava—​ken tallo a tawen a naibalud iti pagtaenganna idiay Galaţi County. Nupay kasta, daytoy a matalek a kabsat impaayna ti amin a kabaelanna nga agserbi ken ni Jehova agingga a naturposna ti biagna ditoy daga idi Agosto 11, 1991.

Dagiti naayat a panagbannog dagiti kasta a nangsalimetmet iti kinatarnaw ipalagipna dagitoy a sasao: “Saan a nakillo ti Dios tapno lipatenna ti aramidyo ken ti ayat nga impakitayo maipaay iti naganna, ta nagserbikayo kadagiti sasanto ken agtultuloykayo nga agserbi.”​—Heb. 6:10.

Dagiti Kombension iti Nawayang a Lugar

Bayat ti dekada 1980, nagtataripnong dagiti kakabsat kadagiti daddadakkel a grupo​—rinibu pay ketdi​—no adda tumaud a gundaway, kas kadagiti kasar wenno pumpon. Kadagiti kasar, mangipatakderda iti nalawa a tolda iti maitutop a lugar iti away ken arkosanda ti unegna iti nagpintas nga alpombra nga addaan kadagiti ladawan iti Biblia ken adda inabel a pakabasaan kadagiti  teksto. Maurnos dagiti lamisaan ken tugaw para kadagiti adu a “sangaili,” ken maibitin iti likud ti podium ti napadakkel a logo Ti Pagwanawanan agraman ti teksto iti tawen. Masansan a dagiti lumugar nga agibumbunannag ti agbalon kadagiti taraon a pagraranudanda sigun iti kabaelanda. Iti kasta, matagiragsakda ti dua a pasken​—pisikal ken naespirituan.

Mangrugi ti programa babaen ti palawag iti kasar wenno pumpon sa sarunuen dagiti diskurso maipapan kadagiti nadumaduma  a topiko ti Biblia. Gapu ta no dadduma ket maladaw a sumangpet dagiti ispiker, kanayon nga adda kualipikado a kakabsat a nakasagana a sumuno. Kaaduanna a Biblia laeng ti usarenda ta awan dagiti nakasagana a kopia dagiti balabala.

Bayat ti kalgaw, adu nga agnanaed iti siudad ti mapan iti away tapno aglinglingay. Kasta met ti inaramid dagiti Saksi ni Jehova. Ngem ginundawayanda ti oportunidad a mangangay kadagiti babassit a kombension kadagiti turod ken kabakiran. Nangiparangda pay kadagiti drama iti Biblia a nakakawesda kadagiti bado idi un-unana.

Ti sabali pay a nalatak a pagbakasionan ket ti Nangisit a Baybay, a nagsayaat met a lugar para kadagiti bautismo. Ania ti inaramid dagiti kakabsat tapno saan a madmadlaw ti panangitanebda kadagiti kabbaro? Ti maysa a pamay-an ket babaen ti “ay-ayam.” Dagiti kandidato ken dagiti dadduma a bautisado nga agibumbunannag mangpormada iti sirkulo bayat nga addada iti baybay sa agpipinnasada iti bola. Agtakder iti tengnga ti ispiker ken  mangipaay iti palawag, kalpasanna, maitaneb dagiti kandidato iti nataktika a pamay-an.

Maysa a Pasdek Para Kadagiti Agtartaraken iti Uyokan

Idi 1980, dagiti kakabsat idiay ili ti Negreşti-Oaş, nga adda iti makin-amianan a laud ti Romania, nangpanunotda iti pamusposan tapno legal a mapalubosan ti panangbangonda iti Kingdom Hall. Kadagidi nga aldaw, iparparegta ti Estado ti panagtaraken iti uyokan. Isu a dagiti kakabsat nga addaan iti balay dagiti uyokan napagnunumuanda a mangipasdekda iti lokal nga asosasion dagiti agtartaraken iti uyokan, a mangipaay kadakuada iti nainkalintegan a rason a mangibangon iti lugar a pagtataripnonganda.

Kalpasan ti pannakiumanda kadagiti panglakayen iti sirkito, nagparehistro dagiti kakabsat iti Apiculturists Association of Romania sa napanda iti munisipio tapno idatagda ti kiddawda a mangibangon iti pasdek a pagtataripnonganda. Dagus nga inanamongan ti autoridad ti pannakaibangon ti pasdek a naaramid iti kayo. Tallopulo ket uppat a metro ti kaatiddogna ken 14 metro ti kaakabana. Gapu iti ragsakda, dagiti agtartaraken iti uyokan ken dagiti adu a katulonganda impalpasda ti proyekto iti uneg ti tallo a bulan. Immawatda pay iti espesial a panagyaman manipud kadagiti opisial iti ili!

Gapu ta adu ti tumabuno iti pannakaisibbona ken agpaut dayta iti sumagmamano nga oras, kiniddaw dagiti kakabsat ti pannakaanamong ti panangusarda iti pasdek para iti padaya maipaay iti panagani. Nasurok a 3,000 a Saksi manipud kadagiti amin a paset ti pagilian ti nagtataripnong iti dayta nga okasion. Nasdaaw dagiti opisial iti ili ta nakaad-adu ti timmulong iti panagani sa “rinambakanda” dayta kalpasanna.

Siempre, ti selebrasion ket pudno a makagunggona iti naespirituan. Gapu iti opisial a panggep ti pasdek, masansan a maitampok dagiti uyokan ngem iti naespirituan a pamay-an. Kas pagarigan, ti ispiker ipatuldona ti kinagaget dagiti insekto, ti kinasigoda nga agdaliasat ken agorganisar, ti kinamanagsakripisioda a  nabuyogan iti tured no salaknibanda ti balayda, ken ti dadduma pay a kababalinda.

Kalpasan ti pannakaisibbona iti gimong, ti Bee Hall, kas iti pannakaawagna, ket nagtultuloy nga inusar dagiti kakabsat bayat ti nabatbati a tawen ti pannakaiparit ken iti uneg ti tallo a tawen idi maipalubosen ti trabaho.

Dagiti Manangaywan iti Sona Timmulongda a Mangitandudo iti Panagkaykaysa

Dinekdekada nga inkagumaan dagiti Komunista ti mangimula kadagiti bin-i ti panagduadua ken di panagtutunos iti nagbabaetan dagiti adipen ti Dios ken pinadpadasda a lapdan ti komunikasionda. Kas nadakamaten, nagballigida met bassit. Kinapudnona, nasinasina pay ketdi dagiti dadduma a kakabsat agingga idi dekada 1980. Dagiti ibibisita dagiti manangaywan iti sona ket nakatulong  tapno marisut daytoy a parikut, kas iti panagbalbaliw ti kasasaad ti politika.

Sipud idi ngalay ti dekada 1970, namin-adu a simmarungkar idiay Romania ni Gerrit Lösch, a miembro ti Branch Committee idiay sanga ti Austria ngem miembro itan ti Bagi a Manarawidwid. Idi 1988, namindua a simmarungkar idiay Romania dagiti representante ti Bagi a Manarawidwid a da Theodore Jaracz ken Milton Henschel. Inkuyogda ni Kabsat Lösch ken ti managipatarus a ni Jon Brenca, a kameng idin ti pamilia a Bethel iti Estados Unidos. Kalpasan dagitoy a makaparegta nga ibibisita, sikokompiansa a timmipon manen dagiti rinibu a kakabsat a nangisina iti bagbagida manipud iti kangrunaan a bagi dagiti adipen ni Jehova.

Kabayatanna, napukaw ti kinatalged ti Komunista a Europa gapu iti kumarkaro a panagbalbaliw ti kasasaad ti politika. Kimmapuy dagiti pundasionna agingga a narpuog ti kaaduan kadagitoy a rehimen idi ngudo ti dekada 1980. Idi 1989, adda krisis idiay Romania idi nga immalsa dagiti tattao maibusor iti rehimen a Komunista. Napapatay idi Disiembre 25 ti pangulo ti partido a ni Nicolae Ceauşescu agraman ti asawana. Iti simmaganad a tawen, adda naipasdek a baro a gobierno.

Nawayawayaanda met Laengen!

Kas iti dati, nagtalinaed a neutral dagiti Saksi ni Jehova bayat ti panagbalbaliw ti kasasaad ti politika idiay Romania. Nupay kasta, para kadagiti 17,000 a Saksi idiay Romania iti dayta a tiempo, dagiti panagbalbaliw ket nangyeg kadagiti wayawaya a tinagtagainep laeng ti kaaduan. “Kalpasan ti 42 a tawen,” insurat ti Country Committee, “pagrag-oanmi nga ipadamag kadakayo ti makaparagsak a report maipapan iti aktibidad ti Romania. Agyamankami iti naayat nga Amatayo, a ni Jehova a Dios, ta impangagna ti napasnek a karkararag dagiti riniwriw a kakabsat ken pinagpatinggana ti awanan asi a pannakaidadanes.”

