Rwanda

TI Rwanda ket maysa kadagiti kabassitan ken kapintasan a pagilian iti Africa. Pagaammo kas ti Pagilian nga Ayan ti Rinibu a Turod (The Land of a Thousand Hills), ti Rwanda ket aduan iti bambantay, kabakiran, danaw, dissuor, ken adu a kita ti mula ken animal. Ti makapaamanga ti katayagna a Virunga Mountains ket masarakan iti nagbeddengan ti Rwanda ken ti Democratic Republic of the Congo * iti laud ken ti Uganda iti amianan. Ti katayagan a pasetna, ti Mount Karisimbi, ket maysa a nakaturog a bulkan nga agarup 4,480 a metro ti kangatona, a masansan a maabbungotan iti yelo. Kadagiti bakras dagitoy a bantay, adda napuskol a kakawayanan ken kakaykaywan, ket iti sangsanga ken lanlanot nga agpalpallayog dagiti agpegpeggad a maungaw a golden monkey. Iti daytoy met laeng a nalasbang a lugar a masarakan ti maysa kadagiti kapatgan a gameng ti Rwanda​—dagiti mountain gorilla.

Masarakan dagiti naidumduma ken nalasbang a mulmula agingga iti aglawlaw ti Lake Kivu ken iti Nyungwe  Forest. Iti daytoy a kabakiran nga agnanaed dagiti chimpanzee, black-and-white colobus monkey, ken ti nasurok a 70 a dadduma pay a mamalia. Adda agarup 270 a kita ti kaykayo ditoy ken dandani 300 a kita ti tumatayab. Ti kinaadu dagiti kulibangbang ken orkidea ti ad-adda pay a nangpangayed iti daytoy masalsalakniban a lugar.

Mangrugi iti puseg ti Nyungwe Forest, agayus nga agpadaya ti maysa a bassit a waig. In-inut a sumabat daytoy iti dadduma pay a waig ken karayan nga agayus agingga iti Lake Victoria. Manipud iti dayta a danaw, sipepegges a sumalog ti danum ket pumegpegges pay bayat ti naunday a panagpaamiananna a lumasat iti Ethiopia, Sudan, agingga iti Egypt, sa aglayon iti Mediterranean Sea. Manipud iti bassit a nangrugianna iti kakaykaywan a turturod ti makintengnga nga Africa, daytoy a karayan a maawagan Nilo, ket addaan iti kawatiwat a dandani 6,825 a kilometro​—maysa kadagiti kaatiddogan a karayan iti lubong.

NARIRIBUK A TIEMPO

Nupay kasta, nakalkaldaang ta nagraira ti nakaal-alingget a kinaranggas iti daytoy bassit a pagilian ti Rwanda. Ginasut a ribu a lallaki, babbai, ken ubbing ti siuulpit a napapatay iti kakaruan pay laeng a panangikisap iti puli iti moderno a panawen. Naipadamag iti intero a lubong dagiti nakaam-ames nga eksena ti di magawidan a  kinaranggas, a namagkullayaw iti adu gapu iti kinaulpit ti tao iti padana a tao.​—Ecl. 8:9.

Kasano a nalasatan dagiti matalek nga ad-adipen ni Jehova daydi a nakaal-alingget a tiempo ken ti simmaganad a tawtawen? No kasano a nakapagtultuloy nga agayus ken nagbalin a nabileg a karayan ti kasla awan kaes-eskanna a waig a nagtaud iti Nyungwe Forest iti laksid ti amin a lapped, agraman ti nakaro a pudot iti Africa, dagiti ad-adipen ni Jehova iti Rwanda nakapagtultuloyda met iti panagserbida iti Dios. Ti panangdaerda iti nakaro a pannakaidadanes ken pakarigatan ket nagbalin a gubuayan ti pammabileg ken pammaregta kadagiti kakabsatda iti intero a lubong. Ti pakasaritaan ti Rwanda tukayenna ti pusoyo bayat a basaenyo daytoy a makaabbukay-rikna a salaysay maipapan iti ayat, pammati, ken kinasungdo. Namnamaenmi a paregtaennakayo daytoy a salaysay nga ad-adda pay a mangipateg iti relasionyo ken Jehova ken iti Nakristianuan a panagkakabsat.

DAGITI IMMUN-UNA NGA ANARAAR TI LAWAG

Ti umuna a report maipapan iti pannakaikasaba ti naimbag a damag iti Rwanda ket mabasa iti 1971 Yearbook of Jehovah’s Witnesses. Kuna ti report: “Idi Marso daytoy a tawen [1970], dua nga special pioneer ti nakastrek iti Rwanda ket inyussuatda ti panangasaba idiay Kigali a kabesera a siudad. Mannakigayyem dagiti umili ken ipangagda ti mensahe ti Pagarian, ket di nagbayag, maysa nga interesado a lalaki ti nangrugin a makiraman iti panangasaba. Nakairugin dagitoy dua a payunir iti sangapulo a panangyadal iti Biblia kadagiti sumagmamano nga umili a makapagsao iti Swahili. Ikarkarigatanda ita nga adalen ti lenguahe a Kinyarwanda tapno ad-adu ti makasabaanda.”

Dagiti dua nga special pioneer a dinakamat ti report ket dagiti taga-Tanzania a da Oden Mwaisoba ken ni Enea a baketna. Gapu ta dida makapagsao iti Kinyarwanda a lenguahe dagiti umili, rinugianda ti agsarungkar kadagiti  umili a makapagsao iti Swahili, a kaaduanna ket taga-Congo wenno taga-Tanzania. Idi Pebrero 1971, addan agrepreport nga uppat nga agibumbunannag. Ngem naginad ti panagrang-ay gapu ta awan pay ti publikasion a naipatarus iti Kinyarwanda ken saan a makapagsao dagiti agibumbunannag iti Kinyarwanda.

Ni Stanley Makumba, maysa a natured a manangaywan iti sirkito nga agserserbi idiay Kenya, ket bimmisita idiay Rwanda iti umuna a gundaway idi 1974. Kinunana: “Manmano idi ti bus nga agbibiahe nga agturong idiay Ruhengeri, Rwanda, manipud iti beddeng ti Uganda ken Rwanda. Isu a naglugankami iti trak a napekpek iti tao, ket inan-anusak ti nagtakder a nganngani diak maigaraw dagiti sakak, ket ni baketko nagtugaw iti abay ti drayber. Idi nakagtengkami iti papananmi, dinakon mabigbig ni baketko gapu ta nakataptapuk ti rupa ken buokko. Napalalo ti sakit ti bukotko gapu iti biahe, isu a masapul a nakatugawak nga agpalawag bayat ti lawas ti bisita ken iti simmaganad a bassit nga asamblea sirkito. No maipapan iti panangbisitak kadagiti kakabsat, diak maibaga kadakuada no kaanoak a makasangpet ta dimi ammo no anianto ti paglugananmi!”

PANAGAWID TI MAYSA A TAGA-RWANDA

Iti sabali a bangir, ni Gaspard Rwakabubu a taga-Rwanda ket agtartrabaho idi kas mekaniko iti  pagminasan ti gambang idiay Congo. Insalaysayna: “Idi 1974, nageskuelaak iti Kingdom Ministry School idiay Kolwezi. Kinapatangnak ti maysa kadagiti instruktor a ni Michael Pottage, ket kinunana a ti sanga nga opisina idiay Kinshasa ket agsapsapul iti maysa a panglakayen a taga-Rwanda a sidadaan nga agsubli iti pagilianna tapno tumulong iti trabaho a panangasaba. Sidadaanak kadi a mapan? Kinunak a pagsaritaanmi ken Melanie a baketko dayta a banag.

“Sakbay unay dayta, ti boss-ko iti pagminasan intukonna a mapanak agsanay idiay Germany. Nasayaat ti magapgapuanak iti trabaho, ket kanayon a ngumato ti sueldok. Ngem kalpasan laeng ti sumagmamano nga aldaw, nakapagdesisionkamin ken baketko. Imbagak ken Kabsat Pottage nga awatenmi ti imbitasion nga agsubli idiay Rwanda. Saan a maawatan ti boss-ko ti desisionko. ‘Apay pay laeng nga agsublika idiay Rwanda ket mabalinmo met ti agserbi ditoy kas Saksi ni Jehova?’ insaludsodna. Uray ti dadduma a nasayaat ti motiboda a kakabsat ket pinadasdak nga upayen nga agsubli. Kinunada: ‘Laglagipem  nga uppat ti annakmo. Basaem ti Lucas 14:28-30, agtugawka, ket agpanunotka a naimbag.’ Ngem saankami a nagpangadua.

“Ti boss-ko ti nangbayad iti amin a gastosmi iti eroplano nga agsubli iti Rwanda. Idi makagtengkami idiay Kigali idi Mayo 1975, nagabangkami iti balay a naaramid iti ladrilio a pila ti suelona. Dakkel ti nakaidumaan dayta iti kompleto ti alikamenna a balaymi idi agtartrabahoak pay iti kompania ti minas. Nupay kasta, nakasagana ken determinadokami nga agballigi.”

