Albania

TI Albania ket bassit a pagilian nga aduan iti makapainteres ken narikut a pakasaritaan. Adun a tattao manipud iti nagduduma a tribu ken nasion ti nagnaed ditoy. Adu metten a nabileg a turay iti lubong ti nangsakup ken pinullo a tawen a naipasidong iti nakaro a pannakaiputong. Nupay adu a karit ken pakarigatan ti napasaran dagiti Saksi ni Jehova iti daytoy a pagilian, sinaranay ida ni Jehova a Dios ken binendisionanna ida iti makapnek a naespirituan a kinabaknang. Dagiti sumaganad a panid isalaysayna iti apagbiit ti makapainteres a pakasaritaanda ken no kasano a “ti ima ni Jehova” tinulonganna dagiti napakumbaba nga adipenna iti daytoy a pagilian.​—Ara. 11:21.

Ginasut a tawen nga inkagumaan dagiti nagduduma a nabileg a nasion a sakupen ti Albania, a nagresulta iti narelihiosuan a panagbibinnusor. Idi rugrugi ti dekada 1500, addan ti nagduduma a relihion iti daytoy a pagilian. Dagiti dadduma ket nagbalin a Muslim, Orthodox, ken adda met dagiti Katoliko.

Idi arinunos ti dekada 1800, kimmaro ti nasionalismo iti Albania ken nabuangay ti adu a gunglo dagiti tattao a mangitantandudo iti pagilianda. Makitaltalon ti kaaduan nga umili ken adu ti agkunkuna a pimmanglawda gapu iti adu a tawen a panangsakup kadakuada dagiti nagduduma a nasion. Kabayatan ti dekada 1900, kasta unay ti panagtarigagay dagiti tattao a mawayawayaan isu a nakigubatda iti Grecia, Serbia, ken Turkey. Idi agangay, idi 1912, nagun-oden ti Albania ti wayawayana.

Di nagbayag, dandani pinasardeng ti gobierno ti panangannurot iti organisado a relihion. Kalpasan ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat, inikkat ti Komunista a turay ti amin a relihion ken indeklarana ti Albania kas ti kaunaan nga ateista nga estado.

 ‘SIRARAGSAK NGA IMPANGAGDA TI KINAPUDNO’

Sakbay ti 56 K.P., kinuna ni apostol Pablo nga isu ken dagiti kakaduana naan-anayen a naikasabada ti naimbag a damag “agingga idiay Ilirico,” maysa a probinsia ti Roma a mangsakup iti paset a maaw-awagan ita iti Albania. (Roma 15:19) Iti dayta a tiempo, nalabit adda sumagmamano a nagbalin a pudno a Kristiano iti dayta a rehion ta sigun iti sekular a historia nangrugi ti Kristianidad iti Albania idi umuna a siglo.

Ti kaunaan a report iti moderno a panawen maipapan iti pudno a panagdaydayaw iti daytoy a lugar ket nairekord idi 1921, idi nagsurat iti hedkuarter iti Brooklyn ni John Bosdogiannis manipud Creta maipapan iti ibibisitana kadagiti grupo dagiti estudiante iti Biblia idiay Ioannina, a paset itan ti makin-amianan a Grecia. Iti dayta met la a tiempo, adu a taga-Albania ti napan nagnaed idiay New England, Estados Unidos. Karaman kadakuada da Thanas (Nasho) Idrizi ken Costa Mitchell. Dagus a nagpabautisarda idi naammuanda ti kinapudno. Ni Kabsat Idrizi ket nagsubli iti Gjirokastër, Albania idi 1922. Isu ti kaunaan a taga-Albania a nakaammo iti kinapudno a nagawid iti pagilianda. Binendisionan ni Jehova ti panagsakripisiona, ket impangag dagiti umili ti mensahena. Di nagbayag, nagawid met dagiti dadduma pay a manamati a taga-Albania nga agnanaed iti Amerika. Kabayatanna, intultuloy ni  Costa Mitchell ti nangasaba kadagiti taga-Albania nga agnanaed idiay Boston, Massachusetts, U.S.A.

Naipasngay iti Albania da Sokrat ken Thanas Duli (Athan Doulis) ngem nagnaedda idiay Turkey sipud pay idi ubbingda. Nagsubli ni Sokrat iti Albania idi 1922. Iti simmaganad a tawen, nagawid met ti agtawen iti 14 a ni Thanas tapno birokenna ni manongna. “Diak nasangpetan ni manongko idiay dati a balaymi ta agarup 200 a kilometro ti kaadayo ti pagtartrabahuanna. Ti ketdi nasangpetak ket ti The Watch Tower, ti Biblia, ti pito a tomo ti Studies in the Scriptures, ken ti dadduma pay a pampleta a naglaon iti topiko a naibatay iti Biblia. Nabatad nga uray iti dayta a naiputputong a kabambantayan, adda dagiti Estudiante ti Biblia a naggapu iti Amerika a sadiay ti nakaammuanda kadagiti kinapudno a linaon ti Biblia ken impategda dayta.” Idi nagkita met laengen dagiti dua, ni Sokrat​—a bautisado idin nga Estudiante ti Biblia​—inranudna ti kinapudno ken Thanas nga adingna.

 Idi 1924, nadutokan ti sanga nga opisina iti Romania a mangimaton iti kaluklukat a teritoria iti Albania. Nupay limitado pay laeng ti trabaho a panangasaba, kastoy ti kuna ti Disiembre , 1925 a The Watch Tower: “Ti libro a The Harp of God kasta met dagiti bokleta a The Desirable Government ken ti The World Distress ket naipatarus ken nayimprenta iti lokal a pagsasao . . . Adu a kopia ti naipaima ket siraragsak nga impangag dagiti taga-Albania ti kinapudno.”

Kabayatan dayta a tiempo, nabingaybingay ti Albania gapu iti napolitikaan a riribuk. Dagiti ngay adipen ni Jehova? “Idi 1925, adda tallo a nabuangay a kongregasion iti Albania, agraman dagiti naiputputong nga Estudiante ti Biblia,” insurat ni Thanas. Napaliiw pay ni Thanas a dakkel ti nakaidumaan ti ayat iti nagbabaetanda no idilig iti riribuk, egotismo, ken panagsisinnalisal dagiti tattao iti aglawlawda. Nupay adu a taga-Albania ti pumampanaw iti pagilian, nagsubli dagiti dadduma a nakaammo iti kinapudno ket sigagagar nga inranudda kadagiti kabagianda ti maipapan iti kaipaspasdek a Pagarian ni Kristo.

Kabayatanna, idiay Boston, adda dagiti maang-angay a palawag publiko iti pagsasao nga Albaniano kadagiti agsapa ti Domingo a tabtabunuan ti agarup 60 a tattao. Dagidiay tumabtabuno ket napasnek nga estudiante a naanep a mangad-adal kadagiti tomo ti Studies in the Scriptures. Naan-anay met nga inadalda ti libro a The Harp of God nupay adda dagiti kamali iti pannakaipatarusna. (Kas pagarigan, ti paulo ti libro ket naipatarus idi kas Ti Gitara ti Dios.) Nupay kasta, adu a taga-Albania ti natulongan daytoy a libro a nangammo iti kinapudno a linaon ti Biblia ken nangpatibker iti pammatida.

“SAANYO IDA A BIBIANGAN!”

Idi 1926, impadamag ti The Watch Tower nga iti Albania, adda 13 a timmabuno iti Panglaglagip iti ipapatay ni Kristo.  Sigun iti 1927 Yearbook: “Adda laeng agarup 15 a bautisado a kakabsat iti Albania, ken ar-aramidenda ti amin a kabaelanda a mangisaknap iti mensahe maipapan iti Pagarian. Iti Amerika, adda agarup 30 a bautisado a kakabsat a taga-Albania ket magagaranda unay a tumulong kadagiti kailianda a mangammo iti Kinapudno.” Naragsakan dagiti 15 a kakabsat iti Albania ta 27 ti timmabuno iti Memorial idi 1927. Nasurok a doble ti bilang dagiti timmabuno no idilig idi 1926.

Idi arinunos ti dekada 1920, nakaro pay laeng ti napolitikaan a riribuk iti Albania. Ti obispo nga Orthodox a ni Fan Noli inagawna ti turay ngem apagbiit laeng ti panagtakemna gapu ta pinadisi ni Presidente Ahmed Bey Zogu. Pinagbalin ni Ahmed Bey Zogu ti bagina kas Ari Zog I ken indeklarana ti Albania kas pagarianna, ket no ania ti ibagana, isu ti matungpal.

Idi 1928, ni Lazar Nasson, Petro Stavro, ken ti dua pay a kakabsat nagbiaheda manipud Estados Unidos nga agpa-Albania tapno ipabuyada ti “Photo-Drama of Creation.” Iti dayta met laeng a tiempo, adda met iti Albania ti padi a Katoliko ken ti padi nga Orthodox a naggapu iti Estados Unidos tapno bisitaenda ni Ari Zog I.

Ti padi a Katoliko binallaaganna ni Zog: “Agannadka! Adda lallaki manipud Amerika nga umay mangriribuk kenka.”

Nupay kasta, saan nga immanamong ti padi nga Orthodox. Am-ammona dagiti kakabsat gapu ta nabiit pay a nagikkatda iti simbaan idiay Boston a pagserserbianna kas padi. Kinunana ken Zog: “No amin a taga-Albania ket kas kadagidiay a lallaki, saanen a kasapulan nga itrangkam dagiti ridaw ti palasiom!”

“No kasta bay-anyo ida, saanyo ida a bibiangan!” insungbat ni Zog.

Iti dayta met laeng a tawen, nayimprenta idiay Boston ti Songs of Praise to Jehovah iti pagsasao nga Albaniano. Kas resultana, nasursuro dagiti kakabsat iti Albania dagiti ayug  ken liriko dagiti kanta a linaon dayta. Ti dua kadagiti magusgustuanda a kanta ket ti “Fear Not, O Little Flock” ken ti “To the Work!” Dagita ti nangpabileg kadagiti kakabsat kabayatan ti rigat kadagiti simmaganad a tawtawen.

Prangka nga agsasao ti kaaduan a taga-Albania ken kaykayatda ti saan a napalikaw a panagsasarita. Para kadagiti saan a makaam-ammo kadakuada, kasda la agaapa no agtutungtongda ngem dayta ti normal ken naganaygay a panagsasaritada. Dagiti taga-Albania a kombinsido unay iti maysa a banag saanda laeng a magagaran a mangiranud iti opinionda no di ket masansan nga isarsarita ken takderanda dayta. Sigurado a dakkel ti impluensia ti kasta a kababalinda iti reaksionda iti naimbag a damag.

ADDA NASAYAAT A NAGBANAGAN DAGITI PAKARIGATAN

Gapu ta kumarkaro dagiti parikut iti politika ken ekonomia, immadu dagiti taga-Albania a pimmanaw iti pagilian, ket sumagmamano kadakuada ti nakaammo iti kinapudno idiay New England ken New York. Nagsaknap ti kinapudno kadagiti lugar nga adu ti agnanaed a taga-Albania. Magagaran dagiti kakabsat a maaddaan iti ad-adu pay a literatura isu a naragsakanda idi naawatda dagiti bokleta a Kingdom ken The Crisis iti pagsasao nga Albaniano.

Iti dayta met la a tiempo, kinompiskar dagiti agtuturay iti Albania dagiti dadduma a literaturatayo. Ngem idi 1934, kastoy ti impadamag ti Bulletin (Ti Ministeriotayo iti Pagarian itan) maipapan iti Albania: “Maragsakankami unay a mangipadamag nga adda bilin nga inyetnag ti Secretary of Justice kadagiti amin a probinsia a mangipakaammo a mabalinen nga iwaras dagiti amin a literaturatayo . . . Dagiti amin a libro ken bokleta a kinompiskar dagiti nagduduma nga agtuturay ket naisublin kadagiti kakabsat . . . Ita, adda pito a kakabsat a nangarkila iti lugan tapno mapanda mangasaba kadagiti adayo a siudad nga awit-awitda dagiti libro, idinto ta dagiti dadduma a kakabsat ket nangasaba kadagiti asideg a luglugar.” Kas resultana, idi 1935 ken 1936, nakaipaima dagiti kakabsat iti nasurok nga 6,500 a literatura!

 “MAPAPATI A KASASAKNAPAN PAY LAENG TI PANNAKAIPATANGATANGNA”

Impadamag ti pagiwarnak iti Briton a Leeds Mercury idi rugrugi ti 1936: “Adda maisagsagana a programa a mapapati a kasasaknapan pay laeng ti pannakaipatangatangna. Isu daytoy ti palawag ti ebanghelista a ni Judge Rutherford a maangay idiay Los Angeles.” Ni J. F. Rutherford a mangidadaulo kadagiti Saksi ni Jehova iti dayta a tiempo ket mangipaay iti palawag a maipatangatang babaen ti radiotelephone iti intero nga Estados Unidos ken Great Britain ken maikonektar iti sumagmamano a pagilian iti Europa. Ingngudo ti artikulo a Mercury: “Adda maysa a pagilian iti Europa a sigurado a saan a makangngeg iti palawag​—isu dayta ti Albania gapu ta awan ti linia ti telepono sadiay.”

Nupay kasta, sumagmamano a lawas kalpasan ti palawag, nagsurat iti hedkuarter ni Nicholas Christo a naikameng iti Albaniano a kongregasion idiay Boston. Kinunana: “Kayatmi nga ipakaammo kadakayo a nabiit pay a nadamagmi manipud Albania a nangngegda met ti palawag ni Judge Rutherford a ‘Separating the Nations’ (Panamaglalasin Kadagiti Nasion). Gapuna, nanayonan manen iti maysa ti listaan dagiti pagilian a nakangngeg iti dayta a palawag. Adda dua a lugar a nakaala ti signal dayta . . . , nalabit babaen ti shortwave transmission. . . . Di mailadawan ti ragsak a narikna dagiti kakabsat idi nangngegda ti timek ni Judge Rutherford.”

Kasano nga ang-angayen dagiti agibumbunannag iti Albania dagiti gimongda idi saan pay a maipabpablaak Ti Pagwanawanan iti Albaniano? Kaaduan a taga-Albania a nangawat iti kinapudno ket lallaki a nagadal kadagiti eskuelaan dagiti Griego iti makin-abagatan nga Albania isu a saanda a narigatan a nangadal iti Pagwanawanan iti pagsasao a Griego. Adda met dagiti agus-usar iti Pagwanawanan iti pagsasao nga Italiano ken Pranses. Ngem maang-angay dagiti gimong iti pagsasao nga Albaniano isu a dagiti kakabsat agkomentoda iti Albaniano nupay Italiano ken  Pranses ti iggemda a literatura.

Uray iti Albaniano a kongregasion idiay Boston, ti Griego nga edision Ti Pagwanawanan ti maus-usar bayat ti panagadalda iti Pagwanawanan kadagiti rabii ti Lunes. Sinuruan a naimbag ti adu a kakabsat dagiti annakda, ket kalpasan ti sumagmamano a tawen, nagserbi iti amin a tiempo dagiti annak, kakaanakan, appoko ken appokoda iti tumeng. Kinapudnona, nalatak dagiti kakabsat a taga-Albania gapu iti kinaregtada a mangasaba isu nga aw-awagan ida dagiti tattao iti ungjillorë, a ti kayatna a sawen “ebanghelisador.”

NAKASABAAN DAGIDIAY ADDAAN ITI NANGATO A SAAD

Idi 1938, makatawen sakbay a nagpatingga ti monarkia a turay ni Ari Zog, dua nga adingna a babbai ti nagbiahe a nagpa-Boston. Iti Disiembre iti dayta a tawen, impadamag ti magasin a Consolation (Agriingkayo! itan): “Idi immay iti Boston dagiti prinsesa a taga-Albania, duakami manipud iti grupo dagiti Saksi ni Jehova a mangaskasaba kadagiti taga-Albania nga agnanaed iti Boston, a napan iti hotel nga ayanda tapno iburaymi ti mensahe maipapan iti Pagarian ti Dios ket siaayat nga inawatdakami.”

 Dagiti dua a Saksi ket da Nicholas Christo ken ni manangna a Lina. Malaksid kadagiti prinsesa, naam-ammoda pay ti lima a nangangato ti saadna, agraman ni Faik Konitza [Konica] nga embahador ti Albania iti Estados Unidos. Sakbay ti panangibagada iti gagarada, naibasa iti grupo ti testimony card iti pagsasao nga Albaniano a nangilawlawag no kasano kasaknap ti pannakaikasaba ti kinapudno kadagiti taga-Albania. Kastoy ti nadakamat iti dadduma a pasetna: “Maragsakankami a mangipakaammo a daytoy a mensahe ket maiwarwaragawag met iti Albania iti adun a tawen ken pinullo ribu a libro ti naipaiman kadagiti opisial ken umili iti Albania tapno malawlawagan ken maliwliwada.”

Kinuna ti embahador a ni Konitza kadagiti prinsesa: “Ipakpakaasida nga usarenyo ti impluensiayo tapno saan koma a masinga ti panangasabada idiay Albania. ‘Kabbaro’ ti pammatida, ken patienda a ti lubong [ti agdama a sangalubongan nga organisasion] ket dandanin agpatingga. Kalpasan dayta, agturayen ni Kristo ken uray dagiti natay ket mapagungarda.”

Apay a pamiliar ni Mr. Konitza iti mensahe maipapan iti Pagarian? Sigun iti Consolation, adda maysa nga agibumbunannag nga idi sakbay pay a nagbalin a Saksi sumagmamano a tawenen ti napalabas ket am-ammona unayen ni Mr. Konitza ken adda dagiti gundaway nga insarsaritana kenkuana ti kinapudno.

NANGYEG KADAGITI PAKASUOTAN TI GUBAT SANGALUBONGAN II

Kabayatan ti dekada 1930, sinakup ti Italia ti Albania, ket ni Ari Zog ken ti pamiliana nagtalawda iti pagilian idi 1939. Dagiti dimmarup a buyot a Facista manipud Italia imparitda ti pannakaiwaras dagiti literaturatayo ken ti panangasaba dagiti 50 nga agibumbunannag sadiay. Idi kalgaw ti 1940, nakompiskar ti agarup 15,000 a literatura. Iti Agosto 6, inaresto dagiti Facista ti siam a kakabsat idiay Këlcyrë ken imbaludda ida iti selda a 2 metro ti kaakabana ken 4 metro ti kaatiddogna. Idi agangay, nayakarda iti pagbaludan idiay Tiranë. Naibaludda sadiay iti walo a bulan a dida  man la nabista ngem nasentensiaanda a maibalud iti sangapulo a bulan agingga iti dua ket kagudua a tawen.