Idi Abril 9, 1990, legal a nabigbig dagiti kakabsat kas ti Religious Organization of Jehovah’s Witnesses ken dagus a nangorganisarda kadagiti asamblea sirkito iti intero a pagilian. Nasurok  nga 44,000 ti timmabuno kadagitoy a taripnong​—nasursurok ngem doble iti bilang dagiti agibumbunannag, nga immabut iti agarup 19,000. Kinapudnona, ipakita ti report iti tay-ak ti serbisio a manipud idi Setiembre 1989 agingga idi Setiembre 1990, adda 15 porsiento a panagrang-ay dagiti Saksi ni Jehova!

Iti dayta a tiempo, ti Country Committee ti nangimaton iti trabaho babaen ti panangiwanwan ti sanga ti Austria. Ngem idi 1995, kalpasan ti 66 a tawen, adda manen ti sanga nga opisina idiay Romania.

Nataraonan iti Laksid ti Rigat ti Ekonomia

Bayat ti dekada 1980, bimmaba ti ekonomia ti Romania, ken agkurang dagiti tagilako. Idi napadisi ti gobierno a Komunista, bimmaba met ti ekonomia isu a nagbalin a nakakaasi dagiti tattao. Gapuna, dagiti Saksi ni Jehova idiay Austria, Hungary, ken iti maaw-awagan idin a Czechoslovakia ken Yugoslavia nangipatulodda iti nasurok a 70 tonelada a taraon ken kawes kadagiti kakabsatda idiay Romania. Nairanudda pay ti dadduma kadagitoy a probision kadagiti saan a Saksi a kaarrubada. “Tunggal adda maipaay a tulong,” kuna ti maysa a report, “dagiti kakabsat gundawayanda ti oportunidad a mangipaay iti naan-anay a panangsaksi.”

Malaksid kadagiti material a probision, immawat met dagiti kakabsat iti nawadwad a naespirituan a taraon. Adu ti nakalua gapu iti daytoy a nawadwad a suplay ta naruam dagiti tattao a nalabit maysa laeng a Pagwanawanan ti us-usaren ti intero a grupo. Maysa pay, nangrugi iti Enero 1, 1991 a ruar, Ti Pagwanawanan iti pagsasao a Romaniano ket naipablaaken a de kolor ken kagiddan ti Ingles nga edision! Nakaad-adu dagiti naipaima a literatura gapu kadagitoy a panagbalbaliw.

Nagbalin a Regular a Gimong Dagiti Panagsasarita kas Grupo

Bayat ti panawen ti pannakaidadanes, dagiti kakabsat saanda a maikondukta iti gagangay a pamay-an dagiti sumagmamano a gimong a kas iti Teokratiko nga Eskuelaan ti Panagministro.  Imbes ketdi, agtataripnongda kadagiti babassit a grupo, basaenda ti impormasion, sa pagsasaritaanda dayta. Kaaduanna a sumagmamano, wenno maysa laeng a kopia, ti material nga ad-adalenda.

“Idi 1992, nayimprenta iti Romaniano ti Theocratic Ministry School Guidebook,” kuna ni Jon Brenca, nga agserserbi itan kas miembro ti Branch Committee idiay Romania. “Sakbay dayta, adda sumagmamano a kakabsat nga addaanen iti kasta a libro a nayimprenta iti lugarda. Idi 1991, sinanaymi dagiti panglakayen no kasano nga ikondukta ti Teokratiko nga Eskuelaan ti  Panagministro ken no kasano ti mangted iti balakad. Ngem masansan a bumdeng dagiti panglakayen a mangbalakad, a maiwaragawag idi iti plataporma. ‘Masuron dagiti kakabsat no balakadanmi ida iti imatang dagiti sabsabali,’ kuna dagiti dadduma.”

Adda met sumagmamano a di umiso ti pannakatarusda. Kas pagarigan, idi simmarungkar iti maysa a kongregasion idi 1993 ti maysa a nagturpos iti Ministerial Training School, adda immasideg kenkuana a maysa a panglakayen nga addaan iti kopia ti eskediul ti eskuelaan a nangdakamat a dagiti daddadakkel a kongregasion mabalinda ti maaddaan iti maikadua nga eskuelaan. Gapu ta impagarupna nga agpaay kadagiti nasarsaririt nga estudiante daytoy a probision, insaludsod ti panglakayen: “Kaano ngata a mabalinmi nga irugi ti mangted kadagiti palawag iti dayta nga eskuelaan? Adda dagiti kakabsat a kualipikado iti dayta a nangatngato a tukad.” Siaanus nga inlawlawag ti sangaili dayta a banag.

“Dakkel ti naitulong dagiti asamblea sirkito tapno masursuruan dagiti kakabsat,” inlawlawag ni Kabsat Brenca, “ta nairaman kadagita ti pagtuladan para iti Teokratiko nga Eskuelaan ti Panagministro nga ikondukta ti manangaywan iti distrito. Kaskasdi, sumagmamano a tawen ti inabutna sakbay a naruam ti tunggal maysa iti dayta nga urnos.”

 Nangrugi ti Pioneer Service School idiay Romania idi 1993. Rinibu a payunir ti natulongan a rumang-ay iti naespirituan ken agbalin nga ad-adda nga epektibo iti ministerio. Pudno a makakarit ti agpayunir idiay Romania gapu ta nakarigrigat ti maaddaan iti part-time a trabaho. Nupay kasta, idi 2004, nasurok a 3,500 a kakabsat ti nakiraman iti sumagmamano nga aspeto ti panagserbi kas payunir.

Tulong Para Kadagiti Agdaldaliasat a Manangaywan

Idi 1990, naidestino idiay Romania da kabsat Roberto Franceschetti ken Andrea Fabbi a naggapu idiay sanga ti Italia. Ti panggep ket tapno tumulongda iti pannakaorganisar manen ti trabaho. “Agtawenak idin iti 57,” inlawlawag ni Kabsat Franceschetti. “Gapu iti kasasaad ti ekonomia ti Romania iti daydi a tiempo, narigatankami ken ni baketko nga Imelda iti baro nga annongenmi.

“Idi simmangpetkami idiay Bucharest idi Disiembre 7, 1990 iti 7:00 ti rabii, −12 degree Celsius ti temperatura, ken naabbungotan ti siudad iti niebe. Naam-ammomi ti sumagmamano a kakabsat iti sentro ti siudad ken sinaludsodmi no sadino ti umyananmi iti dayta a rabii. ‘Saanmi pay nga ammo,’ kunada. Nupay kasta, adda balasang a Saksi ti nanang ken lolana a nakangngeg iti saritaanmi ket dagus nga inawisnakami iti pagtaenganda. Nagyankami sadiay iti sumagmamano a lawas agingga a nakabirokkami iti maitutop nga apartment iti siudad. Dagiti kakabsat inandingay ken pinaregtadakami met, a nakatulong tapno saankami a maikawa iti baro nga annongenmi.”

Ni Roberto, a nagturpos iti maika-43 a klase ti Gilead, kaduana ni baketna a nangbusbos iti dandani siam a tawen idiay Romania, a sibubulos a tinulonganda dagiti kakabsat a magunggonaan kadagiti kapadasanda iti dinekdekadan a panagserbida ken ni Jehova. “Idi Enero 1991,” intuloy ni Roberto, “nangyurnos ti Country Committee iti maysa a miting a kadua dagiti agdaldaliasat a manangaywan, nga agdagup iti 42. Agserserbi ti kaaduan kadakuada kadagiti babassit a sirkito a buklen ti sagnenem  wenno sagpipito a kongregasion. Nakairuamandan a bisitaen ti tunggal kongregasion iti nasurok a dua nga agsinnaruno a ngudo ti lawas, a kaaduanna a dida kadua dagiti assawada. Kadagidi aldaw sakbay ti panagpatingga ti pannakaidadanes, dagiti manangaywan iti sirkito masapul nga addaanda iti sekular a trabaho tapno masuportaranda dagiti pamiliada ken tapno saan nga agatap kadakuada dagiti autoridad. Ngem ita, dagitoy a kakabsat mabalindan a tuladen ti eskediul dagiti padada a manangaywan iti sirkito kadagiti sabali a pagilian babaen ti panagserbida kadagiti kongregasion manipud iti Martes agingga iti Domingo.

“Kalpasan ti panangilawlawagko iti daytoy nga urnos, imbagak kadagiti 42 a kakabsat, ‘no sidadaankayo nga agtultuloy nga agserbi kas agdaldaliasat a manangaywan, pangngaasiyo ta itayagyo ti imayo.’ Awan ti nagitayag uray maysa! Gapuna, iti sumagmamano laeng a minuto, awanen ti agdaldaliasat a manangaywan iti pagilian! Ngem kalpasan ti napnuan kararag a panangusigda nga ad-adda iti daytoy a banag, adda dagidiay nagbalbaliw ti panunotna. Simmangpet ti sabali pay a tulong babaen kadagiti nagturpos iti Ministerial Training School idiay Alemania, Austria, Estados Unidos, Francia, ken Italia.”