Gapu ta Swahili ti lenguahe nga us-usaren dagiti special pioneer manipud kadagiti sabali a pagilian, ipagarup ti adu nga immayda tapno isuroda dayta a lenguahe. Nagbalbaliw dayta a kapanunotan idi simmangpet ni Gaspard ken ti pamiliana, agsipud ta inusarda ti Kinyarwanda a Biblia iti panangisuroda kadagiti umili maipapan iti kinapudno ti Pagarian.

Kanayonanna pay, impatarus ni Kabsat Rwakabubu iti Kinyarwanda ti 32-panid a bokleta a “Daytoy Naimbag a Damag ti Pagarian.” Naipablaak dayta idi 1976 ket adu ti naginteres a mangbasa. Binasbasa dayta dagiti tattao uray nakaluganda iti bus wenno addada kadagiti kalsada. Nangitunda iti adu a panagsasarita ti pannakadakamat ti nagan a Jehova.

INABRASA DAGITI TAGA-RWANDA TI KINAPUDNO

Iti daydi a tiempo, agarup 11 laeng ti agibumbunannag iti pagilian, a kaaduanna ket saan a taga-Rwanda. Ti maysa kadagiti taga-Rwanda nga immuna a nakasarak iti kinapudno ket ni Justin Rwagatore. Rinugianna ti makipagadal kadagiti taga-Tanzania nga special pioneer  nga inusarda ti lenguahe a Swahili, ta dida makapagsao iti Pranses wenno Kinyarwanda. Mannakipulapol ken mannakigayyem ni Justin. Isu ket nabautisaran idi 1976, sa nagnaed idiay Save, a sadiay a damo a pinalubosan ti ari ti Rwanda dagiti Katoliko a misionero a mangipasdek iti misionda idi 1900. Sigun ken ni Justin, magagaran idi dagiti umili a mangammo no ania a talaga ti isursuro ti Biblia. Ngem dagiti klero binusorda dagiti Saksi ni Jehova ken pinaritanda dagiti miembroda a dumngeg kadagiti Saksi wenno umawat kadagiti literaturada.

Ti napinget a kabsat a ni Ferdinand Mugarura ti maysa pay kadagiti immuna a taga-Rwanda a nangawat iti kinapudno. Idi 1969, bayat ti panagnaedna iti makindaya a Congo, nakagun-od iti Swahili a libro a Ti Kinapudno a Mangiturong iti Biag nga Agnanayon. Idi naammuanna ti ayan dagiti kaasitgan a Saksi ni Jehova, nagnagna ni Ferdinand ken ti dua a kakaduana iti 80 a kilometro iti kada Biernes tapno makigimong ken agpayadalda iti Biblia, sa magmagnada manen no agawiddan iti Lunes. Rugianda ti agdaliasat iti alas tres ti parbangon ket sumangpetda iti alas siete ti rabii, agtalinaedda iti maysa nga aldaw, sada agawid iti kabigatanna. Nabautisaran ni Ferdinand idi 1975, iti isu met laeng nga aldaw a pannakabautisar ti maysa kadagiti iyad-adayalanna iti Biblia. Idi 1977, nadutokan ni Ferdinand  kas special pioneer idiay Rwanda. Malagipna nga iti napalabas a tawen, naangay ti asamblea sirkito iti salas ti balay ti pamilia Rwakabubu, ket 34 ti timmabuno ken tallo ti nabautisaran.

SAAN A NAIKKAN ITI VISA DAGITI MISIONERO

Gapu ta kanayon a sipapanunot ti Bagi a Manarawidwid iti panagkasapulan iti intero a lubong, adda idin dagiti dinutokanda a misionero a mapan agserbi idiay Rwanda. Idi 1969, uppat kadagiti nagturpos iti maika-47 a klase ti Watchtower Bible School of Gilead ti naibaon a mapan agserbi sadiay.

Malagip ni Nicholas Fone: “Idi arinunos ti Enero, inyawat ni Kabsat Knorr ti pakaidestinuan dagiti nagturpos. Nangngegmi nga imbagana kada Paul ken Marilyn Evans a maibaonda idiay Rwanda. Kalpasanna, imbagana kadakami nga agassawa: ‘Kumuyogkayo met kadakuada!’ Magagarankami unay, isu a kalpasan ti miting, nagdardaraskami a napan iti libraria ti Gilead ket kinitami iti dakkel nga atlas no sadino ti pakasarakan iti Rwanda. Ngem idi agangay, nakaawatkami iti surat a mangipakpakaammo a saan a nakaala dagiti kakabsat iti  permiso iti iseserrekmi iti Rwanda. Nupay natungday ti gagarmi nga uppat, inawatmi ti sabali a pakaibaonanmi​—idiay Congo.”

Idi 1976, dua a sabali pay a pagassawaan ti naibaon idiay Rwanda kalpasan ti panagturposda iti maika-60 a klase ti Gilead. Idi napalubosanda a sumrek iti pagilian, nagabangda iti balay, nangasabada a situtured, ken rinugianda nga adalen ti Kinyarwanda. Idi nagpaso ti visa-da kalpasan ti tallo a bulan, saan idan nga inikkan ti Immigration Department iti baro a visa, isu a naibaon dagitoy a misionero idiay Bukavu, iti makindaya a Congo.

“NAKAGAGGAGETDA”

Idi ngalay ti dekada 1970, dagiti special pioneer a taga-Tanzania ken Congo nangrugida a pimmanaw iti Rwanda gapu iti nagduduma a rason. Kabayatanna, nangrugi nga agpayunir dagiti kakabsat a taga-Rwanda ket nangaskasabada iti intero a pagilian. Kalpasanna, idi 1978, naipatarus iti Kinyarwanda ti libro a Kinapudno ken ti dua a polieto. Kasta met, binulanen ti ruar ti Pagwanawanan. Nakatulong dagitoy a publikasion iti pannakaikasaba ti Pagarian. Kinuna ti misionero a ni Manfred Tonak maipapan kadagidi nga immun-una a payunir a taga-Rwanda: “Nakagaggagetda, ken adu a panawen ti busbusbosenda iti ministerio. Dayta nga ulidan ti sinurot met dagiti kabbaro.”

Insalaysay ni Gaspard Niyongira no kasano idi a naisaknap ti naimbag a damag. “Idi nabautisaranak idi  1978, madandanaganen dagiti klero gapu ta umad-adu dagiti umaw-awat iti kinapudno. Ginasut ti tumabtabuno kadagiti asamblea. No mapankami mangasaba, kaslakami sangapangen a dudon! Masansan nga agarup 20 nga agibumbunannag ti magmagna a mapan mangasaba manipud ili a sentro ti Kigali agingga idiay Kanombe, nga agarup siam a kilometro ti kawatiwatna. Kalpasan ti pangngaldaw, itultuloyda manen ti mangasaba bayat ti pannagnada iti sabali pay a pito a kilometro agingga idiay Masaka. Kalpasanna, aglugandan iti bus nga agawid idiay Kigali iti rabii. Kasta met laeng ti inaramid dagiti grupo dagiti agibumbunannag iti sabali pay a paset ti pagilian. Di pakasdaawan nga ipagarup dagiti tattao a rinibribun ti Saksi ni Jehova gapu iti dayta a nasaknap a panangasaba. Kas resultana, pinagsuspetsaandakami, a nanggapuan dagiti autoridad a mangiparit iti aktibidadmi.”

Gapu iti kinagagarda maipaay iti kinapudno, dagiti kakabsat iti Rwanda tinarigagayanda ti makitimpuyog kadagiti kakabsatda kadagiti sabali a pagilian. Gapuna, idi Disiembre 1978, agarup 37 a taga-Rwanda, a pakairaman dagiti ubbing, ti nagbiahe a lumasat iti Uganda a mapan idiay Nairobi, Kenya​—iti kawatiwat a nasurok a 1,200 a kilometro​—tapno tumabunoda iti “Naballigi a Pammati” nga Internasional a Kombension. Narigat ti biahe. Saan a mapangnamnamaan dagiti pagluganan, ken masansan a madadaelan dagita. Malaksid iti dayta, nariribuk ti kasasaad ti politika iti Uganda. Idi nakagteng dagiti delegado iti beddeng ti Kenya, dagiti opisial iti beddeng ti Uganda inakusaranda ida kas espia, inarestarda ida, ken impanda ida iti hedkuarter ti militar idiay Kampala, Uganda. Ni Idi Amin, ti agdama idi a presidente ti Uganda, ti mismo a nangpalutpot kadakuada. Gapu ta mapnek kadagiti sungbatda, imbilinna ti pannakawayawayada. Nupay dida natabunuan ti umuna nga aldaw ti kombension idiay Nairobi, kasta unay ti ragsak dagitoy a kakabsat a makita ti  natalna a panagtitimpuyog ti rinibu a kakabsatda manipud iti nadumaduma a pagilian.