Kadagitoy a situasion, agpannuray dagiti balud iti taraon nga ibalon dagiti pamiliada. Ngem iti daytoy a kasasaad, nakabalud dagiti mangmangged para iti pamiliada. Pangalaanda ngarud kadagiti taraonda?

“Ti suplaymi iti mamindua iti kada bulan ket 800 gramo a tinapay, 3 kilo nga uging, ken maysa bareta a sabon,” kuna ni Nasho Dori. “Umdas laeng a panggatang iti maysa a kilo a bukbukel ti kuartami ken Jani Komino. Usarenmi ti uging a paganger kadagiti bukbukel a kayat a gatangen dagiti dadduma a balud iti sagsangakutsara. Di nagbayag, lima a dadakkel a kaldero ti pagang-angranmin iti bukbukel. Idi agangay, umanayen ti kuartami a panggatang iti karne.”

Idi tiempo ti lam-ek idi 1940/1941, dinarup ti buyot dagiti Griego ti makin-abagatan a deppaar ti Albania ket pinuersada dagiti lallaki sadiay a kumappon kadakuada. Iti maysa a purok, adda maysa a kabsat a lalaki a nagkedked ken inlawlawagna a neutral ti takderna. Gapu iti dayta, pinungot nga inulod dagiti soldado ken sinapsaplitda agingga a naawanan iti puot.

“Ania, natangken pay laeng ta ulom?” imbugkaw ti komandante idi nagsublin ti puot ti kabsat.

“Wen, neutral pay laeng ti takderko!” insungbat ti kabsat.

Gapu ta awan ti maaramidan dagiti soldado, pinalubosandan ti kabsat.

Sumagmamano nga aldaw kalpasanna, napan ti komandante iti balay ti kabsat a pinarigatna ket kinomendaranna ti kinatured ti kabsat. Kinunana: “Sumagmamano nga aldawen ti napalabas, adda napapatayko a 12 nga Italiano ket naikkanak iti medalia gapu iti dayta. Ngem diak mairusok nga isuot gapu ta rirriribukennak ti konsiensiak. Ibulbulsak laengen ti medalia gapu ta ammok a pakakitaan dayta iti krimen a naaramidko.”

 BARO A TURAY—ISU MET LAENG A PAKASUOTAN

Iti laksid ti rinnupak ken riribuk bayat ti gubat, natibker latta ti Albanian Communist Party uray ikagkagumaan dagiti Facista nga agawen ti turay. Idi 1943, dagiti soldado a makidangdangadang kadagiti Komunista tiniliwda lattan ti maysa a kabsat, inluganda iti trak, impanda iti paggugubatan, sa inikkanda iti paltog. Ngem nagkedked ti kabsat.

“Komunistaka, ania?” imbugkaw ti komandante. “Ta no agpayso a Kristianoka, makilabanka koma a kas iti ar-aramiden dagiti papadi!”

Binilin ti komandante dagiti soldado a papatayenda ti kabsat. Idi paltogan koman dagiti soldado ti kabsat, immasideg ti sabali pay nga opisial ket dinamagna no ania ti mapaspasamak. Idi naammuanna ti maipapan iti neutral a takder ti kabsat, imbilinna a saanda a paltogan ket nawayawayaan ti kabsat.

Idi Setiembre 1943, nagsanud dagiti Facista ket rimmaut ti buyot dagiti Aleman. Iti maysa laeng a rabii, 84 a tattao iti Tiranë ti pinapatay ti buyot ti Alemania. Ginasut ti naipan kadagiti kampo konsentrasion. Kabayatanna, nangimakinilia dagiti kakabsat kadagiti mensahe a naibatay iti Biblia a mangpabileg ken mangipaay iti namnama. No ti maysa ket nalpasnan a basaen ti mensahe, masapul nga isublina dayta tapno maipabasa met kadagiti dadduma. Kalpasanna, itultuloy dagiti kakabsat ti mangasaba nga usarenda dagiti sumagmamano a bokleta nga inlemmengda. Saan a kompleto ti Biblia nga inusarda a nangasaba ta idi laeng ngalay ti dekada 1990 a naipatarus ti intero a Biblia iti pagsasaoda.

Idi 1945, naikaron ti 15 a kakabsat a lallaki ti sentensiada. Dua kadakuada ti naipan kadagiti kampo konsentrasion, ket sadiay ti nakatayan ti maysa kadakuada gapu iti  nakaro a pannakaparparigatna. Dagiti kakabsat iti Albania maidaddadanesda gapu ta saanda a nakikappon iti Axis power. Dagiti met dadduma a kakabsat a taga-Albania nga agnanaed iti Estados Unidos maibalbaludda gapu ta saanda a nakiranget iti Axis power.

Nadadael ti Albania gapu iti gubat. Nakompiskar dagiti literatura ken naipempen dagita iti aduana. Gapu iti naranggas a panagraranget, narba ti pasdek ti aduana nga adda laeng iti asideg, ket naiwarawara iti kalsada ti adu kadagiti literaturatayo. Kalpasan dayta, dagiti nausioso a tattao pinidutda dagiti libro ken bokleta ket binasada dagita! Inalistuan a pinidut dagiti kakabsat dagiti nabati a literatura.

Idi 1944, nagsanud ti buyot ti Alemania manipud iti Albania, ket nangipasdek dagiti soldado a Komunista iti temporario a gobierno. Dagus a dimmawat dagiti kakabsat iti pammalubos nga iyimprentada manen dagiti bokleta ngem saan a napatgan ti kiddawda. Naibaga kadagiti kakabsat: “Ti Pagwanawanan at-atakarenna dagiti klero ket ditoy Albania, raraemenmi pay laeng dagiti klero.”

NAGPATINGGA TI GUBAT NGEM NAGTULTULOY TI PANANGIDADANES

Ti baro a Komunista a turay ket nangipataw iti nangato a buis ken tinagikuana dagiti sanikua, paktoria, negosio, pagtagilakuan, ken pagsinean. Saan a mapalubosan dagiti tattao nga aggatang, aglako, wenno agabang iti lote, ken itedda iti Estado ti amin nga apitda. Idi Enero 11, 1946, naideklara ti Albania kas People’s Republic of Albania. Nangabak ti Partido Komunista iti eleksion ken nangipasdek iti bukodna a gobierno, a ni Enver Hoxha ti nagserbi kas pangulo ti estado.

Immadu dagiti naibangon nga eskuelaan, ken nasursuruan dagiti ubbing nga agbasa nupay saan a kayat ti gobierno nga adda siasinoman nga agbasa iti aniaman a literatura a saan a mangitantandudo iti Komunismo. Kinompiskar ti gobierno dagiti publikasiontayo agraman ti  bassit a suplay ti papel ken ti sumagmamano a makinilia nga ik-ikutan dagiti kakabsat.

Tunggal gandaten dagiti kakabsat ti dumawat iti pammalubos a mangipablaak kadagiti literatura, saan a mapatgan dagiti kiddawda ken mapangtaanda. Ngem nagtalinaedda a natibker. Kinunada kadagiti agtuturay: “Impabaklay kadakami ni Jehova ti responsabilidad a mangipakaammo kadagiti taga-Albania iti maipapan kadagiti panggepna. Ngem gapu ta parparitandakami, dakayon ti manungsungbat iti dayta.”

Arigna a kastoy ti insungbat dagiti agtuturay: ‘Dakami ti appo ditoy Albania! Saanmi a kayat ti turay ti Dios ken awan ti bibiangmi kadakayo wenno iti Diosyo a Jehova a dimi am-ammo!’ Kaskasdi, intultuloy latta dagiti kakabsat nga inranud ti naimbag a damag iti aniaman a gundaway sadinoman ti ayanda.

Idi 1946, inkapilitanen ti panagbotos ket maibilang a kabusor ti Estado ti siasinoman nga agkedked nga agbotos. Adda dagiti naaramid a linteg a mangiparit kadagiti gimong, ken maibilang a krimen ti mangasaba. Ania ti inaramid dagiti kakabsat?

Idi 1947, nangorganisar ti agarup 15 a kakabsat iti Tiranë iti kampania a panangasaba ngem dagus a naarestoda. Napisang-pisang dagiti Bibliada ken naparparigatda. Idi nawayawayaanda, nabilinda a saanda a mabalin ti mapan iti sadinoman no awan ti polis  a mangkuyog kadakuada. Kadagiti pagiwarnak, naum-umsi ti nagan ni Jesus ken ni Jehova.

Nadamag daytoy dagiti kakabsat a taga-Albania nga agnanaed idiay Boston, ket idi Marso 22, 1947, nangaramidda iti dua a panid a surat para ken Enver Hoxha maigapu kadagiti Saksi ni Jehova iti Albania. Siraraem nga inlawlawagda a dagiti Saksi ni Jehova ket saan a pangta iti gobierno ken imbagada a dagiti relihioso a bumusbusor nangparnuayda kadagiti pammabasol gapu ta dagiti publikasiontayo imbutaktakna dagiti saan a nakristianuan nga aramidda. Kastoy ti ngudo ti suratda: “Immay iti Boston ti grupo a mangibagi iti Albania iti United Nations babaen ti panangidaulo ni Mr. Kapo ket simmarungkarkami iti hotel a nagdagusanda. Siraragsak ken naimpusuan a pinasangbaynakami ni Mr. Kapo ken inimdenganna a naimbag ti mensahemi.” Ni Hysni Kapo ket maysa kadagiti kangatuan ti saadna nga opisial iti Albania iti adun a tawen. Iti laksid daytoy a panagpakaasi, kimmaro laeng dagiti parikut iti Albania.

Idi 1947, naki-aliansa ti Albania iti Soviet Union ken Yugoslavia maibusor iti Grecia. Iti simmaganad a tawen, simmina ti Albania iti Yugoslavia ket ad-adda a simminged iti Soviet Union. Mailaksid ti siasinoman a saan a mangsuporta iti ideolohia ti gobierno. Kimmaro ti ibubusor gapu iti neutral a takder dagiti kakabsat.

Kas pagarigan, idi 1948, innem a kakabsat ti nangangay iti Memorial iti maysa a bassit a purok. Rimmaut dagiti polis ket pinarigatda dagiti kakabsat iti adu nga oras sakbay a pinapanawda ida. Kalpasan ti sumagmamano a lawas, inaresto dagiti polis ti kabsat a nangipaay iti palawag ti Memorial ket pinagtakderda iti 12 nga oras. Iti tengnga ti rabii, imbugkaw ti hepe dagiti polis, “Apay a sinalungasingmo ti linteg?”

“Saan a mabalin nga ipangpangrunami ti linteg ti Estado ngem ti linteg ti Apo!” insungbat ti kabsat.

 Nakapungtot unay ti hepe isu a tinungpana ti kabsat. Idi nakitana nga intaya ti kabsat ti bangir a pingpingna, insaludsod ti hepe, “Ania ti ar-aramidem?”

“Imbagak kenka idin a Kristianokami,” kuna ti kabsat. “Insuro kadakami ni Jesus a no adda mangtungpa kadakami, itayami ti bangir a pingpingmi.”

Sipupungtot a kinuna ti hepe: “No kasta ti imbilin ti Apoyo, puwes, diak kayat a tungpalen dayta, ken saankan a tungpaen! Pumanawkan ditoy!”

“MANGASABAAKTO LATTA”

Ni Sotir Ceqi ket napeklan nga Orthodox nga agnanaed iti Tiranë. Idi ubing pay, naaddaan iti sakit a tuberculosis iti tulang isu a nagkaro ti panagut-ut-ot dagiti sakana. Idi agtawenen iti 17, maldaangan unayen iti kasasaadna isu nga inkeddengna a gibusan ti biagna babaen ti panagpadungparna iti tren. Sakbay la unay nga aramidenna dayta, isu ket sinarungkaran ti kabagianna a ni Leonidha Pope. Nupay saan nga ammo ni Leonidha a plano ni Sotir ti agpakamatay, imbagana kenkuana a ni Jesus paimbagennanto dagiti masakit ken pagbalinennanto ti daga a paraiso. Inikkanna pay ni Sotir iti kopia ti Griego a Kasuratan ket dagus a binasa dayta ni Sotir.

Kuna ni Sotir: “Nabang-aranak unay. Nabirokakon ti kinapudno!”

Kalpasan ti sumagmamano nga aldaw, saanen a nakasarita ni Sotir ni Leonidha. Ngem inkeddeng ni Sotir: ‘Kuna ti Biblia a nangasaba ni Jesus agraman dagiti amin nga apostol ken dagiti adalanna. Nabatad a kasta met ngarud ti rumbeng nga aramidek.’

Gapuna, napan nangasaba ni Sotir. Situtured a napan iti binalaybalay a sisasaklay ti maysa nga imana ken igge-iggemna ti Griego a Kasuratan iti bangir nga imana.

Kabayatan dagidiay a tawtawen, ti Sigurimi, wenno ti Directorate of State Security, ket isu ti mangay-aywan iti kinatalged ti pagilian. Gapu ta alertoda a mangsipsiput  iti aniaman a pangta maibusor iti Komunismo, natiliwanda ni Sotir a situtured a mangaskasaba. Inarestoda ni Sotir ken imbaludda iti sumagmamano nga oras. Sinapsaplitda pay ken binilinda nga isardengnan ti mangasaba.

Idi nawayawayaan ni Sotir, isu ket nakisinnarak ken Leonidha. Impan ni Leonidha ni Sotir idiay ayan ni Spiro Karajani a maysa a doktor a nangawat iti kinapudno sumagmamano a tawenen ti napalabas. Saan laeng nga inagasan ni Spiro ni Sotir no di ket tinulonganna pay a mangtarus a naimbag iti kinapudno.

Kinuna ni Spiro: “No maarestokanto manen, basaem a naimbag ti nakasurat iti dokumento a papirmaanda kenka, bilangem ti tunggal sao ken linia. Mangaramidka iti uged kalpasan ti tunggal sao nga insuratda. Awan ti ibatim nga espasio. Siguraduem a ti pirmaam ket isu a talaga ti imbagam.”

Kalpasan ti dua laeng nga aldaw, ni Sotir ket natiliwan manen dagiti polis a mangaskasaba. Iti presinto, binilin dagiti polis a pirmaanna ti maysa a dokumento. Idi agpirma koman, nalagipna ti imbalakad kenkuana ni Spiro, isu nga uray no karkarintaren dagiti polis nga agpirma, binasana a naimbag ti amin a nakasurat iti dayta.

“Dispensarenyo, diak kayat a pirmaan daytoy,” kinunana. “Awan ti imbagbagak a kastoy. Ulbodak no pirmaak daytoy a dokumento ket diak kayat ti agulbod.”

 Gapu iti dayta, ni Sotir ket sumagmamano nga oras a pinarigat manen dagiti polis. Idi saan latta nga agpirma, puersado nga impaiggemda kenkuana ti dua a waya ket namin-adu a kinorienteda.

Kinuna ni Sotir: “Idi kasla diakon maibturan ti ut-otna, nagkararagak ken Jehova buyogen iti lulua. Idi kuan, naglukat ti ridaw ket nakitak sadiay ti hepe. Simmirip ngem dagus a timmaliaw iti sabali a direksion sa imbilinna, ‘Isardengyo daytan! Saan a rumbeng nga aramidenyo dayta!’” Ammoda amin a ti panangparigat ket iparit ti linteg. Insardeng dagiti polis a parigaten ni Sotir ngem pinilitda latta a papirmaen iti dokumento. Kaskasdi a nagkedked ni Sotir.

Di nagbayag, nauma met laeng dagiti polis gapu ta saanda a maipapilit ti kayatda. Nupay saanda koma a kayat, inkapilitan a nangaramidda iti dokumento nga indiktar a mismo ni Sotir ket sadiay a nangipaay iti nasayaat a panangsaksi. Intedda ken Sotir ti dokumento. Iti laksid ti sumagmamano nga oras a pannakaparigat ken namin-adu a panangkorienteda kenkuana, binasa a naimbag ni Sotir ti amin a naisurat. Inugedanna ti ngudo ti sentensia a nagleppas iti makintengnga a paset ti panid.

“Nakasursuruam iti dayta?” sisisiddaaw nga insaludsod dagiti polis.

“Insuro kaniak ni Jehova a diak pirpirmaan ti banag a diak sinao,” insungbat ni Sotir.

“Kasta kadi? Ngem asino ngarud ti nangted kenka iti daytoy?” insaludsod ti maysa a polis bayat nga inyawatna ken Sotir ti maysa a tinapay ken keso. Alas nuebe ti rabii idin ket mabisbisin unayen ni Sotir gapu ta nagmalmalem nga awan ti karga ti tianna. “Ni kadi Jehova? Saan, no di ket dakami.”

“Adu a wagas ti panangipaay ni Jehova iti kasapulan dagiti adipenna. Pinaluknengna laeng ti pusoyo,” kuna ni Sotir.

Yantangay awanen ti maaramidan dagiti polis, kinunada: “Ala, agawidkan ngem dimonton ul-uliten ti mangasaba  ta no saan ammomon no ania ti mapasamak.”

“No kasta, didak waywayawayaan ta mangasabaakto latta.”

“Siguraduem laeng nga awan ti makaammo iti napasamak ditoy!” imbilin dagiti polis.

“No adda agsaludsod, diak mabalin ti agulbod,” insungbat ni Sotir.

“Pumanawkan!” imbugkaw ti polis.

Ni Sotir ket maysa laeng kadagiti adu a naparparigat iti kasta a wagas. Sa la nabautisaran ni Sotir kalpasan daytoy a pasamak a nakasuotan ti pammatina.

Iti unos ti adu a tawen, masukimat dagiti surat ken dagiti laeng saan a nalawag a report ti maaw-awat manipud iti Albania. Gapu ta pumegpeggaden ti panagbiahe ken panaggigimong, in-inut a napukawen ti komunikasion dagiti kakabsat iti intero a pagilian. Saanda nga ammo no ania ti mapaspasamak gapu ta saandan a makapagtataripnong. Nupay kasta, nagtultuloy nga immadu ti bilang dagiti immawat iti kinapudno. Idi 1940, agdagup iti 50 ti bilang dagiti kakabsat iti Albania, ket idi 1949, nagbalinen a 71.