Immakar idiay Romania ni Jon Brenca, a nagtaud iti tribu ti Romania. Isu ket sangapulo a tawen a nagserbi iti Bethel iti Brooklyn. Idi damo, nagserbi ni Jon kas manangaywan iti sirkito ken distrito. Malagipna: “Idi Hunio 1991, kas manangaywan iti distrito, nakipagtrabahoak kadagiti manangaywan iti sirkito a sidadaan nga agserbi iti amin a tiempo iti sidong ti baro nga  urnos. Di nagbayag, naammuak a saan laeng nga isuda ti masapul a mangaramid iti dakkel a panagbalbaliw iti kapanunotanda​—maikawa met dagiti kongregasion iti baro nga urnos. ‘Marigatan dagiti agibumbunannag a mangsuporta iti inaldaw a panangasaba,’ kuna dagiti dadduma a panglakayen. Kaskasdi, nagkaykaysada ken nangaramidda kadagiti panagbalbaliw.”

Nakatulong met ti Kingdom Ministry School ken ti Ministerial Training School tapno masursuruan dagiti kakabsat. Bayat ti Kingdom Ministry School idiay Baia-Mare, adda maysa a panglakayen nga aglulua nga immasideg iti maysa kadagiti instruktor. “Adun a tawen nga agserserbiak kas panglakayen,” kunana, “ngem ita laeng a pudno a matarusak no kasano ti umiso a panagsarungkar kadagiti kakabsat tapno mangipastor. Agyamanak iti Bagi a Manarawidwid iti daytoy a nagsayaat nga impormasion.”

Nadamag dagiti kakabsat ti maipapan iti Ministerial Training School ngem impagarupda a tagtagainep laeng ti pannakaadda ti kasta nga eskuelaan iti mismo a pagilianda. Isu a panunotem laengen no kasano ti ragsakda idi pimmudno dayta a tagtagainep idi 1999, idi a naangay ti umuna a klase ti Ministerial Training School! Manipud idi, adda walo a klase a naangayen, a pakairamanan dagiti Romaniano ti pagsasaona a kakabsat manipud iti kabangibang a Moldova ken Ukraine.

“Nasarakak ti Kinapudno!”

Nupay adun a tattao ti regular itan a makaskasabaan, adda agarup pito a milion​—kakatlo iti populasion​—ti agnanaed kadagiti di pay nakasabaan a teritoria. Adu a rehion ti saan pay a nakangngeg iti naimbag a damag isu nga adu pay ti anien! (Mat. 9:37) Tapno mapennek daytoy a panagkasapulan, dagiti regular ken special pioneer agraman dagiti panglakayen iti kongregasion immakarda kadagiti lugar a saan pay a nadanon ti naimbag a damag. Kas resultana, ad-adu ti nabuangay a grupo ken naipasdek a kongregasion. Maysa pay, ti sanga inawisna dagiti kongregasion a makiraman kadagiti espesial a kampania nga agserbi kadagiti di  pay nakasabaan a teritoria. Kas kadagiti sabali a pagilian, nakabungbunga dagitoy a kampania.

Iti maysa a nasulinek a purok, adda 83 ti tawenna a baket nga inikkan ti maysa kadagiti annakna a babai iti kopia Ti Pagwanawanan, a napidutna iti pagbasuraan idiay Bucharest. Daytoy a baket saanna laeng a binasa ti magasin no di ket indiligna pay ti amin a teksto manipud iti Bibliana​—a naiparna nga adda nailanad a nagan ti Dios. Idi nakasaritana manen ti anakna, kinunana, “Anakko, nasarakakon ti kinapudno!”

Daytoy a baket kinasaritana pay ti padi iti purok ken sinaludsodna no apay a saanna nga insuro kadagiti tattao ti maipapan iti nagan ti Dios. Saan a simmungbat ti padi no di ket kinunana a bulodenna ti Biblia ken ti magasin tapno sukimatenna dagita. Siraraem a nagtulnog ti baket, ket daytan ti maudi a pannakakitana iti Bibliana ken ti Pagwanawanan. Di nagbayag, nangasaba dagiti Saksi ni Jehova iti purokda. Inawisna ida ken inrugina ti makipagadal iti Sao ti Dios babaen ti tulong ti libro a Pannakaammo. Nagsayaat ti panagrang-ayna. Ita, isu ken dagiti babbalasangna ket addada aminen iti kinapudno.

Nawayada met Laengen nga Agtataripnong!

Idi 1990, napalaus ti ragsak dagiti Saksi ni Jehova idiay Romania ta nagtataripnongda kadagiti “Nadalus a Pagsasao” a Kombension Distrito. Adu kadakuada ti agdadamo a tumabuno kadagiti kombension. Naangay dagita idiay siudad ti Brasov ken Cluj-Napoca. Dua a lawas sakbayna, adda 2,000 a delegado a timmabuno iti Romaniano a kombension idiay Budapest, Hungary. Nupay maysa nga aldaw laeng ti pannakaangay dagiti kombension idiay Romania, naragsakan dagiti kakabsat a dimngeg kadagiti dua a representante ti Bagi a Manarawidwid, a da Milton Henschel ken Theodore Jaracz. Nasurok a 36,000 ti timmabuno, ken 1,445 ti nabautisaran​—agarup walo a porsiento iti bilang dagiti agibumbunannag!

Idi 1996, idiay Bucharest ti nayeskediul a pakaangayan ti maysa kadagiti “Dagiti Mensahero iti Nadiosan a Talna” nga Internasional  a Kombension. Ngem dagiti klero ti Orthodox inaramidda ti amin a kabaelanda tapno saan a matuloy ti kombension. Isuda ken dagiti pasurotda nangipaskilda kadagiti poster iti intero a siudad​—kadagiti sanikua ti simbaan, kadagiti pasdek, kadagiti dalan, ken kadagiti diding​—a nakaisuratan dagiti sasao a maibusor kadagiti Saksi ni Jehova. “Kina-Orthodox wenno ipapatay,” ti naisurat iti maysa a poster, bayat a kastoy ti mabasa iti sabali pay: “Kiddawenmi iti autoridad a kanselarenda daytoy a kombension. UMAYKAYO TAPNO MASALAKNIBANTAYO TI PAMMATI DAGITI AMMATAYO. Sapay koma ta tulongannatayo ti Dios!”

 Gapu iti kasta a kasasaad, dagiti opisial ti siudad inutobda manen dayta a banag ket saanda nga impalubos a maangay ti kombension idiay Bucharest. Nupay kasta, naikagumaan dagiti kakabsat ti mangabang kadagiti pasilidad maipaay iti kombension idiay Brasov ken Cluj-Napoca manipud iti Hulio 19 agingga iti 21, ken nangorganisarda met kadagiti babbabassit a kombension idiay Bucharest ken Baia-Mare para kadagidiay saan a makabiahe kadagiti sabali a pagkombensionan.

Nasdaaw dagiti reporter ta dagiti kakabsat nataginayonda ti kinakalmada ken nagbiit a naorganisarda manen dagiti bambanag. Gapuna, iti laksid dagiti panangkritikar ti klero, nagsayaat ti impadamag ti media maipapan kadagiti Saksi iti aldaw sakbay ti kombension. Uray dagiti immuna a negatibo a report adda met ti naitedda a pagsayaatan ta naipaduyakyak ti nagan ni Jehova.  “Iti uneg ti tallo a lawas,” kuna ti maysa a kabsat idiay Bucharest, “ti kinalatakmi ket katupagen ti adu a tawen a panangasabami iti intero a pagilian. Kinapudnona, ti impagarup ti Romanian Orthodox Church a manglapped kadakami ti nakatulong tapno mayadelantar ti naimbag a damag.” Agdagup iti 40,206 ti timmabuno kadagiti kombension, ken 1,679 ti nabautisaran.

Kadagiti “Managtungpal iti Sao ti Dios” a Kombension Distrito a naangay idi tawen 2000, nagagaran dagiti kakabsat nga immawat iti Baro a Lubong a Patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan iti pagsasao a Romaniano. Kuna ti manangapresiar nga agtutubo a lalaki: “Ad-adda a simmingedak ken ni Jehova idi nabasak ti naganna iti personal a kopiak iti daytoy a patarus. Naimpusuan nga agyamanak ken ni Jehova ken iti organisasionna.”

 Ti Bee Hall Nagbalin nga Assembly Hall

Malaksid iti Bee Hall a nadakamat itay, awan ti Kingdom Hall a naibangon bayat ti panawen dagiti Komunista. Isu nga idi naipalubosen ti trabaho, nakaad-adun ti agkasapulan iti Kingdom Hall. Ngem pagyamanan iti urnos a Kingdom Hall Fund ta kadagiti kallabes a tawen, maysa a Kingdom Hall iti tunggal sangapulo nga aldaw ti naibangon dagiti kakabsat! Simple ken adu ti pakausaran dagitoy a pasdek, kadawyan dagiti diseniona ken nalaka a magun-od dagiti materialesna. Kas kadagiti sabali a pagilian, ti naannayas a pannakaorganisar ti trabaho ken dagiti nakaad-adu a nagboluntario bayat ti panagibangon, nangnangruna kadagiti Kingdom Hall a napartak ti pannakaibangonna, ket nakaipaay iti nagsayaat a panangsaksi kadagiti kaarruba, negosiante, ken kadagiti opisial iti siudad.