PANANGIKAGUMAAN TAPNO MAADDAAN ITI LEGAL A PANNAKABIGBIG

Adda dagiti saan a maragsakan kadagiti kinapudno iti Biblia ken nadayaw a moral a pagalagadan nga isursuro dagiti Saksi. Dagiti klero ti nangnangruna a madanagan gapu ta nakaad-adu ti umaw-awat iti kinapudno. Malagip ni Kabsat Rwakabubu: “Adu a dati nga aktibo a Katoliko, Protestante, ken Sabatista ti nangipatulod iti surat a mangipakpakaammo nga umikkatdan iti relihionda. Kinuna pay ti maysa a kabsat a ti epekto ti panangasaba ket kasla apuy a manguram kadagiti nakaramuten a relihion. Di nagbayag, nasuroken a 200 ti makigimgimong iti Kigali Congregation. Idi damo, didakami bibbibiangan dagiti klero gapu ta manmanokami laeng. Ngem idi immadukamin, adda dagiti agkuna a maysakami a peggad iti pagilian. Nakadidillaw ta iti dayta a tiempo, ti arsobispo ti Iglesia Katolika idiay Rwanda a ni Vincent Nsengiyumva ket nagbalin a kameng ti central committee ti agturturay a partido politika.

“Gapu ta nagbiitkami nga immadu, kasapulanmin ti legal a pannakabigbig tapno makastrek dagiti misionero, makaibangonkami kadagiti Kingdom Hall, ken makaangay kadagiti dadakkel nga asamblea. Inyurnos ti sanga idiay Kenya ti pannakitinnulong ni Ernest Heuse manipud Belgium, nga isu ti makisarita kadagiti ministro ti gobierno tapno kiddawenna ti legal a pannakabigbig. Ngem saan a nagballigi ti panangikagumaanna. Idi agangay, idi 1982, imbalakad ti sanga idiay Kenya nga agsuratkami iti Minister of Justice ken Minister of the Interior tapno agkiddawkami iti legal a pannakabigbig. Dua nga special pioneer ti kaduak a nagpirma iti daytoy a kiddaw. Ngem awan ti naawatmi a sungbat.”

 Kabayatanna, dimmegdeg ti ibubusor. Ni Antoine Rugwiza, maysa a naulimek ken mararaem a kabsat, malagipna a ti presidente inwaragawagna iti intero a pagilian babaen ti radyo a saanna a panuynoyan dagidiay mangin-insulto iti “pammati dagiti taga-Rwanda.” Naawatan ti amin a ti tuktukoyenna ket dagiti Saksi ni Jehova. Di nagbayag kalpasan dayta a waragawag, naparitanen dagiti kakabsat nga aggigimong. Nagdinamag a din agbayag, addanto metten maaramid a panangarestar. Ti ahensia ti seguridad iti pagilian namindua a pinaayabanda ni Kabsat Rwakabubu tapno palutpotenda.

Kalpasanna, idi Nobiembre 1982, ni Kiala Mwango, a kaduana ni Elaine a baketna, ket naibaon manipud Nairobi tapno mapanna iwanwan dagiti asamblea sirkito idiay Butare, Gisenyi, ken Kigali. Ni Kabsat Rwakabubu ti tserman kadagitoy nga asamblea. Kalkalpas laeng ti asamblea idiay Kigali idi napaayaban manen iti maikatlo a gundaway iti ahensia ti seguridad. Ngem iti daytoy a gundaway, saanen a napagawid! Iti las-ud ti uppat nga aldaw, naarestar met ti dua nga special pioneer a kaduana a nagpirma iti kiddaw para iti legal a pannakabigbig. Naibaludda a tallo a dida man la nabista wenno naipaayan iti gundaway a mangidepensa iti bagbagida. Simmaruno ti pannakaarestar ti dadduma pay. Narikpan ti Kingdom Hall, ken naikandado dagiti ruanganna. Iti surat ti Minister of Justice, naibilin kadagiti nangangato nga opisial a paritandan ti aktibidad dagiti Saksi ni Jehova.

Idi Oktubre 1983, nabista dagiti tallo a kakabsat a nagpirma iti aplikasion para iti legal a pannakairehistro ti relihionda. Inakusaran ida ti korte a manggunggundaway ken mangal-allilaw kadagiti umili​—pammabasol nga awan pulos nakaibatayanna. Awan ti uray maysa laeng a testigo wenno dokumento a naidatag bayat ti bista. Kaskasdi, nasentensiaan dagiti tallo a kakabsat a maibalud iti dua a tawen. Babaen ti programa nga amnestia, adda dagiti nasentensiaan a mammapatay a nawayawayaan,  ngem dagitoy a matalek a kakabsat ket saan man laeng a naipaayan iti konsiderasion. Idiay Gisenyi, lima a sabali pay a Saksi ti naibalud iti dandani dua a tawen nga awan man la ti sentensia a nayetnag wenno balido a pammilin ti korte.

BIAG ITI PAGBALUDAN

Nakaay-ay-ay ti biag iti pagbaludan. Maminsan laeng kada aldaw a manganda sa kahoy ken bitsuelas laeng ti taraonda, ket maminsan laeng kada bulan nga agsidada iti karne. Adu ti kiteb kadagiti pagiddaan, ken adu ti matmaturog iti suelo gapu iti kaadu ti balud. Nakirang ti danum a pagugas. Dagiti nakondenar ken naranggas a kriminal ti kakadua dagiti kakabsat iti selda. Masansan a nauyong dagiti guardia, nupay ti maysa kadakuada a ni Jean Fataki ket naasi kadagiti kakabsat. Nakipagadal iti Biblia, ket idi agangay, nagbalin a bautisado a Saksi, ket simamatalek nga agpaypayunir agingga ita.

Malagip ni Kabsat Rwakabubu: “Bayat ti kaaddami iti pagbaludan, nangmisa ti arsobispo. Imbagana kadagiti agdengdengngeg nga agannadda kadagiti Saksi ni Jehova. Kalpasanna, sinaludsod kadakami ti dadduma a Katoliko no apay a kasdiay ti kinuna ti arsobispo, yantangay makitkitada a saan met a napeggad dagiti Saksi ni Jehova.”

Kabayatanna, dimteng idiay Kigali da Roger ken Noella Poels manipud Belgium ta adda kontrata ni Roger nga agtrabaho sadiay. Sibabalud pay laeng dagiti tallo a kakabsat, isu a napan nakisarita ni Roger iti Minister of Justice tapno ilawlawagna dagiti patpatientayo ken sidadayaw a sinaludsodna no ania ti pangbusbusoran ti gobierno kadagiti Saksi ni Jehova. Pinuted ti ministro ti saritaan, a kunkunana: “Huston, Mr. Poels! Agsublikan  idiay Brussels! Ipalugandakan iti sumaganad nga eroplano.”

Gapu ta nagtalinaed a natibker ken saan a napabutngan dagiti tallo a kakabsat, naturposda ti dua a tawen a sentensia, nupay nasaysayaat ti kasasaad iti pagbaludan a nakayakaranda iti maikadua a tawen. Nawayawayaanda idi Nobiembre 1984.

KIMMARO TI PANNAKAIDADANES

Nagtultuloy ti ibubusor. Naiwaragawag iti radio a dagiti Saksi ni Jehova ket saanda a nasayaat nga umili ken ekstremista wenno bumusbusorda iti gobierno. Idi Marso 1986, gagangayen iti intero a pagilian ti panangarestar. Karaman kadagiti naarestar ni Augustin Murayi, a naikkat iti saadna kas direktor heneral ti Ministry of Primary and Secondary Education gapu iti neutral a takderna kas Kristiano. Isu ket binabalaw dagiti pagiwarnak ken nangnangruna pay ti radio.

Iti intero a pagilian, naarestar ti dadduma pay a kakabsat, uray dagiti masikog nga addaan babassit nga annak. Idi arinunos ti 1986, nayakarda iti kangrunaan a pagbaludan idiay Kigali bayat nga ur-urayenda ti pannakabistada. Gapu ta saan nga agkanta dagiti kakabsat iti nasionalistiko a kanta, saanda nga agisuot iti badge ti presidente, ken saanda a gumatang kadagiti napolitikaan a kard, sibibiddut nga impagarup dagiti tattao a dagiti Saksi ni Jehova ket bumusbusorda iti gobierno, ket kayatda a rippuogen dayta.