NATEOKRATIKUAN NGA IRARANG-AY ITI LAKSID TI NAPOLITIKAAN A RIRIBUK

Idi dekada 1950, naing-inget manen ti pannakaipatungpal ti linteg iti amin nga aspeto ti biag. Kimmaro dagiti napolitikaan a riribuk iti nagbaetan ti Albania ken Grecia. Awan ti naaramid a negosasion iti nagbaetan ti Albania ken dagiti pagilian ti Inglatera ken Estados Unidos. Nadadael met ti  relasion ti Albania iti Soviet Union. Ginuped ti Albania ti amin a pannakialiansana iti sabali a nasion, ken siiinget a masipsiputanen ti amin a porma ti komunikasion.

Nupay kasta, adda dua a kakabsat a lallaki nga uray kaskasano ket nagballigi a nangipatulod kadagiti surat ken postcard kadagiti kakabsat idiay Switzerland. Nagsubalit dagiti kakabsat sadiay iti pagsasao a Pranses wenno Italiano, a nagusarda kadagiti code. Babaen kadagiti postcard, naammuan dagiti kakabsat iti Albania ti maipapan iti kombension idiay Nuremburg a naangay idi 1955. Napabileg dagiti kakabsat iti Albania nga agtalinaed a natibker iti pammati idi nadamagda ti wayawaya a tagtagiragsaken dagiti kakabsat idiay Alemania idi nagpatingga ti turay ni Hitler.

Idi 1957, addan 75 nga agibumbunannag iti Albania. Sigun iti 1958 Yearbook, adu ti timmabuno iti Memorial nupay saan a masinunuo ti eksakto a bilangda ken naregtada latta a mangaskasaba.

Sigun iti 1959 Yearbook: “Agtultuloy nga ar-aramiden dagiti matalek a Saksi ni Jehova ti amin a kabaelanda. Sipapanayag nga inranudda ti kinapudno kadagiti sabsabali ken inkagumaanda pay ti mangipablaak iti sumagmamano a literatura. Agyamyamanda ta sagpaminsan a nakaawatda kadagiti naintiempuan a naespirituan a taraon nupay nabatad a pinuted ti Komunismo a turay ti komunikasionda iti sabali a nasion.” Inngudo ti report: “Nupay nabalinan dagiti agtuturay nga isina dagiti kakabsat manipud iti New World Society, dida naguped ti panagandar ti nasantuan nga espiritu ti Dios kadakuada.”

AGTULTULOY A PANANGIKAGUMAAN

Iti dayta a tiempo, manamnama nga addaan ti amin iti kard a pakabigbigan ti militar. Dagidiay agkedked a mangala iti kasta ket maikkat iti trabaho wenno maibalud. Gapu iti dayta, naibalud manen da Nasho Dori ken Jani Komino iti sumagmamano a bulan. Nupay adda sumagmamano a nagkompromiso gapu ta maamakda a maawanan iti trabaho,  adda latta dagiti nasungdo a kakabsat a nangangay iti Memorial idi 1959 ken adu ti nagtultuloy a nangasaba a situtured.

Idi 1959, naikkat ti Ministry of Justice ket awanen ti kalintegan dagiti abogado a mangiggem iti kaso. Ti Partido Komunista a mismo ti nagaramid ken nangipatungpal iti amin a linteg. Maibilang a kabusor dagiti saan nga agbotos iti eleksion. Nagraira ti buteng ken panagatap.

Dagiti kakabsat a taga-Albania nangipatulodda kadagiti mensahe a mangipadpadamag iti kinarigat ti kasasaad ngem inyebkasda ti determinasionda nga agtalinaed a matalek. Kabayatanna, ikagkagumaan latta ti sangalubongan a hedkuarter iti Brooklyn ti makikomunikar kadagiti kakabsat iti Albania. Ni John Marks ket naipasngay iti makin-abagatan nga Albania ngem agnanaed iti Estados Unidos. Nakiddaw kenkuana a padasenna ti mangala iti visa a sumrek iti Albania.

Kalpasan ti maysa ket kagudua a tawen, nakaala ni John iti visa a sumrek iti Albania, ngem saan a nakaala ni Helen nga asawana. Idi Pebrero 1961, simmangpet ni John iti Durrës ken nagbiahe nga agpa-Tiranë. Sadiay a nagkitada ken ni adingna a Melpo, a nangipakita iti interes iti kinapudno. Kabigatanna, tinulongan ni Melpo ni John a mangbirok kadagiti kakabsat.

 Nakasarita met laeng ni John dagiti kakabsat ket inikkanna ida iti sumagmamano a literatura nga inkabilna iti nalimed a pagilemmengan iti uneg ti maletana. Naragsakan dagiti kakabsat. Iti las-ud ti nasurok a 24 a tawen, ita laeng nga adda bimmisita kadakuada a kabsat manipud iti sabali a pagilian.

Sigun iti pattapatta ni John, adda 60 a kakabsat iti lima nga ili ken adda pay sumagmamano kadagiti babbabassit a purok. Iti Tiranë, ikagkagumaan dagiti kakabsat ti agtataripnong a sililimed iti kada Domingo tapno adalenda manen dagiti publikasion nga inlemlemmengda sipud idi 1938.

Gapu ta nabayagen nga awan unay ti komunikasionda iti organisasion, masapul a maammuan dagiti kakabsat iti Albania no ania dagiti kabaruan a lawag ken dagiti agdama nga urnos iti organisasion. Kas pagarigan, agpada a mangikonkondukta kadagiti gimong dagiti kakabsat a lallaki ken babbai, ken mangikararag pay ketdi dagiti babbai. Insurat ni John kalpasanna: “Medio agpangadua dagiti kakabsat a lallaki no awaten dagiti kakabsat a babbai dagiti baro nga urnos, isu a kiniddawda a kasaritak iti pribado dagiti kakabsat a babbai. Maragsakanak ta inawatda dagiti panagbalbaliw.”

Nupay napanglaw dagitoy a matalek a kakabsat, sireregta a sinuportaranda ti trabaho mainaig iti Pagarian. Kas pagarigan, napaliiw ni John ti dua a lallakayen a kakabsat manipud Gjirokastër a nupay awan makukuartada, nakaurnongda iti itedda a donasion iti Sosiedad. Nakaurnong ti tunggal maysa kadakuada iti nasurok a 100 a doliar a puro sinsilio.

Naragsakan dagiti kakabsat iti Tiranë idi naawatda ti bokleta a Preaching and Teaching in Peace and Unity, a naglaon kadagiti instruksion no kasano ti rumbeng a panagandar ti kongregasion, uray iti sidong ti pannakaiparit ti aktibidadtayo. Kalpasanna, iti Marso, naangay ti Memorial iti pagtaengan ni Leonidha Pope. Ni John ti nagpalawag ken adda 37 a timmabuno. Kalpasan la unay ti palawag, naglayag ni John nga agsubli idiay Grecia.

 Kalpasan a nabasa dagiti kakabsat iti hedkuarter ti report ni John maipapan iti ibibisitana iti Albania, nadutokan da Leonidha Pope, Sotir Papa, ken Luçi Xheka a mangimaton iti kongregasion iti Tiranë ken mangidaulo iti trabaho iti Albania. Ni Spiro Vruho ti natudingan kas manangaywan iti sirkito. Sarungkaranna dagiti kongregasion ken rinabii a makitaripnong kadagiti kakabsat tapno mangipaay kadagiti palawag ken adalenda dagiti publikasion. Ar-aramiden ti organisasion ti amin a pamuspusan tapno matulongan dagiti kakabsat iti Albania a tumibker iti naespirituan ken makidanggay kadagiti baro a lawag.

Ngem gapu ta masuksukimat a naimbag ti amin a surat, saan a makaipatulod ti organisasion iti pormal a surat a nakailanadan dagiti instruksion isu nga in-inut nga indanon ni John dagiti instruksion kadagiti kakabsat iti Albania babaen ti code a tumukoy kadagiti panid dagiti publikasion nga addan kadakuada. Di nagbayag, nakaawat ti organisasion iti report a mangipadpadamag a naawatan a naimbag dagiti kakabsat ti mensahe. Dagiti tallo a kakabsat iti Tiranë ti mangbukel iti Komite ti Pagilian ket ni Spiro ti regular a bumisbisita kadagiti kongregasion.

Masapul a baliwbaliwan dagiti kakabsat iti Albania ti pamay-anda a mangipatulod iti hedkuarter kadagiti reportda iti panagserbi iti tay-ak. Ti maysa a pamay-an ket ti panangipatulodda kadagiti postcard kadagiti espesipiko a kakabsat iti sabali a pagilian. Kalpasanna, agusarda iti natirad a pen a pangisuratda iti reportda babaen ti code iti batog ti pangipigketanda iti selio. Kas pagarigan, isuratda ti numero ti panid ti bokleta a Preaching and Teaching a nakailawlawagan ti topiko nga “agibumbunannag” sa isuratda iti abay dayta ti bilang dagiti agibumbunannag a nagreport iti dayta a bulan. Adu a tawen a kasta ti pamay-an nga inusar dagiti kakabsat manipud iti sabali a pagilian a nakikomunikar kadagiti kakabsat iti Albania.

NASAYAAT A PANGRUGIAN KEN DAGITI SUOT KALPASANNA

Nupay ikagkagumaan ti Komite ti Pagilian nga itandudo ti nasin-aw a panagdaydayaw, adda mapaspasungadan  a riribuk. Idi 1963, nagsurat ni Melpo Marks ken ni manongna a John tapno ipadamagna a ti dua kadagiti tallo a mangbukel iti Komite ti Pagilian​—da Leonidha Pope ken Luçi Xheka​— ket “adayo iti pamiliada” a ti kayatna a sawen ket awanen ti maang-angay a gimong. Di nagbayag, adda manen ti surat a naawat ni John a mangipadpadamag a naospital ni Spiro Vruho ken masakit met da Leonidha Pope ken Luçi Xheka sa nadakamat ti Aramid 8:1, 3 maipapan kadagiti Kristiano nga impaibalud ni Saulo iti Tarso. Ania a talaga ti mapaspasamak?

Agtartrabaho da Leonidha Pope, Luçi Xheka, ken Sotir Ceqi iti maysa a paktoria a pangipapaayan dagiti miembro ti Partido Komunista kadagiti bitlada a mangitantandudo kadagiti ideolohia ti Komunismo iti imatang dagiti amin a trabahador. Maysa nga aldaw kabayatan ti bitla maipapan iti ebolusion, timmakder da Leonidha ken Luçi ket kinunada: “Saan! Dagiti tattao ket saan a nagtaud iti sunggo!” Kabigatanna, nayadayoda a dua iti pamiliada ken naidestieroda kadagiti adayo a siudad. Maysa dayta a pannusa nga aw-awagan dagiti taga-Albania kas internim (pannakaibalud). Naidestiero ni Luçi iti kabambantayan ti Gramsh. Kadagiti met narangkis ken nalam-ek a kabambantayan ti Burrel ti nakaidestieruan ni Leonidha gapu ta isu ti maibilang kas “dadaulo.” Pito a tawen ti busbosenna sadiay sakbay a makaawid iti pagtaenganna iti Tiranë.

Idi Agosto 1964, naisardeng dagiti gimong. Ti bassit nga impormasion manipud Albania ipasimudaagna a dagiti kakabsat  ket siiinget a sipsiputan ti Sigurimi. Kastoy ti mensahe a naabbongan iti selio: “Ikararagandakami. Nakompiskar dagiti literatura iti tunggal balay. Pinaritandakami nga aggigimong. Tallo ti adda iti internim.” Idi damo, impagarup dagiti kakabsat a nawayawayaanen da Pope ken Xheka yantangay isuda laeng ti makaammo iti maipapan iti surat a maabbongan iti selio. Ngem idi agangay, naammuanda a ni Frosina nga asawa ni Luçi ti nangipatulod iti dayta a mensahe.

Napapanaw dagiti kakabsat a mangidadaulo iti trabaho. Saan a makapagkokomunikar dagiti kakabsat gapu ta nainget unay ti panangsipsiput kadakuada ti Sigurimi. Nupay kasta, dagiti kakabsat nga adda iti internim ket nangipaay iti nagsayaat a panangsaksi iti siasinoman a makapulapolda. Kuna dagiti taga-Gramsh: “Adda ditoy dagiti ungjillorë [ebanghelisador]. Saanda nga agsolsoldado ngem imbangonda dagiti rangtaymi ken tinarimaanda dagiti generator-mi.” Nakaaramid dagitoy a kakabsat iti nagsayaat a reputasion a nagdindinamag iti adu a dekada.

TI ALBANIA KET NAGBALIN NGA ATEISTIKO NGA ESTADO

Ginuped ti Albania ti pannakialiansana iti Soviet Union ket nakialiansa iti China. Dimmakkel ti impluensia ti ideolohia ti Komunismo ta uray la tultuladenen ti dadduma a taga-Albania ti panagkawkawes ni Mao Tse-tung a tserman ti Chinese Communist Party. Idi 1966, inikkat ni Enver Hoxha ti puersa militar. Nagraira ti panagatap ken saan a mapanuynoyan dagiti opinion a maibusor iti gobierno.

Dagiti pagiwarnak a kukua ti gobierno ket nangyimprenta kadagiti artikulo a maibusor iti relihion, nga inawaganna dayta iti “napeggad a grupo.” Idiay Durrës, adda grupo dagiti estudiante a nangbuldoser iti maysa a simbaan. Nagsasaruno a nadadael dagiti dadduma a narelihiosuan a pasdek iti tunggal siudad. Idi 1967, rinubroban ti gobierno dagiti kapanunotan maibusor iti relihion ket nagbalin ti Albania a kaunaan nga ateistiko a pagilian. Iti dadduma a  Komunista a pagilian maing-ingetan laeng dagiti relihion, ngem iti Albania, naan-anay a naikkat amin a relihion.

Naibalud ti dadduma a papadi dagiti Muslim, Orthodox, ken Katoliko gapu iti pannakiramanda iti politika. Ngem saan a naibalud ti kaaduan a papadi gapu ta nagsardengdan a mangalagad iti relihionda. Nagbalin a museo ti sumagmamano a nabayagen a narelihiosuan a patakderda. Saan a maipalubos dagiti banag a pakabigbigan ti relihion kas iti krus wenno imahen, moske wenno minaret (torre ti moske). Maus-usar laeng ti sao a “Dios” kas panglais. Ad-adda a rimmikut ti kasasaad dagiti kakabsat gapu kadagitoy a panagbalbaliw.

Kabayatan ti dekada 1960, adu a kakabsat ti napapatay. Nupay kasta, dagiti nabati ken nasinasina nga agibumbunannag inaramidda latta ti amin a kabaelanda a mangidepensa iti kinapudno. Ngem uray dagiti interesado maamakda unay a dumngeg.

SAAN A BIMMAAW TI PANAGAYAT ITI KINAPUDNO

Idi 1968, nagsurat ni Gole Flloko kada John ken Helen Marks ket imbagana a kumapkapuyen ti salun-atna. Maiparit ti panangasaba ken panaggigimong. Ngem ni Gole nga agtawen iti nasurok a 80 iti dayta a tiempo impadamagna a kanayon a kasabaanna dagiti gagayyemna ken dagiti tattao a makapulapolna iti tiendaan, parke, wenno kadagiti coffee shop. Di nagbayag kalpasan dayta, natay a matalek ni Gole. Kas met laeng kadagiti dadduma a taga-Albania, saan a bimmaaw ti ayatna ken Jehova ken iti kinapudno.

Gapu ta lakayen ni Spiro Vruho, saannan a mabisita dagiti kongregasion a kas iti dati. Kalpasanna, idi rugrugi ti 1969, nasarakan ti bangkayna iti uneg ti maysa a bubon. Sigun iti Sigurimi, nagpakamatay kano ni Spiro. Ngem agpayso ngata dayta?

Nupay kunada a nangibati ni Spiro iti surat nga isu ket nagpakamatay gapu ta malmaldaangan, saan met nga isu ti makinsurat iti dayta. Maysa pay, napaneknekan nga awan ti problema ni Spiro sakbay ti ipapatayna. Malaksid iti dayta,  adda sayangguseng a limmitem kano ti aglawlaw ti tengngedna, a mangipakita nga isu ket naparigat. Awan ti nasarakan a tali iti bubon nga inusarna koma a nagbekkel, ken awan met ti danum iti barana.

Tawtawen kalpasanna, rimmuar ti agpayso a napasamak. Napangtaan gayam ni Spiro a no saan nga agbotos, maibaludda a sangapamiliaan ken saanda a maikkan iti taraon. Naammuan dagiti kakabsat iti Tiranë a napapatay ni Spiro iti aldaw sakbay ti eleksion sa naibelleng ti bangkayna iti bubon. Maysa laeng daytoy kadagiti naaramid a pinarparbo a damag a panagpakamatay kano dagiti Saksi ni Jehova.

MAYSA A DEKADA TI INKAPILITAN A PANNAKAIPUTONG

Idi 1971, naragsakan dagiti Saksi ni Jehova iti intero a lubong idi nanayonan ti miembro ti Bagi a Manarawidwid iti Brooklyn, New York. Nagagaran unay dagiti kakabsat idi nayanunsio ti urnos a pannakadutok dagiti panglakayen ken ministerial nga adipen. Nupay kasta, naglabas pay ti tawtawen sakbay a naammuan dagiti kakabsat iti Albania dagita a panagbalbaliw iti urnos ti organisasion. Nadamagda laeng dayta idi nakalangen iti apagbiit dagiti turista a naggapu iti Estados Unidos ni Llopi Bllani, a maysa a kabsat iti Tiranë. Naammuan dagiti turista a saan a maang-angay dagiti gimong ken adda laeng tallo nga aktibo a Saksi iti dayta a siudad, nupay iti kinaagpaysona ket aduda.

Ni Kosta Dabe ket nagnaed idiay Grecia sipud idi 1966 ken inkagumaanna ti  makaala iti visa nga agsubli iti Albania a nakayanakanna. Iti edadna a 76, kayatna nga iranud ti kinapudno kadagiti annakna. Gapu ta saan a nakaala iti visa, imbatina ti US passport-na iti beddeng ti Albania ket nakastrek iti pagilian nupay ammona a saanton a makaruar iti Albania.