Idiay Mureş County, immasideg dagiti kakabsat kadagiti autoridad tapno dumawatda iti permiso nga agpakabit iti koriente iti maipatpatakder a Kingdom Hall. “Apay nga agdardaraskayo?” insaludsod ti maysa nga opisial. “Di kumurang a maysa a bulan ti pannakaproseso ti permisoyo, ken bassitto pay laeng ti nagapuananyo iti dayta a tiempo.” Gapuna, nakisarita dagiti kakabsat iti direktor.

Insaludsodna met: “Apay nga agdardaraskayo? Pundasion pay laeng ti nalpasyo, saan kadi?”

“Wen,” kuna dagiti kakabsat, “ngem idi pay napan a lawas. Ikabkabilmi itan ti atepna!” Natarusan dayta ti direktor isu a nangted iti permiso iti sumaganad met laeng nga aldaw.

Ti damo nga Assembly Hall idiay Romania, a naibangon idiay Negreşti-Oaş, ket makalaon iti 2,000 a tattao idiay kangrunaan a siledna ken 6,000 idiay nawayang nga ampiteatrona. Naragsakan ni Kabsat Lösch idi naawis a mangipaay iti palawag ti dedikasion, nga indatagna iti pagsasao a Romaniano. Nasurok a 90 a kongregasion manipud kadagiti lima a sirkito ti timmulong iti panagibangon. Uray sakbay pay ti pannakaidedikar ti Assembly Hall, 8,572 ti timmabuno iti kombension distrito a naangay sadiay idi Hulio 2003.  Sigurado a mapagsasaritaan ti Assembly Hall iti komunidad dagiti Orthodox iti dayta a lugar. Ngem saan a negatibo amin a komento. Kinapudnona, adda pay ketdi sumagmamano a padi a nangkomendar iti kinagaget dagiti kakabsat a nagboluntario.

Awan ti Igam nga Agballigi Maibusor Kadagiti Adipen ti Dios

Idi nagsubli da Károly Szabó ken ni József Kiss iti nakayanakanda a pagilian idi 1911, saanda nga impagarup a bendisionan ni Jehova iti kasta unay ti trabaho nga inrugida. Usigenyo: Iti napalabas a sangapulo a tawen, agarup 18,500 nga interesado ti nabautisaran idiay Romania, isu a nagbalin a 38,423 ti bilang dagiti agibumbunannag. Ken adda 79,370 a timmabuno iti Memorial idi 2005! Tapno agtultuloy daytoy nga irarang-ay, naidedikar ti baro a pagtaengan a Bethel idi 1998 sa napalawa dayta idi tawen 2000. Adda pay tallo a Kingdom Hall a naibangon iti sanikua ti sanga.

Ngem naipasdek ti pundasion daytoy nakaskasdaaw nga irarang-ay kabayatan ti naulpit a pannakaidadanesda, a saan payen  a maibinsabinsa amin dagiti nakaad-adu a detalyena. Ngarud, amin a dayaw gapu iti amin a panagrang-ay ket rumbeng a maiturong ken ni Jehova, a ti mismo a salinongna ti nagbalin a salindeg dagiti matalek a Saksina. (Sal. 91:1, 2) Maipapan kadagiti matalek nga adipenna, inkari ni Jehova: “Aniaman nga igam a mabukelto maibusor kenka saanto nga agballigi, ket aniaman a dila a tumakderto a bumusor kenka iti panangukom kondenaremto. Daytoy ti pagtatawidan a sanikua dagiti adipen ni Jehova.”​—Isa. 54:17.

Tapno mataginayon dayta di magatadan a “pagtatawidan a sanikua,” inkeddeng dagiti Saksi ni Jehova idiay Romania a raemenda ti lulua dagidiay nagsagaba iti kasta unay maigapu iti kinalinteg babaen ti panangtuladda iti napateg a pammatida.​—Isa. 43:10; Heb. 13:7.

 [Kahon iti panid 72]

Maipapan iti Romania

Pagilian: Ti Romania ket addaan iti kalawa a 238,000 kilometro kuadrado. Kasla arinduyog ti sukogna ken agarup 720 kilometro ti kaatiddogna manipud iti daya nga agpalaud. Agpakannawan manipud amianan, dagiti kabangibangna a pagilian ket Ukraine, Moldova, Bulgaria, Serbia ken Montenegro, ken Hungary.

Umili: Ti 22 a milion nga agnanaed iti Romania ket buklen ti nadumaduma a ganggannaet ken katutubo a grupo, kas kadagiti Romaniano, Hungario, Aleman, Judio, Ukranio, Roma, ken dadduma pay. Di kumurang a 70 porsiento iti populasion ket Romanian Orthodox.

Lenguahe: Romaniano ti kangrunaan a lenguahe. Nagtaud dayta iti Latin, ti pagsasao dagiti nagkauna a Romano.

Pagbiagan: Agarup 40 porsiento ti agtartrabaho iti agrikultura, panagbakir, wenno panagkalap; 25 porsiento iti paktoria, pagminasan, wenno panagibangon; ken 30 porsiento iti industria a mangituktukon iti serbisio.

Taraon: Dagiti apit ramanenna ti mais, patatas, sugar beet, trigo, ken ubas. Karnero ti kaaduan a taraken. Ti dadduma pay ket baka, baboy, ken manok.

Klima: Nagduduma ti temperatura ken kapigsa ti tudo depende iti rehion. Iti intero a pagilian, kalkalainganna ti klima nga addaan iti uppat a paniempo.

 [Kahon iti panid 74]

Dagiti Nagduduma a Rehion ti Romania

Ti kaaduan a paset ti Romania ket kataltalonan a nabingaybingay iti sumagmamano a historikal ken nagduduma a rehion, a pakairamanan ti Maramureş, Moldavia, Transylvania, ken Dobruja. Ti Maramureş, a makin-amianan a rehion, ti kakaisuna a teritoria a saan pulos a nastrek dagiti Romano. Agnanaed dagiti tattao kadagiti nasulinek a purok iti kabambantayan ken salsalimetmetanda ti kultura dagiti taga-Dacia a kapuonanda. Iti daya, agdindinamag ti Moldavia gapu kadagiti pagaramidanna iti arak, mineral nga ubbog, ken dagiti monasterio a naibangon idi maika-15 a siglo. Iti makin-abagatan a rehion, masarakan ti Walachia nga ayan ti Bucharest, a kabesera ken kadakkelan a siudad ti Romania.

Ti Transylvania ket adda iti sentro ti Romania. Tanap daytoy ken napalikmutan iti dakkel nga arko ti Carpathian Mountains. Addaan ti Transylvania iti nakaad-adu a kastilio a nabangon idi Edad Media, siudad, ken rebba, ken pagnanaedan dagiti agdindinamag a Drakula, a nailadawan kadagiti sarsarita kas bampira. Dagiti maipagarup nga orihinal a modelo ti sarsarita a “Drakula” idi maika-15 a siglo ket da Prinsipe Vlad Dracul, wenno Vlad a Diablo, ken Vlad Ţepeş, a pagaammo kas Vlad a Manangduyok gapu iti pamay-an a panangpapatayna kadagiti kabusorna. Dagiti pagpasiaran iti daytoy a rehion ramanenna dagiti lugar a maipagarup nga ayuyangda.

Ti Dobruja tinaraigidna ti Nangisit a Baybay iti agarup 250 kilometro. Masarakan iti dayta ti nangayed a Danube Delta. Kas maikadua a kaatiddogan a karayan idiay Europa, ti Danube ti nagbalin a makin-abagatan a beddeng ti Romania ken isu ti pagayusan dagiti amin a danum iti pagilian. Ti 4,300 kilometro kuadrado a delta nga addaan iti nagduduma nga ekolohia ket isu ti kalawaan a baresbes idiay Europa a pagnanaedan dagiti nasurok a 300 a kita ti tumatayab; 150 a kita ti lames; ken 1,200 a kita ti mula, manipud karawawe agingga iti water lily.

 [Kahon iti panid 87]

Nagbalin a Romanian Orthodox ti Dati a Kulto ti Zamolxis

Sinigsiglo sakbay ti Kadawyan a Panawentayo, dagiti tattao nga agnanaed iti rehion a pagaammo itan kas Romania ket dagiti agkapuli a tribu a Getae ken Dacian. Nalawag a ti diosda a ni Zamolxis ket didiosen ti tangatang ken dagiti natay. Iti kaaldawantayo, dandani amin a taga-Romania ti mangibagbaga a Kristianoda. Apay a napasamak daytoy a panagbalbaliw?