Makaisem ni Phocas Hakizumwami a nangisalaysay: “Ti dadduma kadagiti immuna a naarestar ket dagiti kakabsat iti kongregasion ti Nyabisindu.  Yantangay ekspektarenmi a maarestarkaminto met, ammomi nga iti uneg ti pagbaludan ti pangasabaanminton. Isu a sakbay dayta, rineggetanmi ti mangasaba. Napankami kadagiti tiendaan ket nagipaimakami iti adu a magasin ken libro. Inkararagmi ken Jehova a tulongannakami a mangwanas iti teritoriami sakbay a maibaludkami. Gapu iti tulong ni Jehova, nairingpasmi ti teritoriami idi Oktubre 1, 1985, pito nga aldaw sakbay a naibaludkami.”

Iti simmaganad a tawen, dagiti kameng ti ahensia ti seguridad iti pagilian inarestarda ni Palatin Nsanzurwimo ken ni Fatuma a baketna. Kalpasan ti walo nga oras a panagpalutpot ken naan-anay a panagsukimat iti balayda, naipanda iti pagbaludan agraman ti tallo nga annakda. Simmurot ti ading ni Palatin, ket inyawidna ti baritoda nga agtawen iti lima ken balasitangda nga agtawen iti uppat. Naibalud da Palatin ken Fatuma agraman ti 14 ti bulanna nga anakda. Idi agangay, nayakar ni Fatuma iti sabali a pagbaludan ket sa laeng nawayawayaan kalpasan ti siam a bulan.

 Iti dayta a tiempo, naikkat iti eskuelaan ti uppat nga annak ni Jean Tshiteya. Di nagbayag kalpasan dayta, idi nagawid, naduktalanna a puersado a sinerrekda ti balayna ken inarestarda ni baketna, ket nabati dagiti annakda iti balay. Kalpasan unay dayta, naarestar met ni Kabsat Tshiteya ket naibalud idiay Butare, iti nakaibaludan ni baketna ken ti dadduma pay a kakabsat. Kalpasanna, amin a kakabsat nga adda kadagiti pagbaludan idiay Butare ket nayakar iti kangrunaan a pagbaludan idiay Kigali. Kabayatan dayta, dagiti annak ni Kabsat Tshiteya ket inaywanan dagiti kakabsat idiay Kigali.

Malagip ni Kabsat Tshiteya: “No dagiti kakabsat manipud kadagiti pagbaludan iti dadduma a rehion ket mayakarda iti kangrunaan a pagbaludan idiay Kigali, siraragsak nga agkikinnablaawda babaen ti panangibagada iti ‘Komera!’ a kayatna a sawen ‘Bumilegkayo!’ Idi nangngeg ti maysa a guardia dayta a kablaaw, kinunana: ‘Agmauyongkayo! Kasano koma a bumilegkayo iti uneg ti pagbaludan?’”

Iti laksid dagita a panangarestar, saan a naupay dagiti nasingpet ti panagpuspusona a tattao, ken masansan nga adda nasayaat a resulta dagiti pannakaidadanes. Ni Odette Mukandekezi, maysa a naganaygay ken mannakigayyem a kabsat a babai, ti maysa idi kadagiti adu a naarestar. Insalaysayna: “Idi tiempo ti pannakaidadanes, naarestar ken namalmalo dagiti kakabsat.  Maysa nga aldaw, nakasaritami ti ubing nga agnagan Josephine bayat nga agipaspastor kadagiti baka. Adda Bibliana ken nabasana a dagiti nagkauna a Kristiano ket napadpadakes, naidadanes, nasapsaplit, ken naibalbalud. Yantangay ammona a maidaddadanes dagiti Saksi, naamirisna nga isuda la ketdi ti pudno a relihion. Gapuna, nagpayadal iti Biblia ket maysa itan a bautisado a kabsat.”

Bayat ti pannakaiparit, agtartrabaho idi ni Gaspard Niyongira kas drayber ti trak, ket masansan a makadanon idiay Nairobi, Kenya. No agsubli iti Rwanda, agipuslit kadagiti publikasion a naikarga iti espesial a kahon nga apag-isu iti uneg ti trakna. Makalaon ti kahon iti innem a karton ti literatura. Kagiddan dayta, manipud makin-abagatan a laud ti Uganda, agmotorsiklo a lumasat iti beddeng ni Henry Ssenyonga ket regular a mangyeg kadagiti magasin.

Dagiti gimong ti kongregasion ket nasken a maangay iti babassit a grupo. Umay agsukimat dagiti autoridad no atapenda nga aggimgimong dagiti Saksi ni Jehova. Malagip ni Kabsat Niyongira: “Adda nayariping a siled iti balayko, a mabalinmi a paggigimongan iti nalimed. Ikalimi dagiti literaturami a naisupot iti plastik sami parabawan iti uging.”

Bayat nga umad-adu dagiti maarestar, ti kababautisar idi a ni Jean-Marie Mutezintare ket naikagumaanna ti tumabuno iti “Manangsalimetmet iti Kinatarnaw” nga espesial  nga internasional a kombension idiay Nairobi idi Disiembre 1985. Iti panagawidna idiay Rwanda, nangalada ken ni Isaie Sibomana kadagiti magasin manipud kadagiti kakabsat idiay makin-abagatan a laud ti Uganda. Iti beddeng, nakita dagiti opisial dagita a magasin, isu a naarestar ken naposasanda, napalutpot, sa naibaludda bayat ti nalamiis nga agpatnag. Di nagbayag, naipanda iti kangrunaan a pagbaludan idiay Kigali. Sadiay a naitiponda iti agarup 140 a naibalud a kakabsat a lallaki ken babbai, a naragsakan a makadamag maipapan iti kombension idiay Nairobi manipud kadagiti mismo a nakatabuno. Naparegta ken napabileg la ketdi dagiti kakabsat gapu iti impadamagda!

Naggigimong dagiti naibalud a kakabsat ken nangorganisarda iti panangasaba. Malaksid iti panangasaba, insuroda pay ti dadduma a balud nga agbasa ken agsurat. Kasta met, inyadalanda iti Biblia dagiti interesado a tattao ket adu a baro nga agibumbunannag ti natulonganda a makualipikar a mabautisaran. Dadduma kadagitoy ti agad-adalen idi maarestarda, ken adda met dagidiay naammuanda ti kinapudno bayat ti kaaddada iti pagbaludan.

TI MANANGAYWAN ITI SIRKITO “NAGBISITA” ITI PAGBALUDAN

Maysa kadagiti kakabsat ti nangdeskribir iti mapaspasamak iti uneg ti pagbaludan idiay Kigali idi 1986: “Adu ti kakabsat sadiay. Nagtataripnongkami tapno mapagsasaritaanmi no kasano a matulonganmi dagiti kakabsat iti ruar ti pagbaludan. Inkeddengmi ti agsurat tapno paregtaenmi ida. Imbagami nga agawidkaminton kalpasan ti panangasabami iti pagbaludan. Kinasabaanmi ti tunggal balud ken nangyadalkami iti Biblia. Idi nangngegmi nga adda manangaywan iti sirkito nga agbisbisita kadagiti kongregasion, kayatmi met ti mabisita. Gapuna, inkararagmi dayta ken Jehova. Di nagbayag, naibalud iti  maikadua a gundaway ti manangaywan iti sirkito a ni Kabsat Rwakabubu. Imbilangmi dayta kas pamay-an tapno mabisitanakami.”

Bayat ti pannakaidadanes, maysa laeng a kabsat ti nagkompromiso. Idi nagisuot iti napolitikaan a badge, isu ket kinabil, kinugtaran, ken linais dagiti saan a Saksi a balud, ken inawaganda pay a takrut. Ni baketna, a makipagad-adal iti Biblia, sinaludsodna no apay a di nagmatalek. Idi agangay, nagsurat kadagiti hues, nga imbagana kadakuada a nagkamali ket kayatna ti maibilang manen kas Saksi ni Jehova. Nagsurat pay iti sanga nga opisina idiay Kenya tapno dumawat iti pammakawan. Matalek nga agserserbi manen ita ken Jehova.

NAGTULTULOY TI PANANGASABA ITI RUAR

Dagidiay saan a naarestar ket nagtultuloyda a nangasaba buyogen ti di agbalbaliw a regta, a nangbusbosda iti promedio nga agarup 20 nga oras iti kada bulan. Malagip ni Alfred Semali, maysa kadagidiay saan pay a naibalud: “Nupay diak pulos naibalud, inekspektar ken sinaganaak dayta. Narikpan ti Kingdom Hall, isu a nagtataripnongkami iti babassit a grupo ken intultuloymi ti nangasaba. Ikabilko dagiti magasinko iti kayumanggi a dakkel a sobre, mapanak iti ili a kasla agbirbirokak iti trabaho, sa mangkitaak iti gundaway a mangitukon kadagiti magasin ken makisarita maipapan iti Biblia.