Idi 1975, adda agassawa nga Albaniano manipud Estados Unidos a nagpasiar iti Albania kas turista. Sigun iti suratda, imminget iti kasta unay ti gobierno ket masipsiputan a naimbag ti garaw ti amin, a pakairamanan dagiti Saksi ni Jehova. Dagiti ganggannaet ket kuyogen dagiti opisial a tour guide iti sadinoman a papananda. Kaaduan kadagita a tour guide ket miembro ti Sigurimi. Inton makapanawen dagiti ganggannaet, ti Sigurimi siputanna ti amin a garaw dagiti tattao a nakilangenan dagiti ganggannaet. Mapagsuspetsaan dagiti ganggannaet, saanda a maibilang a bisita ken kabuteng ida dagiti tattao.

Idi Nobiembre 1976, adda surat manipud ken Kosta Dabe a nangipakaammo a lima ti timmabuno iti Memorial iti Vlorë. Ammona nga iti siudad ti Përmet, adda maysa a Saksi a nangangay iti Memorial nga is-isuna ket kasta met laeng idiay Fier. Idiay Tiranë, dua ti timmabuno iti maysa a lugar ken uppat met iti sabali pay. Sigun iti pattapattana, di kumurang a 13 ti nakatabuno iti Memorial idi 1976.

Tawtawen kalpasanna, kinuna ni Kulla Gjidhari maipapan iti panangangayna iti Memorial: “Iti agsapa, nangaramidak iti tinapay ken nangisaganaak iti arak. Idi rabiin, imbabak dagiti  kurtina ken inruarko ti Biblia nga inlemmengko iti likudan ti kasilias. Binasak ti Mateo kapitulo 26 maipapan iti panangangay ni Jesus iti Memorial. Nagkararagak bayat nga iggemko ti tinapay, sa indissok kalpasanna. Kasta met laeng ti inaramidko iti arak kalpasan ti panangituloyko a nangbasa iti Mateo. Nagkantaak kalpasan dayta. Nupay maymaysak, ammok a kaduak dagiti kakabsatko iti intero a lubong!”

Manmano ti kabagian ni Kulla. Tawtawen sakbayna, idi ubing pay, isu ket inampon ni Spiro Karajani ket nagnaedda idiay Tiranë a kadua ti anak ni Spiro a ni Penellopi. Natay ni Spiro idi agarup 1950.

KIMMARO A PANNAKAIPUTONG TI ALBANIA

Dimteng ti baro a panawen ti pannakaiputong idi 1978 idi ginuped ti Albania ti pannakialiansana iti China. Adda naaramid a baro a konstitusion a mamagbalin iti Albania nga independiente, a ramanenna dagiti nainget a pagannurotan ti gobierno maipapan iti amin nga aspeto ti biag, agraman ti teatro, ballet, literatura, ken arte. Naiparit ti aniaman a klasikal a musika a maibilang a kontra iti gobierno. Dagiti laeng opisial a mannurat ti napalubosan nga agikut iti makinilia. Siasinoman a matiliwan nga agbuybuya iti programa ti telebision ti sabali a pagilian ket palutpoten ti Sigurimi.

Iti sidong ti kastoy a kinainget ti gobierno, inkagumaan dagiti kakabsat manipud Austria, Alemania, Sweden, Switzerland, ken Estados Unidos, ti simrek iti Albania kas turista tapno maammuanda ti kasasaad dagiti kakabsat iti dayta a lugar. Ti sumagmamano a nakalangen dagiti turista inapresiarda unay dagita a panagregget. Nupay kasta, ti kaaduan a kakabsat ket naisina iti tunggal maysa isu a manmano ti makadamag no adda sumarungkar a kakabsat.

Idi 1985, naladingitan dagiti taga-Albania gapu iti ipapatay ti nabayagen a diktador a ni Enver Hoxha. Mabiiten a maaramid dagiti panagbalbaliw iti turay ken iti kagimongan. Iti simmaganad a tawen, natay ni John Marks ket  inkeddeng ni Helen nga asawana, nga agtawenen iti nasurok nga 60, ti sumarungkar iti Albania. Idi alaenna ti visa-na, kinuna dagiti agtuturay kenkuana: “No adda mapasamak kenka sadiay, dimo namnamaen nga adda tumulong kenka.”

Para kadagiti manmano laeng a kakabsat iti Albania, nakalallagip ti dua a lawas nga ibibisita ni Helen kadakuada. Nagkita met laengen da Helen ken ti ipagna a ni Melpo. Naammuan ni Melpo ti kinapudno manipud ken ni manongna a John, 25 a tawenen ti napalabas. Nupay saan pay a bautisado, adu a tawen a ni Melpo ti kangrunaan a mangipakpakaammo iti organisasion ti maipapan iti kasasaad dagiti kakabsat iti Albania.

Naam-ammo met ni Helen ni Leonidha Pope ken ni Vasil Gjoka a nabautisaran idi 1960. Naammuanna nga adda agarup pito a sibibiag pay a Saksi iti nadumaduma a paset ti pagilian. Imbaga ni Helen kadagiti kakabsat iti Albania ti maipapan kadagiti agdama nga urnos ti organisasion ken no kasano a rumangrang-ay ti trabaho iti dadduma pay a Komunista a pagilian. Siaannad a nangasaba ni Helen iti di pormal a pamay-an. Ngem napaliiwna a nakaro ti parikut ti ekonomia iti Albania.

Kuna ni Helen: “Tapno makaalaka iti bassit a rasion a gatas, gagangayen a makiliniaka manipud alas tres iti parbangon ken adu a pagtagilakuan ti awan suplayna a gatas.”

Idi 1987, nagtinnulong ti sanga nga opisina iti Austria ken iti Grecia tapno makastrek iti Albania dagiti dadduma pay a kakabsat. Idi 1988, da Peter Malobabic ken ti asawana, nga agpada a taga-Austria, ket napan iti Albania kas turista. Rinegaluanda ni Melpo iti maysa a blusa. Naragsakan ni Melpo ngem ad-adda ti ragsakna idi makitana ti libro a “Things in Which It Is Impossible for God to Lie” a nairagpin iti blusa.

Iti dayta met la a tawen, adda manen agassawa a nangted iti ad-adu pay a literatura ken Melpo, ngem kasta unay ti panagannadda ta nainget ti panangsipsiput kadakuada ti  Sigurimi. Makapagkokomunikar laeng iti apagbiit dagiti kakabsat no umadayo kadakuada ti tour guide-da iti sumagmamano a minuto. Naammuanda nga agsakit ni Leonidha ken lallakayen ti adu a kakabsat iti Albania. An-annadanda ti garawda gapu ta kanayon a masipsiputanda.

NANGRUGIN NGA AGBALIW DAGITI KASASAAD

Idi 1989, nangrugin nga agbaliw ti kasasaad ti politika. Naikkaten ti dusa a pannakapapatay kadagidiay aggandat nga aglibas manipud iti Albania. Iti dayta a kalgaw, simmarungkar manen ni Helen iti Albania. Adu nga oras ti binusbosna a nangidanon kadagiti impormasion ken instruksion a naitalek kenkuana. Inaramid met ni Vasil Gjoka ti amin a kabaelanna a sumarungkar iti apagbiit kadagiti kakabsat.

Naammuan ti Sigurimi nga adda ni Helen iti Albania isu a napanda sinarungkaran. Ngem imbes a mangpataudda iti problema, dumawdawatda ketdi iti sarabo manipud Amerika. Anian a nagbiit a nagbaliw dagiti tattao!

Idi Nobiembre 9, 1989, narba ti Berlin Wall, ket narikna a dagus dagiti taga-Albania dagiti epektona. Bimtak ti riribuk maibusor iti Komunismo idiay Kavajë idi Marso 1990. Nagdudupudop dagiti tattao kadagiti foreign embassy iti Tiranë gapu ta kayatda ti pumanaw iti pagilian. Nagreklamo dagiti estudiante gapu ta kayatda ti panagbalbaliw ket saanda a nangnangan kas panangipakita iti panagprotestada.

Idi Pebrero 1991, rinebba ti dakkel a bunggoy ti tattao ti 10 metro ti katayagna nga estatua ni Enver Hoxha a nangdominar iti Skanderbej Square idiay Tiranë iti adu a tawen. Para kadagiti tattao, natayen ti diktador. Idi Marso, agarup 30,000 a taga-Albania ti nang-hijack kadagiti barko iti Durrës ken Vlorë sa naglayagda a nagpa-Italia. Iti dayta met la a bulan, napasamak ti eleksion a naglalabanan ti adu a partido. Dayta ti umuna nga eleksion a napasamak kalpasan ti adu a tawen. Nupay nangabak ti Partido Komunista, nabatad a kumapkapuyen ti bileg ti gobierno.

 Bimmisita ni Helen Marks iti Albania iti maudin a gundaway idi Agosto 1991, ket nakitana a nagbalbaliwen dagiti kasasaad. Idi laeng Hulio iti dayta a tawen, nangipasdek ti gobierno iti opisina ti sekretario ti relihion, a namagbalin manen a legal iti aktibidad dagiti relihion kalpasan ti 24 a tawen. Awan ti panawen a sinayang dagiti kakabsat. Ad-adda a rineggetanda ti nangasaba ken inorganisarda dagiti gimong ti kongregasion.

Napan ni Vasil Gjoka idiay Grecia ket sumagmamano a tiempo a nagtalinaed iti sanga nga opisina tapno masanay a mangorganisar iti trabaho a panangasaba. Gapu ta saanna unay a maawatan ti Griego, dagiti kakabsat a makapagsao bassit iti Albaniano inaramidda ti amin a kabaelanda a mangisuro ken Vasil. Idi nakasubli ni Vasil idiay Tiranë, inyaplikarna amin a nasursurona ken inkagumaanna a pinasayaat ti pannakaorganisar ti dua a linawas a gimong. Ti maysa kadagita a gimong ket ti panangadal iti nabiit pay a nairuar a Pagwanawan iti pagsasao nga Albaniano.

Kinuna ti maysa a kabsat: “Maluktan idi dagiti gimong babaen ti kanta ken kararag. Kinantami dagiti kanta nga insuro dagiti nataenganen a kakabsat sa rinugianmin ti agadal. Kalpasanna, sinerraanmi ti gimong babaen ti panangkantami iti maysa, wenno dua, wenno tallo, wenno ad-adu pay a kanta, sa nagkararagkamin.”

Idi Oktubre 1991 ken idi Pebrero 1992, da Thomas Zafiras ken Silas Thomaidis nangisangpetda kadagiti literatura iti Albania manipud idiay Grecia. Naam-ammoda dagiti kakabsat iti Tiranë ken dagiti di bautisado nga agibumbunannag iti Berat ken inurnongda ti listaan ti adu nga interesado a masapul a mayadalan. Dagiti umili ket mabisbisin unay iti naespirituan gapu ta pinullo a tawen a naiparit dagiti aktibidad ti amin a relihion. Idiay Berat, kas pagarigan, naggigimong dagiti interesado uray no awan ti bautisado a kakabsat a lallaki iti dayta a siudad. Ania ti mabalin nga aramiden tapno mataraonanda iti naespirituan?

 DI NINAMNAMA NGA ANNONGEN

Da Michael ken Linda DiGregorio ket agserserbi idiay Dominican Republic kas misionero. Dagiti apong ni Michael ket karaman kadagiti taga-Albania a nabautisaran idiay Boston idi dekada 1920, ken ammona bassit ti agsao iti Albaniano. Gapuna, idi inkeddeng dagiti agassawa a DiGregorio ti bumisita kadagiti kabagianda iti Albania idi 1992, nakiumanda iti Bagi a Manarawidwid tapno maammuanda no mabalin a sarungkaranda dagiti kakabsat kabayatan ti tallo nga aldaw nga ibibisitada. Naklaatda ta kiniddaw ti Bagi a Manarawidwid nga agtalinaedda sadiay iti tallo a bulan tapno tumulongda a mangorganisar iti trabaho a panangasaba.

Idiay sanga nga opisina iti Roma, dagiti kakabsat manipud Grecia ken Italia imbagada kadagiti agassawa a DiGregorio no ania ti kasasaad iti Albania ken impakitada dagiti ladawan ti sumagmamano a kakabsat a taga-Albania, a pakairamanan ni Vasil Gjoka. Idi napan dagiti agassawa a DiGregorio iti Tiranë idi Abril 1992, mapalubosan manen a sumrek iti pagilian dagiti taga-Albania nga agnanaed iti sabali a pagilian. Nupay kasta, nariribuk pay laeng ti kasasaad ken madandanagan dagiti umili maipapan iti masakbayanda.

Apaman a nakaruar da Michael ken Linda idiay eropuerto, immabrasa a dagus ti pamilia ni Michael. Nailasin met ni Michael ni Vasil Gjoka. Napakaammuan idi ni Vasil a sumangpet dagiti agassawa a DiGregorio iti dayta nga aldaw.

 Kinuna ni Michael ken ni Linda: “Sumurotkan kadagiti kabagianta. Sumarunoakton.”

Ti pamilia ni Michael inarakupda ni Linda. Binagkatda dagiti bagaheda sada napan iti lugan. Nagdardaras met ni Michael nga immasideg ken Vasil.

“Mapanak idiay Tiranë inton Domingo. Agkitatanto sadiay,” agap-apura a kinuna ni Michael ken ni Vasil.

Ni Koço, a kabagian ni Michael iti Albania, dina ammo a Saksi ni Jehova da Michael ken Linda. Gapuna, nagdardaras nga immasideg ken Michael ket kinunana: “Apay a makisarsaritaka iti dimo am-ammo?”

Bayat ti panagdaliasatda nga agpa-Korçë, napaliiw dagiti agassawa a DiGregorio ti nakaidumaan dayta a lugar no idilig iti Caribe. Kuna ni Michael: “Nagdadaan dagiti makitam iti aglawlaw, ken napno iti tapuk. Agkaiwara dagiti alad a barut. Nakakaasi dagiti tattao. Dandani awan ti makitam a lugan. Nabubuong dagiti sarming dagiti tawa. Manomano ti panagtalon. Awan unay ti nagrang-ayan dayta a lugar sipud idi kaaldawan da apongko. Kas man la nagsublikami iti kadaanan a tiempo!”

“TI DIOS TI NANGIBAON KADAKAYO DITOY”

Adda banag nga ilemlemmeng ni Koço iti adun a tawen ken kayatna nga ipakita dayta ken Michael. Idi natay ti lola ni Michael, dagiti kabagianda idiay Boston nangaramidda iti atiddog a surat agpaay kadagiti kabagianda iti Albania. Ti umuna a sangapulo a panid ket maipapan kadagiti banag a pakaseknan ti pamilia ngem iti ud-udi ti surat, nailawlawag ti maipapan iti panagungar.

Kinuna ni Koço ken ni Michael: “Sinukimat dagiti polis ti surat ken binasada dagiti immuna a panidna. Ngem naumada met laeng ket kinunada: ‘Alaemon! Maipapan met laeng daytoy iti pamilia!’ Idi binasak ti maudi a pasetna, naragsakanak ta naammuak ti maipapan iti Dios!”

Imbaga ni Michael nga isuda ken Linda ket Saksi ni Jehova sa kinasabaanna ni Koço.

 Kas idi panawen ti Biblia, ibilang dagiti taga-Albania nga obligadoda a mangasikaso ken mangsalaknib kadagiti bisitada. Gapuna, impilit ni Koço a kuyogenna da Michael ken Linda nga agpa-Tiranë.

Kuna ni Michael: “Saanmi a mabirokan ti balay ni Vasil iti Tiranë gapu ta awan ti nagan dagiti kalsada isu nga insingasing ni Koço a mapankami agsaludsod idiay post office.”

“Kasla nasdaaw ni Koço idi nakasubli manipud iti post office,” intuloy ni Linda. “Kalpasanna, nagdiretsokamin iti apartment a pagnanaedan ni Vasil.”

Di nagbayag, kinuna ni Koço: “Itattay napanak nagsaludsod idiay post office maipapan ken Vasil, kinunada a, ‘Santo dayta a lalaki! Ammoyo kadi no ania ti napasaranna? Awanen ti nasaysayaat pay a tao a kas kenkuana ditoy Tiranë!’ Idi nangngegko dayta, ammok a ti Dios ti nangibaon kadakayo ditoy! Diak mabalin a lapdan ti planoyo!”

PANANGORGANISAR ITI TRABAHO ITI TIRANË

Naragsakan ni Vasil a nakakita kadagiti agassawa a DiGregorio ket nagiinnestoriada iti adu nga oras. Idi laengen dandani agngudo ti rabii nga imbaga ni Vasil a ni Jani Komino, a kadua ni Nasho Dori a naibalud, ket natay iti agsapa dayta nga aldaw. Apay a saan a napan ni Vasil iti pumpon ti patpatgenna a kabsat ken nasinged a gayyemna? Kinuna ni Vasil: “Ammok ngamin nga adda umay nga imbaon ti Bagi a Manarawidwid.”

Masapul nga agtalinaed da Michael ken Linda iti Tiranë, ngem iti dayta a tiempo iparit ti gobierno nga agnaed dagiti ganggannaet iti siudad. Ania ti mabalinda nga aramiden?

Kinuna ni Michael: “Impabiangmi dagiti bambanag ken Jehova ket di nagbayag, nakabirokkami iti bassit nga apartment a pagyananmi.”

“Ti tulbek ket iggaman dagiti makinkukua iti apartment isu a makastrekda latta kaanoman a kayatda,” kuna  ni Linda. “Magnakami pay iti sabali nga apartment tapno makastrekkami iti apartmentmi. Imbag laengen ta saan a madalanan ti apartmentmi ta saanmi a kayat ti malabaslabasan dagiti tattao.”

Adu nga oras a dimngeg dagiti agassawa a DiGregorio kadagiti nataenganen a kakabsat iti Tiranë idi inestoriada dagiti suot nga inibturanda. Ngem ti maysa kadagiti parikut ket ti dadduma a nataenganen a kakabsat pagduaduaanda ti tunggal maysa.

Kuna ni Michael: “Nasungdo ti tunggal maysa kadakuada ngem pagduaduaanda no nasungdo met dagiti dadduma. Nupay agiinnikay ti dadduma kadakuada, saandakami a liniklikan. Idi sitatanang nga inlawlawagko ti maipapan iti dayta a banag, immanamongda a ti kapatgan ket ti panangipakaammo iti nagan ni Jehova. Agpapadada a mangay-ayat ken Jehova ken segseggaanda ti masanguanan.”