Bayat a tumantan-ok ti Roma idiay Balkan Peninsula, dakkel a pangta ti aliansa a Geto-Dacian. Kinapudnona, ti ari ti union a ni Decebalus namindua nga inabakna dagiti buyot ti Roma. Ngem idi rugrugi ti maikadua a siglo K.P., nangabak ti Roma ket pinagbalinda a probinsia ti rehion. Ti Dacia, kas pannakaawagna idi, ket nakarangrang-ay ken makaawis kadagiti adu a Romano a kolonista. Nakiasawada kadagiti taga-Dacia ken insuroda kadakuada ti Latin. Dagiti kaputotanda ti nagbalin a kapuonan dagiti Romaniano iti kaaldawantayo.

Dagiti nagindeg, komersiante, ken negosiante inyegda ti makunkuna a Kristianidad iti rehion. Idi tawen 332 K.P., pimmigsa ti impluensia ti Kakristianuan idi a ni Emperador Constantino ket nakitulag a makikappia kadagiti Goth, maysa nga aliansa dagiti tribu nga Aleman nga agnanaed iti amianan ti Danube.

Idi simmina ti Eastern Church manipud iti Roman Church kalpasan ti nakaro a panagsusupiat idi 1054, ti rehion ket naipasidong iti impluensia ti Eastern Orthodox Church, a nagtaudan ti Romanian Orthodox Church. Idi arinunos ti maika-20 a siglo, addan nasurok a 16 milion a miembro ti Romanian Orthodox Church. Daytoy ti kadakkelan nga Orthodox Church idiay Balkan.

 [Kahon/Ladawan iti panid 98-100]

Nagkantakami Bayat ti Panagtinnag ti Bomba iti Aglawlawmi

Teodor Miron

Nayanak: 1909

Nabautisaran: 1943

Ababa a Pakasaritaanna: Naammuanna ti kinapudno ti Biblia idiay pagbaludan. Sangapulo ket uppat a tawen a nagyan kadagiti kampo konsentrasion dagiti Nazi ken kadagiti kampo a pagtrabahuan dagiti Komunista ken kadagiti pagbaludan.

Idi Setiembre 1, 1944, bayat a nagsanud dagiti soldado nga Aleman, maysaak kadagiti 152 a kakabsat a kadua dagiti dadduma pay a balud a nayakar idiay Alemania manipud iti kampo konsentrasion idiay Bor, Serbia. Adda dagiti aldaw nga awan ti kanenmi. No adda mapidutmi a sumagmamano a naibelleng a taraon​—kas kadagiti sugar beet a naipaigid iti dalan a kaabay ti talon​—pagraranudanmi dayta. No adda saan a makapagna gapu ta nakakapkapsut, tulongan dayta daydiay napigpigsa babaen ti panangiluganna iti karatilia.

Nadanonmi met laeng ti estasion ti tren. Naginanakami iti agarup uppat nga oras sa kalpasanna, indiskargami ti nagyan ti dua nga awan linongna a bagon tapno adda pagyananmi. Umdas laeng a pagtakderanmi ken awan ti naimeng a kawesmi. Addaankami laeng iti saggaysa nga ules nga iyarpawmi iti ulomi no agtudo. Kasta ti kasasaadmi a nagbiahe iti agpatnag. Iti 10:00 ti agsapa iti sumaganad nga aldaw, bayat a nakadanonkami iti maysa a purok, adda dua nga eroplano a nangbomba iti tren a mangguyguyod iti luganmi isu a nagsardengkami. Awan kadakami ti natay  nupay ti luganmi ket adda iti mismo a likudan ti tren. Iti laksid dayta a pasamak, intultuloymi ti nagbiahe ta adda sabali a tren a nangguyod iti luganmi.

Bayat ti dua nga oras a panagsardengmi iti maysa nga estasion nga agarup 100 kilometro ti kaadayona, adda nakitami a lallaki ken babbai a nakaawit kadagiti naibay-on a patatas. Impagarupmi no aglaklakoda iti patatas ngem nagbiddutkami. Isuda dagiti naespirituan a kakabsatmi a nakadamag iti napasamak kadakami ket ammoda a mabisinkami. Inikkandakami iti saggatlo a dadakkel ken nalingta a patatas, saggaysa a tinapay, ken bassit nga asin. Daytoy a ‘manna manipud langit’ ti nangpakired kadakami iti uneg ti sabali pay nga 48 nga oras agingga a nakadanonkami idiay Szombathely, Hungary, idi rugrugi ti Disiembre.

Nagyankami idiay Szombathely bayat ti panawen ti lam-ek, a ti laeng pagbiagmi ket mais a nagaburan iti niebe. Idi Marso ken Abril 1945, nabomba daytoy napintas nga ili isu nga agkaraiwara dagiti bangkay kadagiti kalsada. Adu ti napupok ken nagaburan kadagiti rebbek. No dadduma mangngegmi dagiti riawda nga agpatpatulong. Nangalakami iti pala ken dadduma pay nga alikamen, ket naispalmi ti sumagmamano kadakuada.

Nabomba dagiti patakder nga asideg iti paggigiananmi, ngem saan a naan-ano ti patakder nga ayanmi. Tunggal aguni ti sirena, agtataray ti amin gapu iti buteng. Idi damo, nagtaraykami met, ngem nakitami nga awan serbina ta awan met ti maitutop a pagkamangan isu a nagtalinaedkami lattan iti paggigiananmi ken inkagumaanmi ti agbalin a kalmado. Di nagbayag, nagbati ken nakikadua met kadakami dagiti guardia. Kunada a ti Diosmi mabalin a salaknibanna met ida! Idi Abril 1, ti maudi a rabiimi idiay Szombathely, ad-adu pay a bomba ti nagtinnag. Ngem nagtalinaedkami latta iti patakder nga ayanmi, nga indaydayawmi ni Jehova babaen ti kanta ken nagyamankami kenkuana gapu iti kinakalma ti pusomi.​—Fil. 4:6, 7.

Kabigatanna, naibilin kadakami a mapankamin idiay Alemania. Adda dua a karuahemi isu nga aglugan ken magnakami iti agarup 100 kilometro agingga a madanonmi ti kabakiran a 13 kilometro ti kaadayona manipud iti paggugubatan idiay Russia. Imyankami iti balay ti maysa a nabaknang nga agpakpakasera ket iti simmaganad nga aldaw, winayawayaandakamin dagiti guardia. Agyamankami ken ni Jehova ta pinakirednakami iti pisikal ken iti naespirituan. Agluluakami a nagpipinnakada sa nagawidkami kalpasanna. Adda dagidiay nagnagna, naglugan met iti tren dagidiay dadduma.

[Kahon iti panid 107]

Naiparangarang ti Nakristianuan nga Ayat

Idi 1946, adda nakaro a bisin idiay makindaya a deppaar ti Romania. Nupay napanglaw dagiti Saksi ni Jehova nga agnanaed kadagiti paset ti Romania a saan unay a naapektaran iti Gubat Sangalubongan II ken kadagiti imbunga dayta, nagidonarda kadagiti taraon, kawes, ken kuarta para kadagiti agkasapulan a kakabsatda. Kas pagarigan, dagiti Saksi nga agtartrabaho kadagiti pagsanaan ti asin idiay ili a Sighet Marmaţiei, nga asideg iti beddeng ti Ukraine, gimmatangda iti asin manipud iti pagsanaan sa inlakoda dayta kadagiti kabangibangda a siudad ken ili. Dagiti naganansiada ket inggatangda iti mais. Iti sabali a bangir, timmulong met dagiti Saksi ni Jehova idiay Sweden, Switzerland, Estados Unidos, ken dagiti dadduma pay a pagilian babaen ti panagidonarda iti lima a tonelada a taraon.

 [Kahon/Ladawan iti panid 124, 125]

Adda Nalagipmi a 1,600 a Bersikulo ti Biblia

Dionisie Vârciu

Nayanak: 1926

Nabautisaran: 1948

Ababa a Pakasaritaanna: Nangrugi idi 1959, nasurok a lima a tawen a nagyan kadagiti sumagmamano a pagbaludan ken kampo a pagtrabahuan. Natay idi 2002.

Bayat ti pannakaibaludmi, napalubosankami a makisarita kadagiti pamiliami, ken nawaya met ti pamiliami a mangipatulod kadakami iti 5 kilo a nabungon a taraon iti binulan. Maited dayta kadagidiay laeng makalpas iti trabahona. Kanayon a pagraranudanmi ti taraon, ket kaaduanna, agarup 30 kami nga agbibingay. Naminsan, pinagraranudanmi ti dua a mansanas. Pudno, nakabasbassit ti bingay ti tunggal maysa kadakami ngem nakatulong dayta tapno maep-ep ti bisinmi.