“Idi 1986, naibalud ti adu a kakabsat ken interesado, uray dagidiay karugrugi pay la a makipagadal iti Biblia. Naisangsangayan ti determinasion dagiti kakabsat, agraman dagiti kabbaro. Kabayatanna, dagiti Saksi iti adu a pagilian nagsuratda iti presidente ti Rwanda tapno ireklamoda ti di nainkalintegan a pannakatrato dagiti kapammatianda iti Rwanda, ket naipadamag iti radio a ginasgasut a surat ti naawat ti presidente iti kada aldaw. Nasayaat ti resulta dayta, ta nawayawayaan dagiti kakabsat ken dagiti interesado iti simmaganad a tawen kas imbilin ti  presidente. Kasta unay ti ragsakmi.” Apaman a nawayawayaanda, nangorganisar dagiti papanglakayen iti bautismo idiay Kigali, ket 36 ti nabautisaran. Dagus a nag-auxiliary pioneer ti 34 kadakuada!

Iti kangitingitan ti pannakaidadanes idi 1986, adda promedio a 435 nga agibumbunannag a nagreport; agarup 140 kadagitoy a kakabsat a lallaki ken babbai ti naibalud. Dagitoy a Saksi ti nagbalin a pannakaadigi ti organisasion ni Jehova idiay Rwanda. Talaga a ‘nasubok ti kualidad’ ti pammatida.​—Sant. 1:3.

Kamaudiananna, kalpasan ti nariribuk a tawtawen ti dekada 1980, natagiragsak dagiti kongregasion idiay Rwanda ti relatibo a talna ken irarang-ay. Ngem ania ti masakbayanda? Adu ti nangawat iti kinapudno. Dagiti kadi kabbaro mapaneknekandanto nga isuda ket ad-adalan a naibangon babaen kadagiti di mauram a materiales? (1 Cor. 3:10-15) Ti ngata pammatida madaerannanto dagiti pakasuotan iti masanguanan? Panawen laeng ti makaibaga.

GUBAT KEN RIRIBUK A MAINAIG ITI POLITIKA

Idi 1990, dandani 1,000 ti aktibo nga agibumbunannag idiay Rwanda. Ngem dumakdakes ti kasasaad iti politika, ket idi Oktubre, dagiti puersa ti Rwandan Patriotic Front (RPF) manipud kabangibang nga Uganda rinautda ti makin-amianan a paset ti Rwanda.

Ni Ferdinand Mugarura, maysa a natured a kabsat a namindua a naibalud gapu iti pammatina, ket agnanaed idiay Ruhengeri idi napasamak daydi nga iraraut. Malagipna: “Sumaksaknap idi ti guranggura ken tribalismo. Ngem dagiti Saksi ni Jehova tinaginayonda ti neutral a takderda, a dida nakiraman kadagiti napolitikaan a partido ken dida nangidumduma iti sabali a puli. Gapu iti neutral a takderda, adda dagiti nangpanaw kadagiti pagtaenganda ken dadduma ti naikkat iti panggedanda.”

 Maysa a kabsat a maestra ken balo nga addaan iti tallo nga annak ti nagkedked nga agkontribusion para iti militar. Gapu iti dayta, isu ket inreport ti prinsipal kadagiti opisial ti militar ket naibalud. Dayta ti maikaduan a pannakaibaludna yantangay naibaluden idi dekada 1980. Idi makagteng dagiti rumaraut a puersa iti ili a nakaibaludanna, dinadaelda ti pagbaludan ket nakalibas ti amin a balud. Ngem imbes nga aglibas met, nagtalinaed daytoy a kabsat iti pagbaludan. Idi nagsanud dagiti rumaraut a puersa, naarestar manen ken naiyakar iti kangrunaan a pagbaludan idiay Kigali. Sadiay, inkararagna a maammuanna koma ti petsa ti Memorial tapno saanna a maliwayan dayta. Anian a ragsakna ta nawayawayaan iti mismo nga aldaw ti Memorial! Gapu iti neutral a takderna, naawanan iti balay ken trabaho kas maestra, ngem nagbalin a naregta a payunir.

Temporario a naisardeng ti iraraut manipud Uganda gapu iti ibaballaet dagiti pagilian iti intero a lubong. Idi 1991, adda dagiti panangikagumaan a naaramid tapno umadu ti partido politika iti pagilian. Nabuangay ti nadumaduma a dadakkel a partido ken adu a babassit a partido, a nagresulta iti panangidumduma kadagidiay sabali ti rehion wenno tribuda. Adda dagiti partido a kasla nainkalintegan ti motiboda, ngem dadduma ti militante ken ekstremista. Iti damo a gundaway, naapresiar ti neutral a takder dagiti Saksi ni Jehova. Gapu ta awan ti partido ken tribu a dasdasigan dagiti Saksi, saandan a naibilang a kabusor ti gobierno ken ti kaaduan a tattao.

Idi Setiembre 1991, maysa nga internasional a delegasion dagiti kakabsat a kinuyog ti dua a kakabsat iti Rwanda​—da Gaspard Rwakabubu ken Tharcisse Seminega​—ti napan nakisarita kadagiti prominente a ministro ti gobierno idiay Kigali. Kinapatangda ti baro a Minister of Justice, a dimngeg kadakuada buyogen ti pannakipagrikna. Nagyaman dagiti kakabsat kenkuana gapu kadagiti  positibo nga addang a naipatungpalen ken ginutugotda nga itultuloyna nga ipaayan dagiti Saksi iti naan-anay a wayawaya nga agdaydayaw.

Idi Enero 1992, sakbay a naipaayan dagiti kakabsat iti legal a pannakabigbig, nangangayda iti kombension distrito idiay Kigali. Malaglagip dayta da Godfrey ken Jennie Bint. “Agserserbikami idi idiay Uganda ket nasorpresakami a nakaawat iti surat manipud iti sanga nga opisina idiay Kenya, nga agkidkiddaw a mapankami idiay Rwanda iti tallo a lawas tapno tumulong iti pannakayurnos ti kombension ken iti pannakairekord ti drama. Napalalo ti kinamanagpadagus dagiti kakabsat, ken nagduduma a pamilia ti nagawis a mangpakan kadakami iti kada aldaw. Maysa a pribado a soccer stadium ti naabangan, ket idi sumangpetkami, manarimaanen ti panagsagana. Naiplano idin dagiti kakabsat ti pannakairekord ti drama, ket naannayas ti pannakaaramid dayta nupay limitado dagiti kagawaan. Adu a kakabsat manipud amianan ti pagilian ti di makaala iti permiso nga agbiahe ken naserraan dagiti beddeng ti Burundi ken Uganda. Kaskasdi, 2,079 ti nakatabuno iti Domingo ken 75 ti nabautisaran.”

LEGAL A PANNAKABIGBIG KAMAUDIANANNA!

Sumagmamano a bulan kalpasanna, idi Abril 13, 1992, iti umuna a gundaway, nairehistro met laengen ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova idiay Rwanda! Nagpatinggan dagiti panangiparit, ibubusor, ken pannakaibalbalud kalpasan ti naunday a panangilabanda iti kalinteganda a mangiwaragawag iti naimbag a damag.  Mangnamnaman dagiti kakabsat a rumang-ay dagiti nateokratikuan nga aktibidadda.

Dagus a nangibaon ti Bagi a Manarawidwid kadagiti misionero nga agserbi iti Rwanda. Dagiti immuna a misionero a nakaala iti visa tapno agnaed idiay Rwanda ket da Henk van Bussel, nga agserserbi idi iti Central African Republic ken Chad, ken da Godfrey ken Jennie Bint, nga agserserbi idi idiay Zaire (Democratic Republic of the Congo itan) ken Uganda. Adda nadutokan a Country Committee a mangiwanwan iti panangasaba.

Insalaysay ni Kabsat Bint ti napasamak idi kasangsangpetda ken Henk van Bussel: “Nakasarakkami a dagus iti maitutop a balay a pagtaengan dagiti misionero iti asideg ti Kingdom Hall. Dagus nga impasnekmi nga inadal ti Kinyarwanda ket medio narigatankami, a kas met laeng kadagiti immuna nga special pioneer idi 1970. Imbalakad ti maysa kadagiti ad-adalenmi a libro: ‘Ti nagtipon a letra a CW ket maibalikas a TCHKW!’ Kinuna pay ti kabsat a babai a mangisursuro kadakami, ‘Diyonto pulos maibalikas ti “shy” iti “isi nshya” [ti baro a daga], malaksid no agisemkayo!’”

Iti naudi a paset dayta a tawen, nadanon ti baro a kangatuan a bilang a 1,665 nga agibumbunannag, ket idi Enero 1993, naangay idiay Kigali ti sabali pay a kombension distrito. Iti daytoy a gundaway, 4,498 ti timmabuno ket 182 ti nabautisaran. Ni Kiala Mwango ti immay kas pannakabagi manipud iti sanga nga opisina ti Kenya. Awan idi ti nangipagarup nga iti lote iti ballasiw ti kalsada manipud iti istadium a nakaangayan ti kombension ti pakaibangonan ti sanga nga opisina idi 2006.