Madlaw a nabayagen a saanda a nakapaggigimong. Kas pagarigan, idi damo a nakita da Kulla Gjidhari ken Stavri Ceqi ti bokleta a Panangsukimat Kadagiti Kasuratan iti Inaldaw, inukagda nupay dida ammo no ania dayta.

“O, Manna!” giddato a kinuna ni Stavri a ti tuktukoyenna ket ti Daily Heavenly Manna for the Household of Faith, ti libro a maus-usar idi naammuan ni Stavri ti kinapudno.

“Komusta ngatan ti presidente a ni Kabsat Knorr? Ni ngay ngata Fred Franz a gayyemna?” insaludsod ni Kulla. Dayta ti mangipakita nga adu a tawenen a saanda a nakapagtataripnong!

NAISANGSANGAYAN A MEMORIAL!

Ti tallo a metro ti kaakabana ken uppat a metro ti kaatiddogna a siled iti balay ni Vasil Gjoka a gagangay a paggigimongan dagiti kakabsat ket nailet a pakaangayan ti Memorial. Gapuna, nagtataripnong ti 105 a timmabuno iti siled a maus-usar idi kas hedkuarter para iti pagiwarnak ti Partido Komunista. Daytoy ti umuna a gundaway  a saan a naangay ti Memorial iti pribado a pagtaengan iti Tiranë. Nupay 30 laeng ti agibumbunannag iti Albania idi 1992, nakaragragsakda ta adda 325 a timmabuno iti Memorial.

Umad-adu nga umad-adu ti bilang dagiti interesado iti Tiranë ken umabuten iti 40 ti tumabtabuno iti gimong iti apartment a pagnanaedan ni Vasil. Dadduma kadagiti kabbaro ket kayatdan ti agbalin a di bautisado nga agibumbunannag ken adda met dagidiay mayaten nga agpabautisar. Adu nga oras ti nabusbos dagiti kakabsat a nakisarsarita kadagidiay agtarigagay nga agpabautisar. Gapu ta saan pay a naipablaak iti pagsasao nga Albaniano ti libro nga Organisado a Mangitungpal ti Ministeriotayo, masapul nga oral a maipatarus ti tunggal saludsod kadagiti kandidato iti bautismo. Mayadalan a naimbag ti dadduma a kabbaro tapno sigurado a natarusanda ti kinapudno. Nupay awan kadakuada ti pormal a nayadalan iti Biblia, nakaskasdaaw ta adu ti ammoda maipapan iti Biblia.

LEGAL MET LAENGEN TI TRABAHO!

Iti las-ud dagiti simmaganad a lawas, adu nga oras ti binusbos dagiti kakabsat a nakisarsarita kadagiti abogado ken agtuturay tapno agbalin a legal ti trabaho a panangasaba. Dagiti kakabsat ken dagiti interesado a tattao iti Tiranë nakaisubmitirdan iti pormal a kiddaw, ngem gapu ta nagbaliwen ti turay, nasken a pagreggetanda nga ipagna ti pannakaanamong ti kiddawda.

Kinuna ti maysa a kabsat: “Bayat a magmagnakami iti siudad, nasabatmi ti minister of human rights, ti minister of the interior, ti minister of justice, ti hepe dagiti polis, dagiti miembro ti constitutional court, ken ti dadduma pay a nangato ti saadna a lallaki. Nasisingpetda ken maay-ayatanda ta saan unayen a nainget ti kasasaad. Ammo ti kaaduan kadakuada ti maipapan iti ungjillorë. Awan duadua nga aktibo dagiti Saksi ni Jehova iti Albania.”

 Mano a lawasen nga ibagbaga dagiti opisial ti gobierno a patganda ti kiddaw dagiti Saksi ni Jehova ngem saanda met nga inaramid dayta. Nupay kasta, adda napasamak a panagbalbaliw idi a ni Angelo Felio, maysa a taga-Albania nga agnanaed idiay Estados Unidos, ket bimmisita iti pamiliana iti Tiranë. Bayat ti kaadda ni Angelo iti Albania, kinuyogna dagiti kakabsat a makisarita iti abogada ti minister ti gobierno nga autorisado a mangaprobar iti kiddaw dagiti kakabsat nga agbalin a legal ti trabahoda a panangasaba. Naragsakan ti abogada idi naammuanna a kalugaranna ti pamilia ni Angelo iti Albania.

“Ania a purok ti ayan ti pamiliam?” insaludsod ti abogada ken Angelo. Nasdaaw ta agkakapurokanda gayam.

“Ania ti apeliedom?” insaludsodna.

Naklaatda ta agkabagianda gayam, ngem adun a tawen nga awan ti komunikasionda nga agkakabagian.

“Magustuak ti kartayo ken planok ti tumulong. Ngem ita, desididoak a tumulong gapu ta agkabagianta,” kinunana.

Kalpasan ti sumagmamano nga aldaw, inted ti abogada ti Order No. 100 kadagiti kakabsat a mangipakita a legal itan ti aktibidad dagiti Saksi ni Jehova iti Albania. Nawaya ken maipalubos met laengen ti agdaydayaw iti pudno a Dios a ni Jehova a naiparit sipud idi 1939! Dimi mailadawan ti ragsakmi iti dayta nga aldaw,” kuna ti agassawa a DiGregorio.

Kalpasan ti sumagmamano a lawas, ti sanga nga opisina iti Grecia a mangimatmaton iti trabaho iti Albania imbaonna ni Robert Kern a bumisita iti Tiranë. Impakaammo ni Robert kadagiti kakabsat a nairehistron ti trabaho ken naipasdeken ti  Kongregasion ti Tiranë. Imbagana pay a ti teritoriada ket “ti intero nga Albania.” Nasken a ganetgetanda ti mangasaba iti binalaybalay. Iti Tiranë, adda naabangan a balay a tallo ti kuartona nga agserbi kas opisina ken pagtaengan dagiti misionero. Adda nayariping iti daytoy a nalawa a siled a mausar kas ti kaunaan a Kingdom Hall.

NASARAKAN TI NAIPUTPUTONG A KARNERO

“Adda kadi Saksi idiay Vlorë?” insaludsod dagiti kakabsat bayat a pagsasaritaanda ti maipapan iti irarang-ay ti trabaho a panangasaba iti Albania. Ti laeng ammo ti sumagmamano kadakuada ket ti maysa a baket a sigun iti damagda ket agkabawen. Kalpasanna, adda babai a napan iti opisina. Imbagana nga isu ken ti pamiliana ket ungjillorë. Areti kano ti nagan ti nangyadal kadakuada idiay Vlorë. Gapuna, nagpa-Vlorë dagiti kakabsat manipud iti Tiranë tapno birokenda ni Areti.

Dagiti kakabsat ket pinastrek ni Areti Pina, a maysa a pandek a baket, ngem saan a maun-uni. Idi imbagada nga agkakapammatianda, awan man la ti reaksionna.

“Adda man masaludsodko?” giddato a kinuna ni Areti kalpasan ti sumagmamano a minuto. Idi kuan,  ginabsuonanna dagiti kakabsat iti saludsod: “Mamatikayo kadi iti Trinidad? Ania ti nagan ti Dios? Mamatikayo kadi iti umap-apuy nga impierno? Ania ti mapasamak kadatayo no mataytayo? Ti ngay daga? Mano ti mapan idiay langit?”

Sinungbatan dagiti kakabsat dagita a saludsodna.

“Mangaskasabakayo kadi?” insaludsod manen ni Areti.

“Wen, mangaskasabakami,” insungbat ti maysa a kabsat.

“Ngem kasano ti panangaskasabayo?” kuna ni Areti.

“Iti binalaybalay,” insungbat ti kabsat.

Nakalua ni Areti ken uray la inlagtona ti ragsakna sa inarakupna ti kabsat.

“Ita, kombinsidoakon a talaga nga agkakapammatiantayo! Dagiti laeng Saksi ni Jehova ti mangaskasaba iti binalaybalay!” kinunana.

Nadamag dagiti Protestante idiay Vlorë a relihiosa ni Areti ket ginuyugoyda idi a sumrek iti relihionda. “Ngem diak kayat nga adda aniaman a pakainaigak iti Babilonia a Dakkel isu a siniguradok no pudno met laeng a dakayo ket kakabsatko iti pammati,” inlawlawag ni Areti kadagiti kakabsat.

Agtawen ni Areti iti 18 idi nabautisaran idi 1928. Isu ket nagnagna ken igge-iggemna ti Biblia a nangaskasaba kadagiti kabambantayan. Nupay adu a tawen nga awan ti komunikasionna  kadagiti kakabsat, simamatalek nga intultuloyna ti nangasaba uray maymaysana.

“Nakaim-imbag ni Jehova. Pulos a dinak linipatan!” aglulua a kinuna ni Areti.

Impagarup dagiti tattao nga adda kurkurang ni Areti gapu ta nagtalinaed a matalek iti Dios iti sidong ti nainget a diktador a turay iti Albania. Ngem saan a pudno nga agkabaw ni Areti. Natadem ken limpio pay laeng ti panunotna!

NAKAAD-ADU A TRABAHO!

Ita ta nairehistron ti trabahotayo, nakaad-adu ti mabalin nga aramiden tapno maipaduyakyak ti interes ti Pagarian iti Albania. Nasken a mapabileg iti naespirituan dagiti kakabsat ken maammuanda ti kabaruan a lawag. Dagiti publikasion ket masapul a maipatarus iti Albaniano agpaay kadagiti kakabsat ken kadagiti tattao iti tay-ak. Ken adda naganat a panagkasapulan kadagiti ad-adu pay a manangaskasaba. Siasino dagiti mabalin a tumulong?

Idi 1992, simmangpet dagiti special pioneer manipud Italia ken Grecia. Timmabunoda kadagiti klase a pagsursuruan iti pagsasao nga Albaniano. Iti dayta met laeng a tiempo, nabukel ti bassit a grupo a mangipatarus kadagiti literatura. Nupay adda dagiti panawen nga awan ti koriente, a mabalin nga agpaut iti agsasaganad a 21 nga aldaw, agiinnangaw ken okupado latta dagiti kakabsat iti aniaman a mabalinda nga aramiden.

Adu met ti nanumo a trabaho a mabalinda nga aramiden. No panawen ti lam-ek, kasapulan ti kayo a paginudo iti pagtaengan dagiti misionero. Ngem narigat ti gumatang iti kayo. Kasano a maaddaan dagiti kakabsat iti paginudo? Timmulong dagiti kakabsat manipud Grecia babaen ti panangipatulodda kadagiti dadakkel a kayo ken de koriente a ragadi. Ngem adda latta problema ta nailet ti wangawangan ti paginuduan ken awan ti koriente a mangpaandar iti ragadi. Imbag laengen ta ti maysa kadagiti kakabsat ket adda  gayyemna nga agnanaed iti bangir a deppaar ti Tiranë nga addaan iti wasay. Gapu ta awan ti bus, dua nga oras ti busbosenda a mapan mangbulod ken mangisangpet iti wasay iti pagtaengan dagiti misionero, ken masapul a maipulang dayta sakbay a rumabii. “Apaman a naisangpet ti wasay, nagsisinnublatkami a nagbalsig,” malagip ti maysa kadagiti misionero, “ngem nairemediomi ti pagpaimengmi!”

Nupay okupadoda iti panagbalsig ken panagadal iti lenguahe, natagiragsak ti grupo dagiti agipatpatarus iti Albaniano ti damo kadagiti namin-adu nga ibibisita da Nick ken Amy Ahladis manipud iti Translation Services nga adda itan iti Patterson, New York. Dakkel ti naitulongna kadagiti kabbaro nga agipatpatarus ti kinaanus ken naayat a panangsanayda isu nga alisto a nakasursuro dagiti paraipatarus ken simmayaat ti trabahoda. Ti sanga nga opisina iti Italia ti nangyimprenta kadagiti naipatarus a literatura sa naipatulod dagita iti Albania.

Nagsayaat ti epekto dayta a panangsanay ta positibo ti reaksion dagiti tattao iti trabaho a panangasaba dagiti agibumbunannag. Nakaregregta met dagiti kabbaro nga agibumbunannag. Alaentayo a pagarigan ni Lola. Agdadamo pay laeng nga agibumbunannag ngem 150, wenno 200, wenno ad-adu pay nga oras ti busbusbosenna iti ministerio iti kada bulan! Idi nabalakadan nga an-anatenna ti ministeriona, kinunana: “Awan ti serserbi ti biagko! Ania koma pay ti kasayaatan a pangusarak iti panawenko?”

RIMMANG-AY TI TRABAHO

Nakallalagip ti Marso 1993 iti Albania. Adda dagiti special pioneer a naidestino iti Berat, Durrës, Gjirokastër, Shkodër, Tiranë, ken Vlorë; ti Marso 1 ti kaunaan a ruar Ti Pagwanawanan nga insagana ti grupo dagiti agipatpatarus iti Albaniano; damo nga inangay dagiti kakabsat ti Teokratiko nga Eskuelaan ti Panagministro, gapuna, naangay dagiti lima a gimong iti umuna a gundaway; nairuar ti umuna  nga Albaniano nga edision Ti Ministeriotayo iti Pagarian; ken naangay ti damo nga espesial nga asamblea idiay Ballet-Opera Theater iti Skanderbej Square iti Tiranë.

Simmangpet dagiti delegado manipud Grecia ken Italia tapno tabunuanda daytoy a nakallalagip nga aldaw ti espesial nga asamblea. Ni Nasho Dori ti nangipaay iti panglukat a kararag, a nagyaman ken Jehova gapu kadagiti amin a bendision a tagtagiragsakenda. Agdagup iti 585 ti bilang dagiti timmabuno, ken 41 ti nabautisaran! Karaman kadagita dagiti annak ken appoko dagiti kakabsat iti Albania a nagserbi a simamatalek ken Jehova.

Kasta unay ti ragsak dagiti kakabsat idi 1993 gapu ta damo nga inangayda ti kombension distrito iti Albania. Nasurok nga 600 ti timmabuno. Karaman kadagita dagiti delegado manipud Austria, Francia, Grecia, Italia, ken Switzerland. Anian a ragsak dagiti kakabsat iti Albania ta kalpasan ti napaut a pannakaiputongda, nawayada met laengen a makitaripnong kadagiti nakaad-adu a kakabsat manipud iti nagduduma a pagilian!

Tapno nasaysayaat ti pannakaorganisar ti trabaho, dinutokan ti Bagi a Manarawidwid da Nasho Dori, Vito Mastrorosa, ken Michael DiGregorio nga agserbi kas Komite ti Pagilian iti sidong ti panangiwanwan ti sanga nga opisina iti Italia. Ti maysa kadagiti iyun-unada nga aramiden ket ti panangbirok iti pasdek a pagopisinaanda ken ti umad-adu a bilang dagiti paraipatarus.

Adda sabali manen a grupo dagiti special pioneer a nagsursuro iti pagsasao nga Albaniano. Maysa kadakuada ni Stefano Anatrelli manipud Italia. Kalpasan ti lima a lawas a panagsursurona iti lenguahe, isu ket naayaban iti opisina. Kinuna kenkuana dagiti kakabsat sadiay: “Kayatmi nga agserbika kas manangaywan iti sirkito ket bumisitaka kadagiti special pioneer ken kadagiti grupo.”

“Ngem saanak pay laeng a nalaing nga agsao iti Albaniano!” kuna ni Stefano. Kaskasdi, imbilangna daytoy  nga annongen kas naisangsangayan a pribilehio. Nagpatulong ni Stefano a mangisagana iti sumagmamano a palawag. Kalpasanna, napanen kadagiti nasulinek a luglugar iti Albania. Agarup 30 a tawenen ti napalabas sipud idi bimmisita ti manangaywan iti sirkito a ni Spiro Vruho kadagiti kakabsat kabayatan ti pannakaiparit ti trabaho. Idi 1995, nadutokan ni Stefano kas miembro ti Komite ti Pagilian.

Idi 1994, simmangpet iti Albania ti maikatlo a grupo dagiti payunir manipud Italia. Nagutugot dagiti kabbaro nga agibumbunannag iti Albania gapu iti kinaregta dagita a payunir. Iti ngudo ti 1994 a tawen serbisio, addan ti 354 nga agibumbunannag a nakiraman iti trabaho a panangasaba.

Nupay kasta, naikawa unay ti adu nga agibumbunannag idi naan-anay a nawayan ti kagimongan. Naruamda ngamin iti gobierno a nakaro ti panangidadanesna. Iti sidong ti diktador a turay, masapul a saanda idi a makisarita a sipapanayag kadagiti sabsabali​—nangruna kadagiti ganggannaet​—tapno saanda a matiliwan. Nupay kasta, maawatan daytoy dagiti ganggannaet a kakabsat ken siaanus nga inkagumaanda nga alaen ti panagtalek dagiti kabbaro nga agibumbunannag.

Iti dayta met la a tawen, dagiti nataengan a kakabsat agraman dagiti kabbaro nga agibumbunannag ket naragsakan iti isasarungkar ni Theodore Jaracz, ti miembro ti Bagi a Manarawidwid a damo a bimmisita iti Albania. Nasurok nga 600 ti dimngeg iti palawagna iti Tiranë.

Kabayatanna, adda nagatang a pasdek iti Tiranë a nagserbi kas opisina. Kalpasan ti awan pay innem a bulan, ti grupo dagiti nagaget a ganggannaet a kakabsat pinagbalinda a moderno nga opisina ti daan a villa ken nangibangonda iti pasdek a pagnaedan ti 24 a tattao. Naangay ti dedikasion idi Mayo 12, 1996 idi bimmisita iti Albania ni Milton Henschel a miembro ti Bagi a Manarawidwid.

 NANGASABADA NGA IS-ISUDA

Ni Arben a taga-Korçë binasana ti literatura a naibatay iti Biblia nga impatulod kenkuana ni manangna ket naamirisna a kinapudno ti linaon daytoy. Nagsurat ni Arben iti opisina iti Albania ket intultuloyna nga inadal ti kinapudno babaen ti pannakisinnuratna kadagiti kakabsat iti sumagmamano a tiempo. Tapno ad-adda a matulongan iti naespirituan, nagbiahe ti dua a kakabsat a lallaki tapno laeng makisinnarakda kenkuana. Bayat ti pannakisaritada ken Arben, nakitada nga isu ket kualipikadon nga agbalin nga agibumbunannag. Dagiti dua a kakabsat inkuyogda ni Arben iti sentro ti Korçë tapno paliiwenna ti panangasabada kadagiti aglabas.