Nupay awan ti Bibliami wenno dagiti katulongan iti panagadal iti Biblia, nataginayonmi ti naespirituan a bilegmi babaen ti pananglagip kadagiti banag a nasursuromi sakbay ti pannakaibaludmi ken inranudmi dagita iti tunggal maysa. Ti urnosmi ket tunggal agsapa adda kabsat a lalaki a manglagip iti maysa a bersikulo ti Biblia. Ulitenmi dayta a teksto iti nakapsut a timek ken utobenmi dayta bayat ti binigat nga inkapilitan a pannagnami iti 15 agingga iti 20 a minuto. Apaman a makasublikami iti seldami​—20 kadakami ti naikabil iti siled a dua a metro ti kaakabana ken uppat a metro ti kaatiddogna​—komentuanmi dayta a teksto iti agarup 30 a minuto. Agdagup iti 1,600 a bersikulo ti Biblia ti nalagipmi. Iti agmatuon, mangusigkami iti nadumaduma a topiko, agraman ti agarup 20 agingga iti 30 a nainaig a teksto. Aminkami inkabesami ti material.

Impagarup ti maysa a kabsat nga isu ket lakay unayen tapno makaikabesa iti adu a teksto ti Biblia. Nupay kasta, tinagibassitna ti abilidadna. Kalpasan ti panagimdengna kadakami bayat ti 20 a daras a panangulitmi a sipipigsa kadagiti teksto, kasta unay ti ragsakna ta nalagip ken naikabesana met ti adu a teksto!

Pudno, nabisinan ken kimmapuykami iti pisikal, ngem ni Jehova kanayon a tinaraonannakami iti naespirituan ken pinabilegnakami. Uray kalpasan ti pannakawayawayami, nasken a taginayonenmi ti espiritualidadmi gapu ta ti Securitate agtultuloy nga indadanesdakami, a namnamaenda a madadaelda ti pammatimi.

 [Kahon iti panid 132, 133]

Dagiti Pamay-an ti Panagkopia

Kabayatan ti dekada 1950, ti nakopia babaen ti ima, a masansan a babaen ti panagusar iti papel a karbon, ti kasimplean ken kanam-ayan a pamay-an ti panangpataud kadagiti katulongan iti panagadal iti Biblia. Nupay nabuntog ken makabannog, adda maysa a nagsayaat nga epekto daytoy a pamay-an​—adu a material ti naikabesa dagiti parakopia. Isu nga idi naibaludda, adu a naespirituan a pammaregta ti nairanudda kadagiti sabsabali. Dagiti kakabsat nagusarda met kadagiti makinilia, ngem masapul a mairehistro dagita kadagiti polis ken nagrigat ti manggun-od kadagita.

Idi ngudo ti dekada 1950, nausar dagiti mimeograph. Tapno makaaramidda kadagiti stencil, dagiti kakabsat paglalaokenda ti pigket, gelatin, ken allid sa ipinasda iti rabaw ti nalamuyot a rektanggulo a banag ngem nasaysayaat no sarming. Babaen ti panangusarda iti naisangsangayan a tinta nga inaramidda a mismo, ikitikitda dagiti sasao iti papel. No mamagaan ti tinta, ideppelda ti papel iti rabaw ti allid, iti kasta agbalin dayta nga stencil. Ngem saan nga agpaut dagitoy nga stencil isu a dagiti kakabsat kanayon a mangaramidda iti baro. Kas kadagiti artikulo a nakopia babaen ti ima, adda met peggad nga idatag dagiti stencil​—maammuan no siasino ti nagsurat babaen ti surat ti imana.

Manipud idi dekada 1970 agingga kadagiti maudi a tawtawen ti pannakaiparit ti trabaho, nangbangon ken nagusar dagiti kakabsat iti nasurok a sangapulo a mayakar-akar, ken manomano a duplicator. Nadisenio dagita sigun iti modelona a naggapu idiay Austria ken nagusarda iti papel a nakalupkopan iti plastik kas plate a mausar iti panagimprenta. Dayta a makina ket inawagan dagiti kakabsat iti The Mill. Sipud idi ngudo ti dekada 1970, adda nagun-od a sumagmamano a makargaan iti papel nga offset duplicator, ngem saan nga ammo dagiti kakabsat ti agaramid iti plate isu a saan a nausar dagiti makina. Ngem idi 1985, adda maysa a kabsat a lalaki a chemical engineer, a naggapu iti maaw-awagan idin a Czechoslovakia, a nangisuro kadagiti kakabsat no kasano ti agaramid kadagiti plate. Sipud idin, immadu ken simmayaat ti kualidad ti nakaimprenta a material.

 [Kahon/Ladawan iti panid 136, 137]

Sinanaynak ni Jehova

Nicolae Bentaru

Nayanak: 1957

Nabautisaran: 1976

Ababa a Pakasaritaanna: Nagserbi kas paraimprenta idi panawen dagiti Komunista ken agserserbi itan kas special pioneer a kaduana ti asawana, a ni Veronica.

Nangrugiak nga agadal iti Biblia idi 1972 iti ili a Săcele ken nabautisaranak kalpasan ti uppat a tawen idi agtawenak iti 18. Maiparit idi ti trabaho, ken naangay dagiti gimong kadagiti babassit a grupo. Nupay kasta, immawatkami iti regular a suplay ti naespirituan a taraon, uray kadagiti drama a naibatay iti Biblia, a naidatag kas audio recording agraman kadagiti de kolor nga slide.

Kalpasan ti pannakabautisarko, ti damo nga annongek ket mangpaandar iti slide projector. Kalpasan ti dua a tawen, immawatak iti kanayonan a pribilehio a paragatang iti papel nga usarenmi para iti nalimed a panagimprentami. Idi 1980, nasursurok no kasano ti agimprenta ken nakiramanak iti panagimprenta iti Ti Pagwanawanan, Agriingkayo!, ken dadduma pay a publikasion. Nagusarkami iti mimeograph ken ti sabali pay a bassit a manomano a pagimprentaan.

Kabayatanna, naam-ammok ni Veronica, maysa a nagsayaat a kabsat a babai a nangiparangarang iti kinamatalekna ken ni Jehova, ket nagkasarkami. Nagdakkel ti naitulong ni Veronica iti trabahok. Idi 1981, ni Otto Kuglitsch a naggapu iti sanga ti Austria insurona kaniak no kasano a paandaren ti kaunaan a makargaan iti papel nga offset duplicator. Impasdekmi ti maikadua a pagimprentaan idiay Cluj-Napoca idi 1987, ken natudinganak a mangsanay kadagiti mangpaandar iti dayta.

Idi naipalubosen ti trabaho idi 1990, dakami ken ni Veronica agraman ti anakmi a lalaki a ni Florin, intultuloymi ti trabaho a panagimprenta ken panagiwaras kadagiti literatura iti uneg ti walo a bulan. Tinulongannak ni Florin a mangsukimat kadagiti nakaimprenta a panid sakbay a makupin, matabas, maikkan iti stapler, mayimpake, ken maipatulod. Idi 2002, natudingankami a tallo a mapan agpayunir idiay ili ti Mizil, nga addaan iti populasion a 15,000 ken agarup 80 kilometro ti kaadayona iti amianan ti Bucharest. Nagserbikami ken ni Veronica kas special pioneer, ket ni Florin, kas regular pioneer.

 [Kahon/Ladawan iti panid 139, 140]

Ni Jehova Binulsekna ti Kabusor

Ana Viusencu

Nayanak: 1951

Nabautisaran: 1965

Ababa a Pakasaritaanna: Sipud idi agtutubo, timmulongen kadagiti dadakkelna a mangkopia kadagiti literatura. Idi agangay, timmulong iti panangipatarus kadagiti publikasion iti pagsasao nga Ukranio.

Maysa nga aldaw idi 1968, kopkopiaek ti Pagwanawanan iti stencil. Nalipatak nga indulin ti stencil idi napanak nakigimong. Apaman a nakaawidak iti tengnga ti rabii, adda nangngegko a nagsardeng a lugan. Sakbay pay a makitak no siasino dayta, simreken iti balaymi ti lima nga ahente ti Securitate a nakaiggem iti mandamiento nga agsukisok. Nagbutengak ngem nataginayonko ti kinakalmak. Kabayatanna, inyararawko ken ni Jehova a pakawanennak koma gapu iti kinamanagbaybay-ak, ken inkarik a pulos a saankonto a baybay-an manen ti trabahok.

Nagtugaw ti opisial iti lamisaan nga ayan dagiti papel, a dagus nga inabbongak iti lupot idi adda nangngegko a nagsardeng a lugan. Nagtalinaed sadiay agingga a nalpas ti panagsukisokda iti uneg ti sumagmamano nga oras. Bayat nga isursuratna ti reportna​—a sumagmamano laeng a pulgada ti kaadayona manipud kadagiti stencil​—namin-adu nga inwalinna ti lupot. Iti reportna, kinunana nga awan ti nasarakan dagiti ahente a maiparit a literatura iti balaymi wenno iti siasinoman kadakami.