Iti laksid ti sabali pay nga iraraut manipud iti amianan, saan a gimminad ti panangasaba. Idi 1993, nakadanonen dagiti rumaraut a soldado iti sumagmamano  laengen a kilometro iti Kigali. Nagtalinaed a nakaserra ti beddeng ti Uganda, ket ti napigsa nga uni dagiti kanyon mangngegan uray iti labes ti katurturodan manipud kabesera. Agarup maysa a milion nga umili ti nagbakuit manipud iti amianan ti pagilian. Pakaibilangan ditoy dagiti 381 a kakabsat a lallaki ken babbai, a tinulongan dagiti kakabsat idiay Kigali ken iti kabangibangna. Nupay kasta, idiay Arusha, Tanzania, adda napagtulagan a cease-fire ken adda naipasdek a buffer zone iti nagbaetan ti agsumbangir a puersa, ket immanamong ti gobierno a makialiansa iti rumaraut a puersa ken iti sumagmamano a dadakkel ken babassit a partido.

NAISANGSANGAYAN UNAY NGA ALDAW TI ASAMBLEA!

Nayurnos ti aldaw ti espesial nga asamblea iti dayta a tawen iti Kigali Regional Stadium. Ngem kagiddan dayta, dagiti autoridad ti istadium inreserbada pay dayta nga aldaw para iti paay-ayam a soccer iti alas tres ti malem. Tinabunuan dagiti kakabsat ti sesion iti agsapa, ngem sakbay ti sesion iti malem, agsangpeten dagiti agbuya iti soccer  ket saan ida a malapdan dagiti polis. Kinuna ti manedyer ti istadium nga alas sais a malpas ti paay-ayam. Isu a pimmanaw dagiti kakabsat ket nagsublida iti alas sais ti rabii tapno denggenda ti nabatbati a paset ti programa.

Nangpataud dayta iti panagdanag gapu ta adda curfew.Maiparit ti agbiahe mangrugi iti alas sais ti rabii ken saan a maipalubos a rummuar dagiti tattao kalpasan ti alas nuebe ti rabii. Ngem iti agarup alas siete ti rabii, naiwaragawag iti radio nga alas onse ti rabii a mangrugi ti curfew iti dayta nga aldaw. Malaksid iti dayta, saan a masnup ti kaadda ti koriente. Gapu ta saan a nasurot ti kontrata ti panagabang iti istadium, inyurnos ti mayor ti Kigali ti pannakaadda ti koriente. Inyurnosna pay ti libre a pagluganan dagiti kakabsat kalpasan ti programa! Gapuna, natabunuan dagiti kakabsat ti intero a programa ti asamblea! Idi rummuarda iti istadium, kasta unay ti siddaawda ta nagadu a bus ti agur-uray a mangitulod kadakuada!

Sigun ken ni Günter Reschke, binisitana ti Rwanda idi arinunos ti Setiembre 1993. Kinunana: “Imbaonnak idi ti sanga nga opisina ti Kenya a mapan idiay Kigali tapno mangisuro iti Kingdom Ministry School a kadua ni Kabsat Rwakabubu. Adda laeng 63 a panglakayen idiay Rwanda iti daydi a tiempo, idinto ta ti bilang dagiti agibumbunannag ket nagbalin a 1,881. Nakaro idin ti riribuk iti pagilian, ken maipadpadamag nga adda rinnupak iti amianan. Siempre, awan ti nangipagarup nga adda agur-uray a riribuk, ngem pudno a nangipaay ti eskuelaan iti taraon iti umiso a tiempo. Dayta ti nangpabileg iti pammati dagiti panglakayen, nangkabal kadakuada kas papastor, a dayta ti kasapulan unay bayat nga umad-adani ti gubat.”

PLANO A PANANGIBANGON ITI OPISINA

Idi arinunos ti Marso 1994, simmangpet da Leonard Ellis ken Nancy a baketna manipud Nairobi tapno tumabunoda kadagiti aldaw ti espesial nga asamblea ken  tumulong iti translation office. Inrekomenda ti sanga nga opisina ti Nairobi a mapagtipon ti pagtaengan dagiti misionero ken ti translation office idiay Rwanda. Idi Lunes, Abril 4, ti Panagadal ti Pagwanawanan ket tinabunuan ti dimmakkel a grupo dagiti agipatpatarus, ti Country Committee, dagiti misionero, ken ti agassawa nga Ellis. Nakaragragsak daydi a kanito​—ti pangrugian ti ad-adu pay a panagrang-ay.

Idi nalpasen ti trabaho ti agassawa nga Ellis, nagluganda iti maudi idin a biahe ti pampasahero nga eroplano manipud Kigali. Sa la adda manen biahe kalpasan ti adu a bulbulan. Iti simmaganad a malem, nagtelepono ni Kabsat Rwakabubu iti pagtaengan dagiti misionero tapno ipakaammona a saanen nga ituloy ti embahada ti Russia ti panangtagikuana iti lote a pakaibangonan koma ti opisina ti organisasion. Mabalinen a magun-odan dayta dagiti Saksi ni Jehova, ket mapagmimitingan koman ti maipapan  iti dayta iti sumaganad nga agsapa, Huebes, Abril 7. Ngem saan a natuloy ti miting.

NANGRUGI TI PANANGIKISAP ITI PULI!

Idi rabii ti Mierkoles, Abril 6, napabettak ti maysa nga eroplano iti asideg ti Kigali. Dagiti presidente iti Rwanda ken Burundi ti nakalugan iti dayta. Natay amin a nakalugan. Iti dayta a rabii, manmano ti makaammo iti napasamak ta saan nga inwaragawag ti opisial nga estasion ti radio.

Dagiti tallo a misionero​—ni Henk ken ti agassawa a Bint​—saandanto pulos malipatan dagiti pasamak kadagiti simmaganad nga aldaw. Kinuna ni Kabsat Bint: “Idi parbangon ti Abril 7, nariingkami gapu kadagiti kanalbuong ken panagbettak dagiti granada. Gagangay laeng dayta yantangay iti kallabes a bulbulan, nakagulgulo ti kasasaad ti politika iti pagilian. Ngem bayat nga isagsaganami ti pammigatmi, nagtelepono ni Emmannuel Ngirente nga adda iti translation office. Impakaammona ti waragawag ti lokal nga estasion ti radio a natay ti dua a presidente  gapu iti pannakapabettak ti eroplano a naglugananda. Ti Ministry of Defense pinakdaaranna ti amin nga umili iti Kigali a saanda a rumrummuar iti pagtaenganda.

“Iti agarup alas nuebe ti bigat, nangngegmi a dagiti managsamsam sinerrekda ti pagtaengan dagiti kaarrubami. Tinakawda ti lugan ti pamilia ken pinapatayda ti ina.

“Di nagbayag, dimtengen iti pagtaenganmi dagiti soldado ken managsamsam, pinanalbaagda ti metal a ruanganmi, sada nag-doorbell. Saankami a nagun-uni ken awan ti rimrimmuar. Nasdaawkami ta dida impilit ti sumrek no di ket napanda kadagiti sabali a balay. Nagtultuloy dagiti kanalbuong ken panagbettak iti aglawlaw; imposible ti aglibas. Napigsa ken asideg dagiti kanalbuong, isu a napankami iti pasilio iti baet dagiti siled tapno saankami a mapuntaan kadagiti nayaw-awan a bala. Ammomi nga agbayag dayta a kasasaad, isu nga inkeddengmi a maminsankami laengen a mangan iti kada aldaw tapno mayan-anaymi ti abastomi a taraon. Iti simmaganad nga aldaw, kalkalpasmi unay a nangaldaw ken madamakami nga agdengdengngeg iti internasional a damag iti radio idi impukkaw ni Henk, ‘Sumsumrekdan iti inaladantayo!’

“Awanen ti tiempomi nga agpanunot. Simrekkami iti banio ket inserrami ti ridaw. Sangsangkamaysa nga inkararagmi ken Jehova a tulongannakami nga agibtur aniaman ti mapasamak. Dikam pay nalpas nga agkararag, nangngegmin dagiti militia ken dagiti managsamsam a mangdaddadael kadagiti tawa ken ruangan. Iti uneg laeng ti sumagmamano a minuto, nakastrekdan iti balay, nga agririawda a mangbalbalintuag kadagiti muebles. Agarup 40 dagitoy a managsamsam​—lallaki, babbai, ken ubbing​—a kaduada dagiti militia. Nakangngegkami met iti kanalbuong bayat a nagiinnagawanda dagiti nasarakanda.