Kuna ni Arben: “Kalpasan dayta, inikkandak kadagiti magasin sa kinunada a siak metten ti mangasaba. Imbagada a didak kaduaen ket talaga a nagmaymaysaak a nangasaba.”

Sumagmamano a bulan a nagmaymaysa a nangasaba ni Arben sakbay a simmangpet dagiti special pioneer a tumulong kenkuana. Kabayatanna, impangag dagiti tattao ti  panangaskasabana. Di nagbayag sipud idi simmangpet dagiti special pioneer, addan ti nabuangay a grupo.

Iti ngudo ti tawen, dagiti payunir iti Vlorë ket immawag iti opisina tapno ipadamagda a masakit ni Areti Pina ken kayatna ti makisarita iti maysa kadagiti responsable a kakabsat. Idi simmangpet ti kabsat, pinapanaw ni Areti amin nga adda iti kuartona tapno duada laeng nga agsarita.

Kamkamakamen ni Areti ti angesna a nangikuna: “Saanen nga agpaut ti biagko. Adda banag a mangburburibor iti panunotko, ken adda kayatko a saludsoden kenka. Diak ngamin maawatan amin a detalyena ngem masapul a maammuak no, natungpal kadi aminen dagiti padto iti libro nga Apocalipsis?”

“Wen, Areti. Natungpalen ti kaaduan kadagita a padto,” insungbat ti kabsat sa dinakamatna ti sumagmamano a padto a matungpalto pay laeng. Dimngeg a naimbag ni Areti bayat ti panangilawlawag ti kabsat.

“Ita, natalnan ti panunotko a matay. Nasken a maammuak no kasano ti kaasidegtayon iti tiempo a pannakatungpal amin a padto,” kuna ni Areti.

Naregta nga agibumbunannag ni Areti iti adu a tawtawen. Nangaskasaba kadagiti kabambantayan uray is-isuna ken nangaskasaba latta uray idi naidaliten gapu iti sakit. Di nagbayag kalpasan dayta a saritaan, natay ni Areti ket simamatalek a naturposna ti biagna ditoy daga.

NATIBKER TI PAMMATINA AGINGGA ITI IPAPATAYNA

Ni Nasho Dori nga agtawen iti nasurok a 80 ket masakit ken agsalogen ti salun-atna. Ngem adda maysa a grupo dagiti kakabsat a nangnangruna nga agkasapulan iti pammaregtana​—dagiti agtutubo a kakabsat a lallaki a naayaban nga agsoldado. Ti klero ti Orthodox idiay Berat, nga umapal iti napartak nga iyaadu dagiti Saksi ni Jehova, sinugsoganna dagiti agtuturay a mangidarum kadagitoy nga agtutubo.

 Adda posibilidadna a maibalud iti sumagmamano a bulan ti innem nga agtutubo a kakabsat a nagkedked nga agsoldado. Nabigbig ni Nasho a masapul a maparegta dagitoy nga agtutubo isu a bimmangon iti iddana ken nangirekord iti mensahe nga agpaay kadakuada.

Kinuna ni Nasho: “Dikay agamak. Napadasanmi met dayta idi. Tulongannakayto ni Jehova. Dikay agdanag no maibaludkayo. Agbanagto dayta a pakaidayawan ti nagan ni Jehova.”

Nagtultuloy a nagsalog ti salun-at ni Nasho isu nga inayabanna dagiti kakabsat iti abay ti kamana ket kinunana: “Masapul nga agkararagak tapno dumawatak iti pammakawan. Idi napan a lawas, nagkaro ti ut-ot a nariknak isu nga inkararagko a matayak la koman. Ngem idi nakapagpanunotak, inkararagko, ‘Jehova, sika ti Ubbog ti biag. Pagayatam nga agbiagkami. Kidkiddawek ti banag a maibusor iti pagayatam. Pangngaasim ta pakawanennak!’”

Idi naammuan ni Nasho nga agdagupen iti 942 ti bilang dagiti agibumbunannag iti Albania, kinunana: “Immadu met laengen ti bilangtayo ditoy Albania!” Kalpasan ti sumagmamano nga aldaw, natay ni Nasho ket naturposnan ti biagna ditoy daga.

TI TRAZIRA—PANAWEN TI RIRIBUK

Idi 1997, nasaknap ti panangabuso, panagpasuksok, ken panagkunniber. Adu a taga-Albania ti nangilako iti amin a kupkupikopanda ket impuonanda amin a kuartada  kadagiti pyramid scheme nga alisto a panguartaan. Idi nalugi ti negosioda, nagprotesta dagiti umili kadagiti lansangan gapu iti sakit ti nakemda.

Iti dayta met laeng a tiempo, bayat a maang-angay ti espesial nga asamblea, ti maysa a kabsat a babai nga agserserbi iti opisial a nangato ti saadna imbagana kadagiti kakabsat a dandanin aglusulos ti prime minister. Naammuanna nga addanto la ketdi mapasamak a nakaro a kinaranggas. Napaababa ti asamblea tapno makaawid a dagus dagiti kakabsat. Dua nga oras kalpasan ti asamblea, saanen a natalged ti kasasaad ken naipatungpal ti curfew.

Awan ti makaammo no ania a talaga ti mapaspasamak. Adu dagiti sayangguseng. Adda dagiti agkuna a maigapu dayta kadagiti ganggannaet. Patien met ti dadduma a maigapu dayta kadagiti lokal nga agtuturay. Nalugi dagiti pyramid scheme, ket napukaw ti kaaduan nga umili ti amin nga impuonanda. Timmaud ti riribuk iti Vlorë. Sinerrek dagiti umili dagiti pagipempenan iti igam ti pagilian ket tinakawda dagiti armas ken bala. Idi impadamag ti media ti mapaspasamak, nagbalin a naranggas dagiti tattao iti tunggal siudad. Nariribuk ti pagilian ken awanen ti maaramidan dagiti polis a mangkontrol iti kasasaad. Napasamak ti rebelion iti Albania.

Nagkamang iti Tiranë ti kaaduan kadagiti 125 a ganggannaet nga agserserbi iti amin a tiempo. Dagiti ganggannaet ti pabpabasolen ti adu a taga-Albania isu a nasaysayaat no pumanaw laengen iti pagilian dagiti ganggannaet a payunir. Gapu ta nagserra ti eropuerto, dadduma kadagiti payunir manipud Italia ti napan iti Durrës, a ti puertona ket kontrolado dagiti armado a lallaki. Kalpasan ti makatektek a 12 oras a panagurayda, nakalugan met laengen dagiti payunir iti barko nga agawid iti pagilianda.

Inaldaw nga aw-awagan ti Komite ti Pagilian dagiti kakabsat iti nadumaduma a paset ti pagilian. No bigbigat, nakaul-ulimek dagiti kalsada. Ngem no mumalemen, agpipinnaltogen dagiti tattao agingga iti parbangon. Adda pay ketdi  dagidiay addaan iti igam a pangpabettak iti eroplano. Dayta a panagdadangadang ket naawagan iti Trazira, wenno riribuk.

‘AGBANAG A PAKAIDAYAWAN TI NAGAN NI JEHOVA’

Ni Arben Merko ket maysa kadagiti innem a kakabsat manipud Berat a naibalud gapu iti neutral a takderna. Kinunana: “Adda bassit nga abut iti diding ti seldak. Dinamag ti lalaki nga adda iti kaabayko a selda no siasinoak.” Sumagmamano a lawas a kinasabaan ni Arben dayta a lalaki. Ngem maysa nga aldaw, saannan a nangngeg ti timek ti lalaki.

Idi nakaruaren ni Arben iti pagbaludan, adda lalaki a simmarungkar kenkuana. Saan a nailasin ni Arben ti lalaki ngem kasla nangnangngegnan ti timekna​—isu dayta daydi lalaki nga adda iti abayna a selda iti pagbaludan.

“Immayak tapno itedko daytoy kenka,” kinuna ti lalaki bayat nga inyawatna ken Arben ti maysa nga amplifier.

Kuna ti lalaki: “Kabayatan ti trazira, tinakawko daytoy nga amplifier iti Kingdom Hall-yo. Ngem natukay ti pusok iti imbagam kaniak idi idiay pagbaludan. Kayatko a nadalus ti konsiensiak iti imatang ti Dios, isu nga umayko isubli daytoy kenka.”

Nalagip la ket ngarud ni Arben ti imbaga ni Nasho Dori sakbay ti ipapatayna kadagiti agtutubo a nangsalimetmet iti kinatarnawda: “Agbanagto dayta a pakaidayawan ti nagan ni Jehova.”

PANANGAYWAN KADAGITI ADIPEN NI JEHOVA

Gapu ta awanen dagiti ganggannaet a panglakayen, ti kaaduan a kongregasion ken dadakkel a grupo ket imatmatonanen dagiti ministerial nga adipen nga agtawen iti 19 ken 20. Maysa nga aldaw, napan iti Tiranë ti tallo kadagitoy nga agtutubo a kakabsat manipud Vlorë nupay napeggad ti panagdaliasatda. Ammo ti Komite ti Pagilian nga agkirkirang ti taraon isu a sinaludsodda kadagitoy a kakabsat no agkasapulanda iti aniaman a material a tulong.

 “Naibusankami laeng iti report slip,” insungbat dagiti agtutubo a lallaki. Kas iti panawen dagiti matalek a lallakay tawtawenen ti napalabas, ad-adda a maseknanda kadagiti naespirituan a kasapulanda ngem kadagiti pisikal a kasapulanda. Kalpasanna, impadamagda nga adu a tattao ti mangipangpangag iti naimbag a damag gapu ta madandanaganda iti kasasaadda ken dida ammo no ania ti aramidenda.

Di nagbayag kalpasan ti Memorial, adda immawag iti opisina. “Dakami dagiti kakabsatyo a babbai ditoy Kukës,” kinuna ti maysa kadakuada. “Dakdakami laeng ti mangang-angay iti gimong sipud idi pimmanaw dagiti payunir.”

Gapu iti riribuk, awanen ti komunikasion dagiti kakabsat iti Tiranë kadagiti kakabsat iti Kukës. Nupay kasta, adda pito a di bautisado nga agibumbunannag a nangangay iti Memorial iti dua a lugar. Nupay saanda a sigurado no umiso ti panangangayda iti Memorial, maragsakanda a mangipadamag a 19 ti timmabuno iti dua a lugar. Makaparagsak ta nupay adda naipatungpal a curfew ken napeggad ti kasasaad idi 1997, adda 3,154 a timmabuno iti Memorial iti intero nga Albania. Ken uray nariribuk ti aglawlaw, siaannad nga intultuloy dagiti agibumbunannag ti nangasaba ken nangipaay iti liwliwa.

Idi naammuan ti Komite ti Pagilian nga agkasapulan dagiti kakabsat idiay Gjirokastër iti taraon ken literatura, pinagmimitinganda no natalged met laeng ti mangipatulod iti sangatrak a suplay sadiay. Ngem nasinga ti mitingda idi imbaga ti maysa a kabsat a babai nga adda reporter, a nalabit addaan iti sumagmamano a makatulong nga impormasion, a mayat a makisarita kadagiti kakabsat.

Saan nga ammo ti reporter no ania ti madama a pagsasaritaan ti komite ngem imbagana kadagiti kakabsat:  “Aniaman ti panggepyo nga aramiden, saankay nga agpaabagatan inton bigat. Nadamagmi nga adda saan a nasayaat a mapasamak idiay Tepelenë isu a napeggad ti agbiahe sadiay.” Gapu ta dumalan iti Tepelenë ti trak nga agpa-Gjirokastër, inkeddeng dagiti kakabsat a saandan nga ituloy ti agbiahe.

Pasado 11:00 iti kabigatanna, naipadamag iti pagiwarnak nga adda napasamak a nadara a rinnupak idiay Tepelenë ken nabomba ti rangtay iti siudad. Anian a yaman dagiti kakabsat ken Jehova ta nalapdanda nga agdaliasat sadiay iti dayta nga aldaw!

No mano a lawas a mangmangngeg ti pamilia ti Bethel ti putok dagiti paltog iti agpatnag, ken masansan a mangmangngegda ti kanalbuong dagiti masinggan ken bomba kabayatan ti panagdaydayawda iti agsapa (Morning Worship). Adda met dagidiay mangipaputok no kua iti paltogda iti tangatang ken dakkel ti posibilidadna nga adda dagiti mayaw-awan a bala. Gapuna, saan a rimrimmuar ti pamilia ti Bethel tapno natalgedda. Agdalupisak met dagiti paraipatarus iti lugar nga adayo iti tawa bayat ti panagtrabahoda.

Idi Abril 1997, simmangpet ti 7,000 a tropa ti United Nations tapno pasublienda ti kinatalged iti pagilian. Iti Agosto iti dayta a tawen, pimmanawen iti Albania ti tropa ti UN ken mabalinen a mangangay dagiti kakabsat iti kombension distrito. Naragsakan dagiti agibumbunannag. Sumagmamano a bulan ngamin idi a nagtataripnongda kadagiti babassit laeng a grupo.

Dagiti armado a mannanakaw sinerrekda ti bus nga inarkila dagiti kakabsat a mapan makikombension. Ngem idi naammuan dagiti mannanakaw a Saksi ni Jehova dagiti nakalugan iti dayta, kinunada: “Naidumdumakayo a tattao! Saandakay a mabalin a dangran.”

Ania ti epekto ti trazira iti trabaho a panangasaba iti Albania? Saan a natungday ti irarang-ay ti trabaho no di ket immadu dagiti tattao nga interesado nalabit gapu ta  maldaanganda iti saan a natalged a kasasaadda. Kas resultana, iti uneg ti 15 a bulan laeng, addan ti 500 a kabbaro nga agibumbunannag a nangrugin a nakiraman iti panagserbi iti tay-ak isu nga agdagupen iti nasurok a 1,500 ti bilang dagiti agibumbunannag.

NAIPAAYAN ITI ATENSION TI KOSOVO

Kalpasan ti trazira, dandani awanen ti agpipinnaltog ken nagtultuloy nga immadu dagiti kongregasion. Ngem adda problema idiay Kosovo a kabangibangna. Naapektaran ti Albania iti gubat sadiay gapu ta nagkamang kadagiti beddengna ti nakaad-adu a nagbakuit a taga-Kosovo. Awan ti panawen a sinayang dagiti kakabsat iti Albania. Dagus nga inranudda kadagiti nagbakuit ti mensahe a mangyeg iti namnama ken dagiti literatura a mangyeg iti liwliwa. Inasikasoda met a naimbag ti 22 a Saksi ni Jehova agraman dagiti ubbing pay nga annakda.

Iti Agosto, idi nagpatinggan ti gubat, nagawiden dagiti kakabsat a taga-Kosovo kadagiti pagtaenganda, ngem saan laeng nga is-isuda. Kimmuyog kadakuada dagiti kakabsat manipud Albania ken Italia, a pakairamanan ti sangapulo nga special pioneer a mayat a mangipaay iti naespirituan a tulong. Iti ngudo ti 1999 a tawen serbisio, addan ti 1,805 nga agibumbunannag iti Albania ken 40 idiay Kosovo.

IRARANG-AY ITI NAESPIRITUAN

Sakbay ti ipapatay ni Nasho Dori, kinunana: “Maragsakanak ta adun ti ipatpatarustayo, ngem ti talaga a kasapulantayo ket ti Biblia a Baro a Lubong a Patarus ta dakkel ti maitulong daytoy a mangpatibker iti pammatitayo!” Idi 1999, tallo a tawen laeng kalpasan ti ipapatay ni Nasho, inaprobaran ti Bagi a Manarawidwid ti pannakaipatarus ti Baro a Lubong a Patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan iti pagsasao nga Albaniano.

Iti kombension idi 2000, adda makaparagsak a damag a naipakaammo kadagiti kakabsat iti Albania. Isu dayta ti  pannakairuar ti Baro a Lubong a Patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan iti pagsasao nga Albaniano! Dagiti nagagaget a grupo dagiti paraipatarus inaramidda ti amin a kabaelanda a mangiringpas iti dayta a proyekto iti awan pay makatawen. Kastoy ti insurat ti maysa a regular pioneer a dati a Komunista a miembro ti parliamento: “Nakasaysayaat ti pannakaipatarusna! Idi nabasak daytoy, naammuak a nagpintas gayam a libro ti Biblia. Addaan daytoy iti salaysay ken daniw, ken nagsayaat ti panagaallotna. Natukay iti kasta unay ti riknak idi nabasak ti maipapan kadagiti milagro nga inaramid ni Jesus ngem nababalaw ken naum-umsi. Mailadawanko met a silalawag iti panunotko dagiti eksena a makagutugot iti puso!”

Ita, addan ti 2,200 nga agibumbunannag iti Albania ken 40 met ti miembro ti pamilia ti Bethel. Adda dagiti naabangan nga apartment ngem kasapulan ti ad-adu pay a siled. Gapu iti daytoy, inaprobaran ti Bagi a Manarawidwid ti pannakagatang ti tallo nga ektaria a lote idiay Mëzez, iti away ti Tiranë. Idi 2000, ti Komite ti Pagilian ket nagserbi kas Komite ti Sanga tapno tumulongda a mangasikaso  kadagiti umad-adu nga interesado a tattao iti Albania ken Kosovo.

Idi Setiembre 2003, nairugi ti pannakaibangon dagiti pasilidad ti baro a sanga nga opisina, ken addan ti 3,122 nga agibumbunannag iti Albania. Iti dayta met laeng a tiempo, nairugin a maipatarus ti Hebreo a Kasuratan iti Albaniano. Saan laeng a ti trabaho a panangasaba ti alisto ti panagrang-ayna. Uray dagiti agibumbunannag, makomendaran met ti panagrang-ayda iti naespirituan. Ti adu kadagiti 20 a lallaki a nangbukel iti umuna a klase ti Ministerial Training School idi Agosto 2004 ket agtutubo pay laeng idi inmatonanda dagiti kongregasion kabayatan ti trazira sumagmamano a tawenen ti napalabas. Anian a ragsakda ta immawatda iti kanayonan a pannakasanay iti naespirituan!