Nupay kasta, dagiti lallaki inkuyogda ni Tatang idiay Baia-Mare. Siaanep a nagkararagkami ken ni Nanang maipaay kenkuana, kasta met a nagyamankami ken ni Jehova ta sinalaknibannakami iti dayta a rabii. Nabang-arankami iti kasta unay idi nagawid ni Tatang kalpasan ti sumagmamano nga aldaw.

Di nagbayag kalpasanna, bayat a kopkopiaek dagiti sumagmamano a publikasion, adda manen nangngegko a nagsardeng a lugan iti arubayanmi. Iniddepko ti silaw, simmiripak iti nakarikep a tawa, ket nakitak ti sumagmamano a lallaki a naka-uniporme nga addaan iti nasileng a tsapa a naikabil iti abagada. Rimmuarda iti lugan ken simrekda iti balay nga adda iti bangir ti kalsada. Iti simmaganad a rabii, adda manen ti immay a sabali a grupo isu a napasingkedan ti atapmi nga isuda ket espia ti Securitate. Nupay kasta, intultuloymi ti trabahomi nga agkopia ngem inkabilmi dagiti alikamenmi iti hardin nga adda iti likud ti balaymi tapno saanda a mabirokan.

“Ti dalan nga adda iti baetmi ken kadagiti kabusormi,” masansan a kuna ni Tatang, “ket kasla munmon ti ulep nga adda iti nagbaetan dagiti Israelita ken dagiti Egipcio.” (Ex. 14:19, 20) Gapu iti personal a kapadasak, napaneknekak a talaga nga umiso ni Tatang!

 [Kahon/Ladawan iti panid 143, 144]

Naispal Babaen ti Nadadael a Tambutso

Traian Chira

Nayanak: 1946

Nabautisaran: 1965

Ababa a Pakasaritaanna: Maysa kadagiti kakabsat a mangas-asikaso iti panangpataud ken panangitulod kadagiti literatura bayat dagiti tawen a pannakaiparit ti trabaho.

Iti agsapa ti Domingo bayat ti kalgaw, nangiluganak iti walo a karton ti literatura. Saan a malaon ti kargadera dagiti amin a karton isu nga inikkatko ti makinlikud a tugaw tapno maikabilko dagiti dadduma pay a karton. Inarpawak dagita iti ules sa pinarabawak iti pungan. Siasinoman a makakita iti uneg ti lugan ipagarupna a mapan agpasiar ti pamiliami iti igid ti aplaya. Kas panagannad, inarpawak iti ules dagiti karton nga adda iti kargadera.

Kalpasan ti panagkararagmi maipaay iti pamendision ni Jehova, aminkami a lima​—siak ken ni baketko, ti dua a babbaritomi ken ti balasitangmi​—napankami idiay Tirgu-Mures ken Brasov tapno itulodmi dagiti literatura. Bayat ti panagbiahemi, nagkankantakami kadagiti kanta ti Pagarian. Kalpasan ti agarup 100 kilometro, adda madalananmi a lasonglasong a paset ti kalsada. Natagtagkami gapu ta nadagsen ti kargami, ket ti tambutso timmama iti maysa a banag iti kalsada a nakaigapuan ti pannakabettakna. Impaigidko ti lugan sa inkabilko ti nadadael a paset ti tambutso iti kargadera. Inyabayko dayta iti reserba a pilid a naiparabaw iti ules. Kalpasanna, intuloymi manen ti nagbiahe uray nakaung-ungor ti luganmi!

Iti ili ti Luduş, adda polis a nangpasardeng kadakami tapno kitaenna ti kondision ti luganmi. Kalpasan ti panangkitana iti numero ti makina ken panangeksamenna iti busina, dagiti windshield wiper, dagiti silaw, ken dadduma pay, imbagana a kayatna a kitaen ti reserbami a pilid. Bayat a magmagnakami nga agturong iti likud ti lugan, simmiripak iti tawa ken kinissiimak ti asawak ken dagiti annakmi: “Agkararagkayon. Ni laeng Jehova ti makatulong kadatayo itan.”

Idi linuktak ti kargadera, dagus a nakita ti polis ti nadadael a tambutso. “Ania daytoy?” kinunana. “Masapul nga agmultaka!” Gapu ta impagarupna a nakitanan ti depekto, insardengnan ti agsukimat. Inserrak ti kargadera ken nakaangesak gapu iti bang-ar. Maragsakanak ta agmultaak laeng! Nakabutbuteng dayta a kapadasanmi. Nupay kasta, naawat dagiti kakabsat dagiti literaturada.

 [Karon/Ladawan iti panid 147-149]

Pannakaipasango iti Securitate

Viorica Filip

Nayanak: 1953

Nabautisaran: 1975

Ababa a Pakasaritaanna: Nangrugi nga agserbi iti amin a tiempo idi 1986 ken agserserbi kas kameng ti pamilia a Bethel.

Idi dakami ken ni manangko nga Aurica ket nagbalin a Saksi ni Jehova, sigugubsang a trinatodakami ti pamiliami. Nupay nasaem, dayta ti nangpabileg kadakami tapno makaibturkami no kas pagarigan ta maipasangokami iti Securitate. Naipasangoak iti Securitate idi rabii ti Disiembre 1988. Iti daydi a tiempo, makipagnanaedak kada Aurica ken ti pamiliana idiay siudad ti Oradea, nga asideg iti beddeng ti Hungary.

Adda korkorehirek a magasin nga inkabilko iti bagko idi napanak iti balay ti kabsat a mangiwanwanwan iti trabaho a panagipatarus. Saanko nga ammo nga agsuksukisok sadiay dagiti ahente ti Securitate ken palpalutpotenda dagiti bumalay ken ti siasinoman a bumisita. Imbag laengen ta nakitak no ania ti mapaspasamak isu a dida nasipsiputan a pinuorak ti magasin nga adda iti bagko. Kalpasan dayta, siak ken ti dadduma pay a Saksi ket naipan iti Securitate para iti kanayonan a panangpalutpot.

Agpatnag a pinalutpotdak. Kabigatanna, sinukisokda ti lugar nga impagarupda a pagnanaedak, iti bassit a balay nga asideg iti purok ti Uileacu de Munte. Saanak  nga agnanaed sadiay, ngem dagiti kakabsat us-usarenda ti balay a pagipempenan kadagiti alikamen a maaramat iti nalimed a trabaho. Idi nakitada dagiti alikamen, dagiti ahente insublidak iti Securitate ken sinapsaplitdak iti de goma a pagbaut nga addaan iti alambre tapno ibagak no siasino ti makinkukua kadagita wenno no siasino dagiti direkta a nainaig kadagiti banag a nasarakanda. Inyararawko ken ni Jehova a tulongannak a mangibtur iti kasta a pannakasapsaplit. Nangrugi nga agkalma ti riknak, ken sumagmamano laengen a segundo a nakariknaak iti ut-ot kalpasan ti tunggal baut. Ngem di nagbayag, limteg iti kasta unay dagiti imak ket diak ammo no kabaelakto manen ti agsurat. Iti dayta a rabii, nawayawayaanak​—nga awanan iti kuarta, mabisbisin unay, ken nabambannog.

Nagnagnaak a napan iti kangrunaan nga estasion ti bus bayat a sursurotennak ti maysa nga ahente ti Securitate. Saanko nga imbaga kadagiti nangpalutpot kaniak no sadino ti pagnanaedak isu a saanak a makadiretso iti balay da Aurica gapu ta maamakak a mairubo ti kinatalgedna ken ti pamiliana. Immararawak ken ni Jehova gapu ta saanko nga ammo no sadino ti papanak wenno no ania ti aramidek. Imbagak a kasapulak unay ti mangan ken kayatko ti maturog iti bukodko a pagiddaan. ‘Nalabes kadi ti kiddawko?’ kinunak.

Apag-isu a pumanaw ti maysa a bus idi nakadanonak iti estasion. Kinamakamko ken nagluganak iti dayta uray no ammok nga awan ti pagpletek. Naiparna nga agturong ti bus iti purok nga ayan ti balayko. Ti ahente ti Securitate kinamakamna met ti bus. Sinaludsodna kaniak no sadino ti papanan ti bus sa dimsaag. Impapanko nga adda sabali pay nga ahente nga agur-uray kaniak idiay Uileacu de Munte. Nabang-aranak ta impalubos ti drayber nga agtalinaedak iti lugan. ‘Ngem apay koma a mapanak idiay Uileacu de Munte?’ kinunak. Diak kayat ti mapan iti balayko ta awan met laeng ti kanek sadiay ken awan ti pagiddaak.

Ibukbukbokko pay laeng ken ni Jehova dagiti pakaseknak idi a nagsardeng ti bus iti away ti Oradea ta adda dumsaag a maysa a gayyem. Ginundawayak daytoy nga oportunidad tapno dumsaagak met. Nalapunosak iti ragsak bayat a pumampanaw ti bus, ken siaannad a nagturongak iti apartment ti maysa a kabsat nga am-ammok. Idi nakadanonak sadiay, apag-isu nga ad-adawen ni baketna ti goulash​—maysa kadagiti paboritok a putahe. Inawisdak a makipangrabii kadakuada.