“Kalpasan ti kasla nakapapaut a tiempo​—ngem agarup 40 a minuto laeng​—pinadasdan a luktan ti ridaw ti banio. Gapu ta nakaserra, rinugiandan a dadaelen.  Napanunotmi a nasaysayaat no rummuarkamin. Nakadroga ken kasla agmauyong dagiti lallaki. Laylayatandakami kadagiti badang ken imuko. Sipipigsa nga immawag ni Jennie ken Jehova. Maysa a lalaki ti nangiwasiwas iti badangna, ket timmama iti tengnged ni Henk ti daplat a paset ti badang. Natuang ni Henk iti bathtub. Naipamuspusak ti nagsapul iti kuarta ket intedko kadagiti rumaraut. Nagiinnagawanda dayta.”

“Pagammuan ta nadlawmi a kumitkita kadakami ti maysa nga agkabannuag a lalaki. Nupay dimi am-ammo, nabigbignakami, nalabit a maysa kadagiti nakasabaanmi. Ginammatannakami nga induron iti banio, sana imbaga nga iserrami ti ridaw. Kinunana nga ispalennakami.

“Nagtultuloy ti karibuso ti panagsamsam iti agarup 30 pay a minuto, sa kalpasanna timmalnan ti aglawlaw. Idi agangay, nagsubli ti agkabannuag a lalaki ket imbagana a mabalinmin ti rummuar. Dinagdagnakami a pumanaw a dagus, ket inturongnakami iti ruar. Saankamin a nakaitugot pay iti aniaman. Makapakintayeg a makita dagiti bangkay dagiti napapatay a kaarrubami. Dua a kameng ti Presidential Guard ti nangkuyog kadakami a napan iti balay ti maysa nga opisial ti militar iti asideg. Kalpasanna, daytoy nga opisial ti nangkuyog kadakami a mapan iti Mille Collines Hotel, a nagkamangan ti adu a tattao. Kamaudiananna, idi Abril 11, naipankami idiay Kenya kalpasan ti adu pay a makapadanag nga or-oras ken nakabutbuteng nga operasion ti militar a nangibiahe kadakami manipud iti ili a nanglikaw agingga iti likudan ti eropuerto. Nakagtengkami iti Bethel iti Nairobi, a kusokuso ti buokmi ken nakarugrugit dagiti kawesmi. Sumagmamano nga oras kalpasanna, simmangpet met ni Henk a naisina kadakami bayat ti panagbakuit. Nariknami ti naayat a panangasikaso ken pannaranay ti pamilia ti Bethel.”

 NAISPAL GAPU ITI KARARAG TI MAYSA NGA UBING

Iti aldaw kalpasan a napabettak ti eroplano a nakatayan dagiti presidente ti Rwanda ken Burundi, innem a soldado ti gobierno ti napan iti balay ni Kabsat Rwakabubu. Nakalablabbaga ti matada, agat-arak ti sang-awda, ken ipakita ti tigtignayda a nakadrogada. Agsapsapulda iti armas. Imbaga kadakuada ni Kabsat Rwakabubu nga awan ti armasda gapu ta Saksi ni Jehova ti intero a pamiliana.

Pagaammo dagiti soldado a dagiti Saksi ni Jehova ket neutral, saanda a dumasdasig iti partido ti gobierno ken saanda a mangmangted iti kontribusion iti militar. Dayta ti namagpungtot kadagiti soldado. Saan a Tutsi da Gaspard ken Melanie Rwakabubu, ngem dagiti Hutu a militia nga Interahamwe pappapatayenda met uray dagiti neutral a Hutu, nangruna no mapagsuspetsaanda a mangisaksakit kadagiti Tutsi wenno kadagiti rumaraut a soldado.

Dagiti soldado sinapsaplitda da Gaspard ken Melanie sada impan iti kuarto agraman dagiti lima nga annakda. Inikkatda dagiti abbong ti kama ket imbalkutda iti pamilia. Dadduma ti nakaiggem kadagiti granada, isu a nalawag ti panggepda. Kiniddaw ni Gaspard, “Mabalin kadi nga agkararagkami pay?”

Saan nga immanamong ti maysa a soldado. Ngem kalpasan ti sumagmamano a diskusion, pinatgan met laeng dagiti soldado ti kiddawda. “Sige,” kinunada, “mabalinyo ti agkararag iti dua a minuto.”

Nagkararagda a siuulimek, ngem ni Deborah Rwakabubu, nga agtawen iti innem, nagkararag a sipipigsa: “Apo Jehova, kayatdakami a papatayen, ngem kasanonto pay a masarungkaranmi dagiti nakasabaanmi ken ni Papa, a napaimaak iti lima a magasin? Ur-urayendakami nga agsubli, ket masapul a maammuanda ti kinapudno. Ikarik a no didakam papatayen, agbalinakto nga agibumbunannag,  agpabautisarak, ken agpayunirak! Ispalennakami, Apo Jehova!”

Nasdaaw dagiti soldado idi nangngegda dayta. Kalpasanna, kinuna ti maysa kadakuada: “Gapu iti kararag daytoy nga ubing, saandakayo a papatayen. No umay ditoy dagiti kakaduami, ibagayo kadakuada a naggapukamin ditoy.” *

LIMMANLAN TI KASASAAD

Ad-adda pay a kimmaro ti gubat bayat a dagiti rumaraut a soldado (ti Rwandan Patriotic Front) ket umas-asidegda iti Kigali a kabesera. Dayta ti nangtignay kadagiti desperado a militia nga Interahamwe a mangpapatay iti ad-adu pay a tattao.

 Dagiti soldado ken armado a militia nga Interahamwe, ken dagiti umili a sumupsuporta kadakuada, nangipasdekda kadagiti barikada iti intero nga ili ken iti amin a nagsasapalan dagiti kalsada. Pinilitda ti amin a nababaneg a lallaki nga agbantay iti aldaw ken rabii kadagiti barikada a kaduada dagiti Interahamwe. Ti panggep dagiti barikada ket tapno malasinda dagiti Tutsi a papatayenda.

Bayat ti panagtultuloy ti panangpapatay iti intero a pagilian, ginasgasut a ribu nga agnanaed iti Rwanda ti nangpanaw kadagiti pagtaenganda. Adu kadakuada, a pakaibilangan dagiti Saksi ni Jehova, ti nagkamang iti kabangibang a Congo ken Tanzania.

PANNAKAIPASANGO ITI GUBAT KEN IPAPATAY

Dagiti sumaganad a salaysay ket kapkapadasan dagiti kakabsattayo a lallaki ken babbai bayat ti nakaal-alingget a panangikisap iti puli. Laglagipenyo a dagiti Saksi ni Jehova idiay Rwanda ket naglasatda iti nakaro a pannubok idi dekada 1980 a nangpabileg ken nangpasayaat iti pammati ken turedda. Ti pammatida ti namagtalinaed kadakuada a ‘saan a paset ti lubong’ babaen ti saanda a pannakiraman kadagiti eleksion, panangidepensa iti bagi babaen ti igam, ken napolitikaan nga ar-aramid. (Juan 15:19) Ti kinaturedda ti timmulong kadakuada a mangsango iti pannakaumsi, pannakaibalud, pannakaidadanes, ken ipapatay kas resulta ti kasta a panagkedkedda. Gapu kadagiti nasubok a kualidad dagiti Saksi ni Jehova, agraman ti ayatda iti Dios ken kaarruba, saanda a nakipaset iti panangikisap iti puli ken sinalaknibanda pay ti maysa ken maysa uray agpeggad ti biagda.

Adu pay a kapkapadasan ti saan a nairaman ditoy. Kaykayat ti kaaduan kadagiti kakabsat a lipaten dagiti nakaal-alingget a pasamak, yantangay dida kayat ti agibales. Sapay koma ta ti pakasaritaan ti pammatida pabilgennatayo amin nga ad-adda pay a mangiparangarang iti ayat a pakabigbigan dagiti pudno nga adalan ni Jesu-Kristo.​—Juan 13:34, 35.

 TI KAPADASAN DA JEAN KEN CHANTAL

Ni Jean de Dieu (John) Mugabo, maysa a naragsak ken nadungngo a kabsat, ket nangrugi a makipagadal kadagiti Saksi ni Jehova idi 1982. Sakbay a nabautisaran idi 1984, namitlon a naibalud gapu iti takderna kas Saksi ni Jehova. Ni Chantal a baketna ket nabautisaran met idi 1984, ket nagkasarda idi 1987. Idi mangrugi ti panangikisap iti puli, tallon ti annakda a bin-ig a babbai. Ti dua nga in-inauna ket ay-aywanan dagiti nagannak ni Chantal nga agnanaed iti sabali nga ili. Ti laeng adda kada John ken Chantal ket ti innem a bulan a maladagada.

Idi Abril 7, 1994, iti umuna nga aldaw ti panangikisap iti puli, nangrugi a rinaut dagiti soldado ken dagiti Interahamwe dagiti pagtaengan ti amin a Tutsi. Naarestar ni John ken minalmaloda; ngem nakalibas ket nagkamang iti asideg a Kingdom Hall a kaduana ti sabali a kabsat a lalaki. Kabayatanna, gapu ta saan nga ammo ni Chantal ti napasamak ken lakayna, matartaranta a pimmanaw iti ili nga ubbana ti maladagana tapno mapan koma iti ayan ti dua pay nga annakna.