‘MAKAPUNGTOT TI DIABLO’

“Sursuruan ni Jehova Dagiti Adipenna nga Agpakamatay!” kastoy ti paulo ti damag iti parupa ti maysa a pagiwarnak idi Pebrero 2005. Maipadpadamag kadagiti pagiwarnak ken iti telebision a ti agtutubo a babai a nagpakamatay ket maysa kano kadagiti Saksi ni Jehova. Ngem iti kinapudnona, saan a nayadalan ken saan a nakigimgimong daytoy a babai. Nupay kasta, ginundawayan dagiti bumusbusor daytoy a pasamak tapno padaksenda dagiti Saksi ni Jehova.

Inumsi dagiti mannursuro dagiti estudiante a Saksi. Nasesante dagiti kakabsat a lallaki. Inrupir dagiti tattao a maparitan ti trabahotayo. Nupay inkagumaan dagiti kakabsat nga ilawlawag iti media ti takdertayo, kimmaro laeng dagiti negatibo a damag.

Agkasapulan la ketdi dagiti adipen ni Jehova iti panangiwanwan ken tulong tapno mapagballigianda daytoy a baro nga ibubusor. Gapuna, nangyurnos ti sanga nga opisina iti espesial a palawag a mangitampok iti kinapateg ti panagtultuloy a mangikasaba iti kinapudno tapno  mapaneknekanda a bin-ig a kinaulbod ti damag nga agwarwaras maipapan kadakuada. Naidagadag kadagiti kakabsat a saanda nga agbuteng a makirinnason kadagiti tattao. Mabalinda nga ilawlawag kadagiti napudno ti panagpuspusona a tattao a nagpartak ti iyaadu ti bilang dagiti Saksi ni Jehova iti napalabas a sumagmamano a tawen​—banag a saan koma a napasamak no pudno nga agpakpakamatay dagiti Saksi. Saanen a baro kadakuada daytoy nga ibubusor. Naipalagip kadagiti kakabsat ti palso a damag maipapan iti panagpakamatay ni Spiro Vruho idi dekada 1960. Naibaga kadakuada a saan nga agballigi daytoy a taktika, ket talaga a kasta ti napasamak!

Kalpasan ti sumagmamano laeng a bulan, iti Agosto, ni David Splane a miembro ti Bagi a Manarawidwid tinabunuanna ti kombension distrito iti Albania ken Kosovo. Saan a masbaalan ti ragsak ti 4,675 a timmabuno idi inruar ni Kabsat Splane ti kompleto a Baro a Lubong a Patarus ti Nasantuan a Kasuratan iti pagsasao nga Albaniano!

Kinuna ti maysa a lakayen a kabsat: “Di pakasdaawan nga ikagkagumaan ni Satanas a lapdan ti trabahotayo. Makapungtot gapu ta nakaad-adu ti nagsasayaat a bambanag a sagsagrapen dagiti adipen ni Jehova.”

Iti laksid dagiti negatibo a damag nga iwarwaragawag ti media, nagtultuloy a timmibker dagiti adipen ti Dios iti Albania. Ti adu a di manamati nga assawa a lallaki ken kakabagian dagiti kakabsat ket nakipagadal iti Biblia ken nagbalinda a Saksi idi naammuanda dagiti di umiso a damag maipapan kadagiti Saksi ni Jehova. Nupay nakaro ti ibubusor ni Satanas, naibanag latta ti pagayatan ni Jehova. Immakar ti pamilia ti Bethel iti baro a sanga nga opisina, ken naangay ti maikadua a klase ti Ministerial Training School.

PANNAKAIDEDIKAR TI SANGA NGA OPISINA

Idi Hunio 2006, da Theodore Jaracz ken Gerrit Lösch a miembro ti Bagi a Manarawidwid, ket karaman kadagiti  350 a delegado manipud iti 32 a pagilian a timmabuno iti pannakaidedikar dagiti baro a pasilidad ti sanga nga opisina. Timmabuno met ni Sotir Ceqi, ti kabsat a naparigat idi dekada 1940 babaen ti maulit-ulit a pannakakoriente. Naragsak pay laeng nga agserserbi nupay agtawenen iti nasurok a 70.

“Kunak no arapaap laeng daytoy nga aldaw,” kuna ni Frosina Xheka a simamatalek a nagserbi iti laksid ti pinullo a tawen a nakaro a pannakaparigat. Adda met sadiay ni Polikseni Komino, nga asawa ti natayen a ni Jani, ket inestoriana ti maipapan kadagiti annak ken apokona nga agserserbi kas regular pioneer. Timmabuno met ni Vasil Gjoka, nga agkubkubbon kalpasan ti adu a tawen a panagsagabana. Nagarubos dagiti luana idi malagipna ti ibibisitana ken ni Leonidha Pope ken ti nalimed a pannakabautisarna idi 1960.

Nagbalin a Kingdom Hall ken pagtaengan ti 14 a misionero ti dati a sanga nga opisina iti Tiranë. Manipud iti innem a klase ti Ministerial Training School, adda dagiti nagserbi kas matalek ken managsakripisio nga special  pioneer ket nagdakkel ti maitultulong dagitoy iti trabaho a panangasaba ken panagaramid iti adalan iti Albania. Kasta met laeng ti kinaregta ti nasurok a 950 a lokal a regular ken special pioneer.

TI MASANGUANAN DAGITI ADIPEN NI JEHOVA ITI ALBANIA

Ap-apresiaren unay dagiti kakabsat iti Albania ti Biblia ken dagiti literatura a naipatarus iti bukodda a lenguahe. Agtultuloy ti panagrang-ay ti trabaho ni Jehova iti daytoy a lugar. Malaksid kadagiti naregta ken kualipikado a lallaki a masansanay a mangibaklay kadagiti responsabilidad nga impaannong ti Dios, adda met dita ti ‘dakkel a buyot dagiti babbai a mangibagbaga iti naimbag a damag.’​—Sal. 68:11.

Dagiti Saksi ni Jehova iti Albania ket pammaneknek nga umiso dagitoy a naipaltiing a sasao: “Aniaman nga igam a mabukelto maibusor kenka saanto nga agballigi, ket aniaman a dila a tumakderto a bumusor kenka iti panangukom kondenaremto. Daytoy ti pagtatawidan a sanikua dagiti adipen ni Jehova, ket ti kinalintegda aggapu kaniak.” (Isa. 54:17) Gapu iti di kaikarian a kinamanangngaasi ken bileg nga ipapaay ni Jehova, nakapagtalinaedda a nasungdo iti laksid ti pannakaparigat, pannakaiputong, pammadakes ti media, ken personal a problema, ken uray idi naipasidongda iti diktador a turay.

Siiinanama dagiti adipen ni Jehova iti Albania nga ipatpateg ken bendisionan ida ti Dios. Nupay maipaspasangoda kadagiti pakarigatan, nararagsakda gapu ta addaanda iti pribilehio a mangay-ayo iti nailangitan nga Amada ken adda nasayaat a biag iti masanguanan nga agur-uray kadakuada. (Prov. 27:11; Heb. 12:1, 2) Maulit-ulit a napaneknekan dagiti kakabsat iti Albania a ni Jehova pulos a dina lipaten dagiti babassit ken dadakkel a panagsakripisio dagiti matalek nga adipenna, ubbingda man wenno nataengan.​—Heb. 6:10; 13:16.

[Blurb iti panid 130]

Ti paulo ti libro ket naipatarus idi kas Ti Gitara ti Dios

[Blurb iti panid 140]

“No agpayso a Kristianoka, makilabanka koma a kas iti ar-aramiden dagiti papadi!”

[Blurb iti panid 189]

“Naibusankami laeng iti report slip”

 [Kahon/Ladawan iti panid 132]

Maipapan iti Albania

Pagilian

Masarakan ti Albania iti makin-abagatan a daya ti Europa, iti amianan ti Grecia ken dayaen ti pannakatakon ti sinan-botas ti sukogna nga Italia. Ti kalawa daytoy ket 28,750 kilometro kuadrado ken 362 kilometro ti kaatiddog ti kostana a nangtaraigid iti Baybay Adriatico ken Baybay Ioniano. Nangayed dagiti lugar iti kosta ti Albania gapu kadagiti puraw a kadaratan, bumerde nga asul a baybay, ken kadagiti matantannawagan a nangato a bambantay iti Vlorë nga aglayon iti Sarandë. Ti makin-amianan a deppaar ken dagiti nasulinek a luglugar ti pagilian ket aduan iti napasdok a kabambantayan. Kapatagan ken nadam-eg met ti daga iti makin-abagatan a laud ti pagilian isu a nasayaat a pagtalonan.

Umili

Mapattapatta nga adda 3,600,000 nga umili iti pagilian ken kaaduan kadagita ket katutubo iti Albania. Adda met agnanaed a sumagmamano a grupo dagiti Romano, Griego, ken Serbiano.

Klima

No panawen ti kalgaw, agpromedio iti 26 degrees Celcius ti klima iti makin-abagatan a kapatagan ti kosta. Ngem no panawen ti lam-ek, bumaba ti temperatura agingga iti -25 degrees Celcius iti makin-amianan a kabambantayan ti Dibër.

Taraon

Byrek ti awag iti kasla hopia a tinapay a napalamanan iti spinach, keso, kamatis, ken lasona wenno nadumaduma a kita ti nateng wenno karne. Ti met tava e kosit ket karne ti manok wenno karnero a nailuto iti nananam a yogurt-and-dill sauce. Kaykayat dagiti taga-Albania ti agkutsara no manganda ta kadawyan a kaldo ken gisado ti taraonda. No adda maidasar a karne ti karnero kadagiti naisangsangayan a pasken, itedda ti ulo iti mararaem a bisita. Karaman kadagiti dulse dagiti taga-Albania ket ti baklava (makita iti kannawan) ken ti kadaif,  tinapay nga addaan iti arnibal wenno diro ken nues. Tinapay ti kangrunaan a taraon iti Albania. No kayatmo nga ibaga a nangankan, “Hëngra bukë” kunam laeng. Kayatna a sawen, “Nanganakon iti tinapay.”

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 134]

Dagiti Nagkauna a Kombension

Malaksid kadagiti Palawag Publiko iti Domingo a maipapaay iti pagsasao nga Albaniano, dagiti taga-Albania nga agnanaed iti New England, U.S.A. ket kaaduanna a naikameng kadagiti Ingles wenno Griego a kongregasion. Kabayatan ti dekada 1920 ken 1930, dagiti kombension a maang-angay iti pagsasao a Griego ti tabtabunuan dagiti kakabsat nga Albaniano. Kaskasdi, maragsakanda a mangisuot iti badge card a nakaisuratan ti sasao a: “Tallo nga Aldaw a Kombension Dagiti Albaniano nga Estudiante ti Biblia!” iti bukodda a pagsasao.

[Dagiti Ladawan]

Ti badge card (iti kannawan) nga inusar dagiti kakabsat a taga-Albania (iti baba) iti maysa a kombension idiay Boston idi arinunos ti dekada 1920

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 151, 152]

“Pulos a Dinakam Binaybay-an ni Jehova!”

FROSINA XHEKA

NAYANAK 1926

NABAUTISARAN 1946

ABABA A PAKASARITAANNA Naammuanna ti kinapudno idi tinedyer pay laeng. Nupay binusor dagiti nagannakna ken inyadayo dagiti agtuturay, nariknana a nasinged latta ken Jehova ken iti organisasionna. Isu ket nagtalinaed a matalek agingga iti ipapatayna idi 2007.

▪ NAAMMUAN ni Frosina ti kinapudno kadagiti mamanongna idi dekada 1940. Isu ket pinagtalaw dagiti saan a Saksi a nagannakna gapu ta dina kayat ti makikallaysa iti pinilida a pakiasawaanna. Isu ket innala ni Kabsat Gole Flloko iti balayda ket imbilangna kas anak.

Kinuna ni Frosina: “Naminsan, naarestoak gapu ta diak kayat ti agbotos. Agmaymaysaak iti selda idi pinalikmutandak ti 30 nga opisial. Imbugkaw ti maysa kadakuada, ‘Ammom kadi no ania ti mabalinmi nga aramiden kenka?’ Nariknak a tultulongannak ni Jehova ket kinunak, ‘Awan a pulos ti maaramidanyo no saan nga ipalubos ti Soberano nga Apo a ni Jehova!’ Impagarupda nga adda kurkurangko, isu a winayawayaandak met laeng. Kinunak kadakuada: ‘Imbagak la ngaruden a tultulongannak ni Jehova!’”

Idi 1957, nakiasawa ni Frosina ken ni Luçi Xheka, ket naaddaanda iti tallo nga annak idi agangay. Idi rugrugi ti dekada 1960, ni Luçi ket nagbalin a kameng ti kabbuangay a Komite ti Pagilian a mangimaton iti trabaho iti Albania. Di nagbayag, nasentensiaan ni Luçi iti lima a tawen iti  internim (internment) idiay Gramsh, nga adayo ken Frosina ken kadagiti annakda. Intultuloy ni Luçi ti nangasaba sadiay ken insarsaritana ti maipapan iti organisasion. Agingga ita, isu ket malaglagip pay laeng dagiti taga-Gramsh.

Bayat nga adda ni Luçi iti internim, nairaman ni Frosina iti listaan dagiti kangrunaan a sipsiputan ti Partido Komunista, isu a saan a makagatang iti taraon. Kinuna ni Frosina: “Saan a bale ta ti sumagmamano a kakabsat imbingayandakami met iti taraonda. Nalasatanmi dayta gapu ta pulos a dinakam binaybay-an ni Jehova!”

Kalpasan ti ipapatay ni Luçi, manmanon nga agtataripnong dagiti kakabsat. Ngem intultuloy latta ni Frosina ti nangasaba. Kinunana: “Binisitanakami ni John Marks idi dekada 1960. Idi nagam-ammokami met laengen ken ni baketna a Helen idi 1986, panagriknak kasla nabayagkamin nga agam-ammo. Ilimlimedmi idi ken ni Luçi ti mangipatulod kadagiti surat kadagiti agassawa a Marks, sa isuda ti mangited kadagita kadagiti kakabsat idiay Brooklyn.”

Idi nawaya met laengen ti trabahotayo idi 1992, ni Frosina ket maysa kadagiti siam a bautisado a Saksi a nabatbati iti Albania. Regular a nakigimgimong ni Frosina ken adda iti pangasabaan iti mismo nga aldaw ti ipapatayna idi 2007. Kinuna ni Frosina sakbay unay ti ipapatayna: “Ay-ayatek ni Jehova iti amin a pusok! Diak pulos pinanunot nga ikompromiso ti pammatik. Ammok nga addaanak iti dakkel a pamilia iti intero a lubong, ngem ita, maragragsakanak unay a makakita iti dakkel a naespirituan a pamiliami ditoy Albania. Kanayon a tultulongannakami ni Jehova, ken agtultuloy a kibkibinennakami babaen ti naayat nga imana!”

[Ladawan]

Ni Frosina Xheka idi 2007

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 159, 160]

Aglaplapusananen ti Dati a Manmano a Literatura

VASIL GJOKA

NAYANAK 1930

NABAUTISARAN 1960

ABABA A PAKASARITAANNA Nagtalinaed a matalek iti sidong ti diktador a turay. Agserserbi ita kas maysa a panglakayen iti Tiranë.

▪ MALAGLAGIPKO ti pannakakitak iti Pagwanawanan iti pagsasao a Griego iti pagnanaedak a purok a Barmash idi dekada 1930. Intudo ni tatangko ti magasin sa kinunana: “Umiso ti ibagbaga dagita a tattao!” Sako la naawatan ti kayatna a sawen kalpasan ti sumagmamano a tawen. Kaay-ayok a basaen ti Biblia nupay delikado ti maaddaan iti dayta. Iti pumpon ti tatang ti ipagko, naam-ammok ti maysa a Saksi a naggapu iti Tiranë. Dinamagko ti maipapan iti pagilasinan dagiti ‘maudi nga aldaw’ a nadakamat iti Mateo kapitulo 24. Inlawlawagna dayta kaniak, ket dagus nga inranudko ti naammuak iti amin a makasaritak.

Idi 1959, tinabunuak ti pribado a gimong a kadua dagiti kakabsat idiay pagtaengan ni Leonidha Pope. Nabasak idin ti libro nga Apocalipsis ket sinaludsodko no ania ti tuktukoyen ti atap nga animal ken ti Babilonia a Dakkel. Idi inlawlawag dagiti kakabsat dagita kaniak, kombinsidoak nga isu daytoyen ti kinapudno! Kalpasan ti makatawen, nabautisaranak.

Gapu iti kinaregtak a mangasaba, naikkatak iti trabahok. Gapuna, nangalaak iti karagkarag a kariton a pagikargaak kadagiti produkto nga itulodko iti Tiranë. Nupay manmanokami nga agkikita kadagiti kakabsat ken awan ti abastok a literatura, nagtultuloyak latta a nangasaba.

Idi rugrugi ti dekada 1960, sakbay a naipan ni Leonidha Pope iti internim, isu ket nakaala iti dua a publikasion iti pagsasao a Griego a  naipuslit iti Albania. Bayat nga ipatpatarusna dagita iti napigsa a timek, isursuratko met dayta iti maysa a kuaderno. Kalpasanna, imbagana a mangaramidak kadagiti kopia nga ipatulodko kadagiti sumagmamano a kakabsat idiay Berat, Fier, ken Vlorë.

Talaga a nagadu dagiti panagbalbaliw a napasamak sipud idi dekada 1990! Maragsakanak a nakaimatang iti aglaplapusanan a literatura nga impaay kadakami ni Jehova. Manipud idi 1992 agingga ita, nakaipaimakamin iti nasurok a 17 milion a magasin iti pagsasao nga Albaniano! Dagiti baro a publikasion ket naipatarus iti Albaniano, ken addan ti kompleto a Baro a Lubong a Patarus iti bukodmi a lenguahe! No lagipek dagidi tawen nga awan literaturami, diak malapdan ti aglua gapu iti ragsakko. Dagitoy a panagbalbaliw pinagbalinnakami a managyaman unay yantangay nabayag a panawen a manmano laeng ti literaturami.

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 163, 164]

Nakasarakak iti Makapnek a Trabaho Idi Nagsubliak iti Pagilianmi

ARDIAN TUTRA

NAYANAK 1969

NABAUTISARAN 1992

ABABA A PAKASARITAANNA Naammuanna ti kinapudno idiay Italia ken nagawid iti Albania kalpasanna. Isu ket miembro ti Komite ti Sanga iti Albania.