Idi ammok a natalgeden, iti dayta met la a rabii nagawidak iti balay da Aurica ken naturogak iti bukodko a pagiddaan. Wen, inted ni Jehova ti dua a banag a kiniddawko​—naimbag a taraon ken ti bukodko a pagiddaan. Anian a nagsayaat ti Amatayo!

[Kahon iti panid 155]

Dagiti Agtutubo Kanayon nga Impamaysada Dagiti Naespirituan a Bambanag

Bayat ti panawen ti pannakaidadanes, nagtalinaed a natarnaw dagiti agtutubo a Kristiano, ken adu ti nangirisgo iti wayawayada maipaay iti naimbag a damag. Maipaspasango dagiti agtutubo ita kadagiti sabali a kita ti pannubok, ket nakalkaldaang ta saan a nagsalukag ti dadduma kadakuada. Ngem adda dagidiay nagtalinaed a nangipamaysa kadagiti naespirituan a bambanag. Kas pagarigan, ti grupo dagiti estudiante ti haiskul idiay Câmpia Turzii pagsasaritaanda ti teksto iti kada aldaw bayat ti nawaya nga orasda iti bigat. Aramidenda dayta iti arubayan ti eskuelaan wenno iti lugar a pagay-ayaman. No dadduma, adda dagiti sabali pay nga estudiante a makiraman kadakuada.

Kuna ti maysa nga agtutubo a kabsat a babai: “Proteksion kaniak ti panangrepaso iti teksto iti kada aldaw. Daytoy ti kabiitan a pamay-an tapno mayadayoak kadagiti estudiante a saan nga agserserbi ken ni Jehova. Maparegtaak met a makaammo a saan laeng a siak ti Saksi ni Jehova.” Ti prinsipal ken ti dadduma pay a mannursuro kinomendaranda dagitoy a nagsayaat nga agtutubo.

[Kahon iti panid 160]

Legal a Pannakaipasdek ti Naimbag a Damag

Idi Huebes, Mayo 22, 2003, nangipaulog ti Ministry of Culture and Religions ti Romania iti ordinansa a mangpasingked a ti Religious Organization of Jehovah’s Witnesses, a naipasdek idi Abril 9, 1990, ket maysa a legal nga ahensia a bigbigbigen ti Estado. Gapuna, adda kalintegan dagiti Saksi ni Jehova nga umawat kadagiti pribilehio nga ipapaay ti gobierno para kadagiti mabigbigbig a relihion, kas iti kalintegan a mangasaba ken agibangon kadagiti Kingdom Hall. Daytoy a pannakabigbig ipakitana a nagpatinggan ti adu a tawen a pannakidangadang tapno agbalin a legal ti trabaho.

 [Tsart/Graph iti panid 80, 81]

ROMANIA—DAGITI PASAMAK ITI PANAGLABAS DAGITI TAWEN

1910

1911: Nagsubli da Károly Szabó ken József Kiss a naggapu idiay Estados Unidos.

1920: Naipasdek ti sanga nga opisina idiay Cluj-Napoca. Daytoy ti mangimatmaton iti trabaho idiay Albania, Bulgaria, Hungary, Romania, ken ti dati a Yugoslavia.

1924: Nagatang ti sanikua ti sanga, agraman ti pagimprentaan, idiay Cluj-Napoca.

1929: Ti pannakaimaton ti trabaho iti pagilian ket naited iti sanga ti Alemania. Idi agangay, naited dayta iti Central European Office idiay Switzerland.

1938: Ti gobierno inserrana ti opisina idiay Romania, ket ita addan idiay Bucharest.

1940

1945: Nairehistro ti asosasion dagiti Saksi ni Jehova idiay Romania.

1946: Agarup 15,000 ti timmabuno iti damo a nasional a kombension idiay Bucharest.

1947: Iti Agosto ken Setiembre, nagpasiar idiay Romania da Alfred Rütimann ken ni Martin Magyarosi.

1949: Ti komunista a gobierno imparitna ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova ken innalana amin a sanikua ti sanga.

1970

 1973: Ti sanga ti Switzerland intedna ti pannakaimaton ti trabaho iti pagilian idiay sanga ti Austria.

1988: Simmarungkar iti Romania dagiti representante ti Bagi a Manarawidwid.

1989: Narbek ti rehimen a Komunista.

1990: Legal a nabigbig dagiti Saksi ni Jehova. Naangay dagiti asamblea.

1991: Naipablaak Ti Pagwanawanan iti pagsasao a Romaniano. De kolor dayta ken kagiddan ti Ingles nga edision.

1995: Naipasdek manen ti sanga nga opisina ti Romania idiay Bucharest.

1999: Naangay ti damo a Ministerial Training School idiay Romania.

2000

2000: Nairuar ti Baro a Lubong a Patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan iti pagsasao a Romaniano.

2004: Naidedikar ti umuna nga Assembly Hall idiay Negreşti-Oaş.

2005: 38,423 nga agibumbunannag ti aktibo idiay Romania.

[Graph]

(Kitaem ti publikasion)

Dagup Dagiti Agibumbunannag

Dagup Dagiti Payunir

40,000

20,000

1910 1940 1970 2000

 [Dagiti Mapa iti panid 73]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

POLAND

SLOVAKIA

HUNGARY

UKRAINE

MOLDOVA

ROMANIA

Satu-Mare

Oradea

Arad

Negreşti-Oaş

Baia-Mare

MARAMUREŞ

Brebi

Bistriţa

Topliţa

Cluj-Napoca

Tirgu-Mures

Ocna Mureş

TRANSYLVANIA

Carpathian Mts.

Frătăuţii

Bălcăuţi

Ivăncăuţi

Prut

MOLDAVIA

Brasov

Săcele

Mizil

BUCHAREST

WALACHIA

Galaţi

Braila

Danube

DOBRUJA

SERBIA KEN MONTENEGRO

BULGARIA

MACEDONIA

 [Ladawan iti panid 66]

[Dagiti Ladawan iti panid 69]

Idi 1911, nagsubli da Károly Szabó ken József Kiss iti pagilian a nakayanakanda tapno ikasabada ti mensahe ti Pagarian

[Ladawan iti panid 70]

Ni Paraschiva Kalmár, nakatugaw, kaduana ti asawana ken walo kadagiti annakda

[Ladawan iti panid 71]

Ni Gavrilă Romocea

[Ladawan iti panid 71]

Da Elek ken Elisabeth Romocea

[Ladawan iti panid 77]

Panagibangon ti baro nga opisina idiay Cluj-Napoca, idi 1924

[Ladawan iti panid 84]

Gapu ta dimmegdeg ti pannakaidadanes, nabaliwbaliwan ti paulo dagiti literatura

[Ladawan iti panid 86]

Ni Nicu Palius a naggapu idiay Grecia immay tapno tumulong iti trabaho

[Ladawan iti panid 89]

Panagimdeng iti nakarekord a palawag a naibatay iti Biblia, idi 1937

[Ladawan iti panid 95]

Da Martin ken Maria Magyarosi (sango) ken da Elena ken Pamfil Albu

[Ladawan iti panid 102]

Asamblea sirkito idiay Baia-Mare idi 1945

[Ladawan iti panid 105]

Poster ti nasional a kombension a naangay idi 1946

[Ladawan iti panid 111]

Ni Mihai Nistor

[Ladawan iti panid 112]

Ni Vasile Sabadâş

[Ladawan iti panid 117]

Ti alikamen a pagdengngeg nga inusar ti Securitate

[Ladawan iti panid 120]

Ti Periprava, maysa a kampo a pagtrabahuan idiay Danube Delta

[Ladawan iti panid 133]

Ti The Mill

[Dagiti Ladawan iti panid 134]

Da Veronica ken Nicolae Bentaru iti nalimed a siled iti sirok ti balayda

[Ladawan iti panid 138]

Da Doina ken Dumitru Cepănaru

[Ladawan iti panid 138]

Ni Petre Ranca

[Ladawan iti panid 141]

Dagiti Asamblea a naangay idi dekada 1980

[Ladawan iti panid 150]

Ti damo a Pioneer Service School a naangay idiay Romania, idi 1993

[Ladawan iti panid 152]

Da Roberto ken Imelda Franceschetti

[Dagiti Ladawan iti panid 156, 157]

Rinibu ti timmabuno kadagiti 1996 a “Dagiti Mensahero iti Nadiosan a Talna” nga Internasional a Kombension, iti laksid ti ibubusor ti klero

 [Dagiti Ladawan iti panid 158]

(1) Dagiti pito a Kingdom Hall, Tirgu-Mures

(2) Sanga ti Romania idiay Bucharest

(3) Assembly Hall idiay Negreşti-Oaş

[Ladawan iti panid 161]

Branch Committee, (nakatakder nga agpakannawan): Daniele Di Nicola, Jon Brenca, Gabriel Negroiu. (Nakatugaw): Ion Roman ken Dumitru Oul