▪ IDI 1991, maysaak kadagiti rinibu a nagtalaw iti Albania. Agtawenak idi iti 21. Nang-hijack-kami iti barko nga aglayag idiay Italia. Nakurapayen ti Albania, isu a maragsakanak a makalibas. Panagkunak matungpalen ti arapaapko.

Kalpasan ti dua nga aldaw a panagyanko iti kampo dagiti nagbakuit idiay Brindisi, Italia, naglibasak ta kayatko ti agbirok iti trabaho. Adda lalaki a nangted kaniak iti photocopy ti ababa a mensahe a naibatay iti Biblia iti pagsasao nga Albaniano ken inawisnak a makigimong iti kamalmanna. Immanamongak a dagus ta pinanunotko a mabalin nga adda mangitukon kaniak sadiay iti trabaho.

Diak pulos ninamnama ti nabara a panangabrasada kaniak. Kalpasan ti gimong iti Kingdom Hall, inasitgandak ti amin. Naayat ken mannakigayyemda. Inawisnak ti maysa a pamilia a makipangrabii kadakuada. Nakaim-imbagda ken rinaemdak nupay nadulpetak ken saan a legal ti panagnaedko iti Italia.

Iti simmaganad a gimong, intukon ni Vito Mastrorosa nga iyadalannak iti Biblia. Immanamongak ket di nagbayag naamirisko a daytoyen ti kinapudno. Idi Agosto 1992, nabautisaranak idiay Italia.

Nalpas met laengen dagiti papelesko para iti panagnaedko iti Italia. Naaddaanak iti nasayaat a trabaho isu a makaipatpatulodakon iti kuarta iti pamiliak idiay Albania. Nupay kasta, pinampanunotko: ‘Dakkel ti panagkasapulan idiay Albania ita ta nawayan ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova. Ania ngata no agawidak tapno agserbiak  sadiay? Ngem anianto ngata ti makuna ti pamiliak? Kasapulanda ti kuarta nga ipatpatulodko kadakuada. Anianto ngata ti maibaga dagiti kaarrubami?’

Idi agangay, immawag kaniak ti sanga nga opisina iti Tiranë, ket dinamagda no kayatko ti agawid tapno isurok ti pagsasao nga Albaniano iti grupo dagiti special pioneer nga umakar iti Albania iti bulan ti Nobiembre. Gapu iti ulidan dagiti payunir, natignayak a mangusig iti kasasaadko. Magagaranda a mapan iti teritoria a pinanawak nupay dida ammo ti agsao iti lenguahemi. Albaniano ti pagsasao ken kulturak. Ania ti ar-aramidek ditoy Italia?

Inkeddengko ti agawid ket nagkukuyogkami kadagiti special pioneer a naglayag. Dagus a nangrugiak nga agserbi iti bassit a pasilidad ti Bethel. Iti bigat, mangisuroak iti pagsasao nga Albaniano sa agipatarusak iti malem. Saan a naragsakan ti pamiliak idi damo. Ngem idi naawatandan ti rason no apay a nagawidak iti Albania, impangagda met laeng ti naimbag a damag. Di nagbayag, nagpabautisar dagiti nagannakko, ti dua a manangko ken ti maysa a manongko.

Pinagbabawyak kadi ti panangisakripisiok iti trabaho ken ti matgedak koma idiay Italia? Saan a pulos! Nakasarakak iti makapnek a trabaho iti Albania. Makunak a ti panagserbi ken Jehova iti amin a kabaelak ti kasasayaatan pay laeng a trabaho ken mangyeg iti agpaut a kinaragsak!

[Ladawan]

Ni Ardian ken ti asawana a ni Noadia

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 173, 174]

Saanen a Mailimlimed Dagiti Panagtataripnong

ADRIANA MAHMUTAJ

NAYANAK 1971

NABAUTISARAN 1993

ABABA A PAKASARITAANNA Naawis a tumabuno iti nalimed a gimong. Kalpasanna, nagbaliw a naan-anay ti kasasaad. Agserserbi ita kas maysa nga special pioneer.

▪ IDI natay ti kasinsinko idi 1991, nangngegko ti panangliwliwa ti maysa a babai nga agnagan Barie iti ikitko babaen kadagiti teksto iti Biblia. Nagsaludsodak a dagus kenkuana ket inawisnak a mapan iti pagtartrabahuanna tapno iyam-ammonak iti gayyemna a ni Rajmonda. Nalimed idi ti panaggigimong ti pamilia ni Rajmonda ket “klase” ti awagda iti dayta. Imbaga kaniak ni Rajmonda a kasaritadak pay iti apagbiit maipapan iti Biblia gapu ta dagiti kabbaro ket saan a mapalubosan a tumabuno a dagus iti klase. Kaay-ayok ti ad-adalek. Di nagbayag, napalubosanakon a tumabuno iti klase.

Dayta a klase ket buklen dagiti di bautisado a datin a makigimgimong a kadua da Sotir Papa ken Sulo Hasani. Tawtawen sakbayna, sinerrek ti Sigurimi dagiti klase ket impanda dagiti kakabsat kadagiti polis. Manipud idin, nakaan-annaddan ken pilpiliendan a naimbag no siasino dagiti mabalinda nga awisen kadagiti gimong!

Iti damo nga itatabunok, naammuak a masapul a mangaramidkami iti listaan dagiti gagayyemmi ken iranudmi kadakuada dagiti ad-adalenmi. Dagus a kinasaritak ni Ilma Tani. Idi agangay, napalubosan met a tumabuno iti klase. Nagpartak nga immadu ti bassit a klasemi a buklen laeng ti 15.

Idi Abril 1992, bimmisita da Michael ken Linda DiGregorio iti Berat. Naiparegta nga iyawismi kadagiti tattao ti palawag ni Michael. Kas resultana, 54 ti timmabuno. Awan kadakami ti bautisado. Kalpasan ti gimong, adu nga oras a ginabsuonanmi  iti saludsod dagiti agassawa a DiGregorio. Naammuanmi met laengen no kasano nga angayen ti grupomi dagiti gimong ken no kasano ti mangasaba.

Di nagbayag, nagbalinen a legal ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova. Siak, ni Ilma, ken ti dua a kabsat a lallaki ket napan iti Tiranë tapno agsanaykami a mangasaba iti binalaybalay. Nakiddaw kadakami nga isuromi idiay Berat ti naadalmi, ket impakatmi ti amin a kabaelanmi a mangaramid iti dayta. Idi Marso 1993, adda uppat nga special pioneer a naidestino idiay Berat. Kas resultana, rimmang-ay ti kongregasion ken mangang-angaydan iti dua a gimong a saanen a mailimlimed.

Iti Marso iti dayta a tawen, nabautisarankami ken Ilma iti damo nga espesial nga asamblea a naangay iti Tiranë a tinabunuan ti 585 a tattao. Nagserbikami kas regular pioneer ket di nagbayag naawiskami nga agserbi kas ti kaunaan nga special pioneer iti lugarmi. Nawayan ti trabahomi ken naidestinokami idiay Korçë.

Di nagbayag, nakiasawa ni Ilma ken ni Arben Lubonja, a maymaysa a nangaskasaba idiay Korçë sumagmamano a bulan sakbayna. Idi agangay, nagserbida kas manangaywan iti sirkito, ngem agserserbida itan iti Bethel. Anian a ragsakko ta inawisko ni IIma iti daydi klasemi!

Iti nabiit pay nga itatabunok iti kombension distrito a tinabunuan ti nasurok a 5,500, nalagipko ti nalimed a klasemi. Nagdakkel ti nagbalbaliwan ti kasasaad gapu iti tulong ni Jehova. Nawaya itan a maang-angay dagiti gimong ken asamblea. Nupay ginasut a kakabsat ti pimmanaw iti Berat gapu iti kinarigat ti biag, ti bassit a bilang ti klasemi ket nagbalinen a narang-ay a kongregasion.

[Ladawan]

Da Ilma (Tani) ken Arben Lubonja

 [Kahon/Ladawan iti panid 183]

“Sige, Inta Ngaruden!”

DA ALTIN HOXHA KEN ADRIAN SHKËMBI

NAYANAK Agpada nga idi 1973

NABAUTISARAN Agpada nga idi 1993

ABABA A PAKASARITAANDA Nagsardengda nga ageskuela iti kolehio ket nagpayunirda. Agserserbida itan kas panglakayen.

▪ IDI rugrugi ti 1993, ages-eskuelada iti unibersidad iti Tiranë. Adu nga oras a nakisarsarita kadakuada ti maysa a gayyemda maipapan iti nasursurona kadagiti Saksi ni Jehova. Pinaneknekanna amin dagita babaen iti Biblia. Idi agangay, immadu ti naadalda, inyaplikarda dagita ket nabautisaranda iti dayta met la a tawen. Iti kalgaw, napanda nangasaba iti Kuçovë. Awan pay idi ti Saksi iti dayta a lugar.

Idi nakasublidan iti Tiranë, kinuna ni Adrian ken ni Altin: “Agsardengta ketdin nga ageskuela ta mapanta latta mangasaban idiay Kuçovë!”

“Sige, inta ngaruden!” insungbat ni Altin. Pito a bulan kalpasan ti bautismoda, nagsublida idiay Kuçovë.

Sibabaknang a binendisionan ni Jehova dagiti panagreggetda. Nasurok itan a 90 dagiti aktibo nga agibumbunannag iti Kuçovë. Agarup 25 a Saksi ti nagtalinaed sadiay tapno agpayunir ken tapno agserbi iti Bethel. Adu kadakuada ti inyadalan da Adrian ken Altin.

Idi nalagip ni Altin ti maipapan iti panagsardengda nga ageskuela, immisem ken kinunana: “Saan nga impangpangruna ni apostol Pablo ti nailubongan a karerana ket idi 1993, kasta met ti inaramidko. Diak pulos a pinagbabawyan ti insungbatko a ‘sige, inta ngaruden!’”

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 191, 192]

Mannursuro Idi iti Ateismo Ngem Mannursuro Itan iti Kinapudno

ANASTAS RUVINA

NAYANAK 1942

NABAUTISARAN 1997

ABABA A PAKASARITAANNA Nangisuro iti ateismo kas panangsuportana iti militar sakbay a naammuanna ti kinapudno manipud kadagiti annakna. Agserserbi itan kas panglakayen ken special pioneer.

▪ KALPASAN ti panagturposko iti military academy idi 1971, nagbalinak a political brigade commissioner. Nausar dayta nga awag gapu ta ti gobierno inikkatna ti militaria idi 1966. Maysa kadagiti annongek ket ti panangdoktrina kadagiti adda iti babaek mainaig iti kapanunotan nga awan ti Dios. Inlawlawagko ti pilosopia a ti relihion ket napeggad gapu ta bibinegenna ti konsiensia dagiti tattao.

Addaanak iti asawa ken tallo nga annak. Idi 1992, rinugian a tabunuan ti barok a ni Artan dagiti gimong dagiti Saksi ni Jehova iti Tiranë. Kalpasanna, inkuyogna ni Anila nga adingna. Imbilangko a panangsayang laeng iti tiempo ken kinamauyong ti ar-aramidenda. Idi agangay, adun ti saanmi a pagtutunosan iti pagtaengan.

Maysa nga aldaw, gapu iti kinausiosok, pimmidutak iti maysa a kopia Ti Pagwanawanan. Diak impagarup a nainkalintegan ti linaon dayta. Nupay kanayon a parparegtaendak da Artan ken Anila, diak kayat ti agadal iti Biblia. Inkalintegak a saanmo a mabalin nga adalen ti Biblia no saanka a mamati iti Dios. Idi 1995, naipatarus ken nairuar ti libro a Life—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? iti pagsasao nga Albaniano. Inikkandak iti kopia da Artan ken Anila. Nakombinsirak nga umiso ti linaon dayta. Talaga nga adda ti Dios! Awanen ti rason a diak agadal. Idi agangay, nakipagadal met ni Lirie nga asawak ket nagutugotkami iti kinapudno.

  Iti kinaagpaysuanna, naginad ti panagrang-ayko. Agtawenakon iti 53. Saan a nalaka nga iwaksi ti napolitikaan ken namilitariaan a patpatiek. Makunak a ti Namarsua a ni Jehova ti nangtulong kaniak a rumang-ay.

Diak kayat ti agbalin nga agibumbunannag gapu ta maamakak a mangasaba kadagiti tattao a sinuruak idi iti ateismo. Anianto laengen ti maibagada? Iti naminsan a panagadalmi, imbasa kaniak ni Vito Mastrorosa ti maipapan ken Saulo iti Tarso. Dayta ti nakatignay kaniak. Indadanes ni Saulo dagiti Kristiano, ngem naammuana ti kinapudno ket inkasabana dayta. Ammok a kabaelak met dayta babaen ti tulong ni Jehova.

No dadduma katkatawaak pay laeng ti bagik bayat nga agtultuloy a tultulongannak ni Jehova nga agbalin a saan unay a naistrikto ken saan unay a naturay a kas iti komander no di ket agbalinak a nainkalintegan. In-inut a maar-aramidakon daytoy!

Saanakon a makidindinniskutir kadagiti annakko maipapan iti kinapudno. Imbes ketdi, ipagpampannakkelko ida. Agserserbi itan ni Artan kas maysa nga special pioneer ken panglakayen. Dagiti babbalasangko a da Anila ken Eliona ket agpada nga agserserbi iti Bethel iti Tiranë.

Agserserbikami ken Lirie kas special pioneer. Anian a pribilehio ti mangisuro kadagiti tattao iti kinapudno maipapan iti Naindaklan a Namarsua ken makakita iti panagbalbaliw ti kabibiagda! Talaga a makaparagsak ti panangiranud kadagiti tattao iti namnama nga ikarkari ti kakaisuna a sibibiag ken pudno a Dios a ni Jehova!

[Ladawan]

Kannigid nga agpakannawan: Artan, Anila, Lirie, Anastas, Eliona, ken ti asawana a ni Rinaldo Galli

 [Tsart/Graph iti panid 176, 177]

DAGITI PASAMAK ITI PANAGLABAS DAGITI TAWEN​—Albania

1920-1922 Naammuan dagiti taga-Albania ti kinapudno idiay Estados Unidos.

1922 Nagsubli ni Thanas Idrizi idiay Gjirokastër idi naammuanna ti kinapudno.

1925 Naangay iti Albania ti tallo a klase iti panagadal iti Biblia.

1928 Naipabuya ti “Photo-Drama of Creation” iti adu a siudad.

1930

1935-1936 Nangrugi ti nasaknap a panangasaba.

1939 Naiparit ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova.

1940

1940 Naibalud ti siam a kakabsat gapu iti neutral a takderda.

1946 Nangrugi ti Komunista a turay.

1950

1960

1960 Ti Komite ti Pagilian inmatonanna ti trabaho iti Albania.

 1962 Naipan iti kampo a pagtrabahuan dagiti miembro ti komite.

1967 Nagbalin ti Albania nga ateistiko a pagilian.

1980

1990

1992 Nagbalin a legal ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova.

1996 Tinabunuan ni Milton Henschel ti immuna pannakaidedikar ti Bethel.

1997 Nangrugi ti trazira.

2000

2005 Nairuar iti pagsasao nga Albaniano ti kompleto a Baro a Lubong a Patarus ti Nasantuan a Kasuratan.

2006 Naidedikar ti sanga nga opisina idiay Mëzez, Tiranë.

2010

[Graph]

(Kitaem ti publikasyon)

Dagup a Bilang Dagiti Agibumbunannag

Dagup a Bilang Dagiti Payunir

4,000

3,000

2,000

1,000

1930 1940 1950 1960 1980 1990 2000 2010

 [Mapa iti panid 133]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

MONTENEGRO

KOSOVO

MACEDONIA

GRECIA

Ioannina

Lake Scutari

Lake Ohrid

Lake Prespa

ALBANIA

TIRANË

Shkodër

Kukës

Burrel

Mëzez

Durrës

Kavajë

Gramsh

Kuçovë

Fier

Berat

Korçë

Vlorë

Tepelenë

Këlcyrë

Barmash

Përmet

Gjirokastër

Sarandë

 [Ladawan iti panid 126]

[Ladawan iti panid 128]

Idi naammuan ni Thanas Idrizi ti kinapudno idiay New England, U.S.A., nagawid iti Gjirokastër, Albania ket inranudna kadagiti sabsabali ti maipapan iti kinapudno

[Ladawan iti panid 129]

Inranud ni Sokrat Duli ti kinapudno iti adingna

[Ladawan iti panid 137]

Ni Nicholas Christo inranudna ti naimbag a damag kadagiti nangato ti saadna iti Albania

[Ladawan iti panid 142]

Ti dua a panid a surat a para ken Enver Hoxha nga impatulod dagiti kakabsat nga Albaniano idiay Boston

[Ladawan iti panid 145]

Ni Leonidha Pope

[Ladawan iti panid 147]

“Insuro kaniak ni Jehova a diak pirpirmaan ti banag a diak sinao.”​—Sotir Ceqi

[Ladawan iti panid 149]

Da Helen ken John Marks sakbay a nagsubli ni John iti Albania

[Ladawan iti panid 154]

Ni Spiro Vruho a nagserbi kas agdaldaliasat a manangaywan

[Ladawan iti panid 157]

Ni Llopi Bllani

[Ladawan iti panid 158]

Inangay ni Kulla Gjidhari ti Memorial nupay maymaysana

[Ladawan iti panid 167]

Da Michael ken Linda DiGregorio

[Ladawan iti panid 172]

Ti Order No. 100 a mangipakita a legal itan ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova

[Ladawan iti panid 175]

Ti gimong ti kongregasion iti immuna a Kingdom Hall iti Tiranë idi 1992

[Ladawan iti panid 178]

Nangasaba a simamatalek ni Areti Pina uray maymaysana

[Dagiti Ladawan iti panid 184]

Ti daan a villa a nagbalin a moderno nga opisina

[Ladawan iti panid 186]

“Dikay agdanag no maibaludkayo.”​—Nasho Dori

[Dagiti Ladawan iti panid 194]

Ni David Splane, idi inruarna ti kompleto a “Baro a Lubong a Patarus” iti pagsasao nga Albaniano

[Ladawan iti panid 197]

Dagiti misionero nga agserserbi ita iti Albania

 [Dagiti Ladawan iti panid 199]

Sanga nga Opisina iti Albania

Komite ti Sanga: Artan Duka, Ardian Tutra, Michael DiGregorio, Davide Appignanesi, Stefano Anatrelli