Insalaysay ni John ti napasamak: “Ti Kingdom Hall ket dati a panaderia ken addaan pay laeng iti dakkel a simburion. Makalawas a naglemmengkami iti Kingdom Hall, ket maysa a kabsat a babai a Hutu ti mangibalon kadakami no natalged nga aramidenna dayta. Idi agangay, masapul nga aglemmengkamin iti atep, iti nagbaetan ti yero ken ti bobida, ket kaslakami la makset iti pudotna bayat ti aldaw. Yantangay awanen ti nasaysayaat pay a paglemmengan,  inikkatmi ti dadduma a ladrilio iti simburion tapno makastrekkami sadiay, ket nasurok a makabulan a naglemmengkami dita a nakakul-ob.

“Adda barikada iti asideg, ket dagiti militia nga Interahamwe masansan a sumrekda iti Kingdom Hall tapno agsasarita wenno aglinong no agtudo. Mangmangngegmi ti saritaanda. Intultuloynakami nga imbalonan ti kabsat a babai no la ket posible. Adda gundaway a mariknak a diakon kabaelan, ngem inkarkararagmi a makaibturkami. Kamaudiananna, idi Mayo 16, impakaammo ti kabsat a babai a kontroladon ti Rwandan Patriotic Front ti paset ti ili nga ayanmi ket mabalinmin ti rummuar.”

 Kabayatanna, ania ti napasamak ken Chantal nga asawa ni John? Insalaysay ni Chantal: “Idi Abril 8, naipamuspusak ti aglibas iti balaymi nga ubbak ti maladagak. Nasarakak ti dua a kakabsat a babbai, da Immaculée, a maysa a Hutu kas ipakita ti ID card-na, ken ni Suzanne, a maysa a Tutsi. Pinanggepmi ti makadanon idiay Bugesera, maysa nga ili nga agarup 50 a kilometro ti kaadayona, a pagnanaedan dagiti nagannakko a mangay-aywan iti dua nga in-inauna nga annakko. Ngem nangngegmi a nabarikadaan amin a kalsada a rummuar iti ili, isu a nagturongkami iti kabangibang a purok iti laeng ruar ti Kigali. Iti dayta a lugar nga agnanaed ni Gahizi, maysa a Hutu a Saksi ni Jehova a kabagian ni Immaculée. Pinasangbaynakami ni Gahizi ken inaramidna ti amin a kabaelanna a tumulong nupay pinangtaan dagiti kaarrubana. Idi naammuan dagiti soldado ti gobierno ken dagiti Interahamwe a sinalakniban ni Gahizi dagiti Tutsi, isu ket pinaltoganda.

“Idi napapataydan ni Gahizi, insalogdakami dagiti soldado iti karayan tapno papatayendakami. Agkinkintayegkami a nanguray iti ipapataymin. Pagammuan ta nagsusupiat dagiti soldado, ket kinuna ti maysa kadakuada: ‘Saanyo a papatayen dagiti babbai ta malas dayta. Dagiti laeng lallaki ti papatayentayo ita.’ Kalpasanna, ni André Twahirwa, maysa kadagiti kakabsat a nangsursurot kadakami ken kababautisar laeng iti napalabas a lawas, naikagumaannakami nga impan iti pagtaenganna nupay laplapdan dagiti kaarrubana. Kabigatanna, kinaduanakami a nagsubli idiay Kigali, a mangnamnama a makasarak iti natalged a pagyananmi. Tinulongannakami a lumasat iti sumagmamano a nakapegpeggad a barikada. Ni Immaculée ti nangubba iti anakko tapno no masitakami, maispal ti ubing. Pinigismi ken Suzanne dagiti ID card-mi tapno mailimedmi ti kinasiasinomi.

“Iti maysa kadagiti barikada, dagiti Interahamwe kinabilda ni Immaculée ket kinunada, ‘Apay a kaduam  dagitoy a Tutsi?’ Idi damo, saandakami a palubosan ken ni Suzanne a lumasat. Gapuna, immunan da Immaculée ken André a napan iti balay ni Kabsat Rwakabubu. Ni André ken ti dua pay a kakabsat, a da Simon ken Mathias, nagsublida ket tinulongandakami a lumasat iti maudi a barikada nupay nakapegpeggad. Kalpasanna, intuloddak iti balay ni Kabsat Rwakabubu, ket napan ni Suzanne iti balay ti maysa kadagiti kabagianna.

“Ngem nakapegpeggaden no agtalinaedak pay iti balay ni Kabsat Rwakabubu. Gapuna, nupay nakarigrigat, impandak dagiti kakabsat iti Kingdom Hall, a nakailemmengan ti dadduma pay a Saksi. Adda idin sangapulo a Tutsi a kakabsat ken dadduma pay a nagkamang sadiay. Kasta unay ti kinasungdo ni Immaculée ta dinak kayat a panawan. Kinunana, ‘No papatayendaka ket makalasatak, siakto ti mangispal iti maladagam.’” *

 Kabayatanna, ni Védaste Bimenyimana, maysa a kabsat nga agnanaed iti asideg, a Tutsi ti asawana, ket kayak-akarna ti pamiliana iti maysa a natalged a lugar. Kalpasan dayta, nagsubli iti Kingdom Hall tapno tulonganna dagiti nabati sadiay nga agsapul iti natalged a lugar. Naimbag laengen ta awan ti naan-ano kadakuada.

Idi nagpatinggan ti panangikisap iti puli, naammuan da John ken Chantal idi agangay a malaksid iti agarup 100 a kabagianda, napapatay met dagiti nagannakda ken ti ay-aywanan dagitoy a dua nga annakda, nga agtawen iti dua ken lima. Ania ti nariknada iti kasta a nakas-ang a pasamak? “Nagrigatmi a daeran idi damo,” inadmitir ni Chantal. “Kasla nabibineg ti riknami. Ad-adu ti napukaw a biag ngem iti pagarupen ti siasinoman. Awan maaramidanmi no di ipabiang lattan ken Jehova, a mangnamnamakami a makitaminto manen dagiti annakmi inton panagungar.”

NAILEMMENG ITI 75 NGA ALDAW!

Nabautisaran ni Tharcisse Seminega idiay Congo idi 1983. Bayat ti panangikisap iti puli, agnanaed ni Tharcisse idiay Butare, Rwanda, agarup 120 a kilometro manipud Kigali. “Kalpasan a napabettak idiay Kigali ti eroplano a nagluganan ti dua a presidente, nangngegmi a naibilin ti pannakapapatay ti amin a Tutsi,” kinunana. “Dua a kakabsat ti nangiplano iti panaglibasmi a dumalan iti Burundi, ngem amin a kalsada ken dalan ket bambantayanen dagiti militia nga Interahamwe.

 “Saankami a makaruar iti balaymi ken dimi ammo no sadino ti papananmi. Uppat a soldado ti mangsipsiput iti balaymi, ket maysa kadakuada ti nangipaturong iti masinggan agarup 180 a metro ti kaadayona. Sipapasnek nga inkararagko ken Jehova: ‘Jehova, awan ti gawaymi. Sika laeng ti makaispal kadakami!’ Idi rumabiin, maysa a kabsat ti agdardaras nga immay iti balaymi, nga impagarupna a nataykamin. Impalubos dagiti soldado a sumrek ti kabsat iti balaymi iti sumagmamano a minuto. Nabang-aran idi nakitana a sibibiagkami, ket naipamuspusanna nga iyawid ti dua kadagiti annakmi. Kalpasanna, impakaammona iti dua pay a kakabsat,  da Justin Rwagatore ken Joseph Nduwayezu, nga aglemlemmeng ti pamiliak ket kasapulanmi ti tulongda. Dagus nga immayda iti karabiyanna; ket nupay narigat ken napeggad, inturongda ti pamiliami iti balay ni Justin.

“Saankami a nagbayag iti balay ni Justin gapu ta iti simmaganad nga aldaw, naammuan dagiti tattao nga aglemlemmengkami sadiay. Iti dayta met laeng nga aldaw, immay ti lalaki nga agnagan Vincent ket pinakdaarannakami nga agsagsaganan dagiti Interahamwe a mangraut ken mangpapatay kadakami. Daytoy a lalaki ket dati nga iyad-adalan ni Justin iti Biblia, ngem saanna nga inalagad ti kinapudno. Insingasing ni Vincent nga aglemmengkami nga umuna iti kasamekan iti asideg ti balay ni Justin. Iti karabiyanna, inturongnakami iti balayna. Inlemmengnakami iti kalapaw a pakayap-aponan dagiti kalding. Pitak ti diding ken suelona, garami ti atepna, ken awan tawana.

“Adu nga aldaw ken rabii a nagyankami iti dayta a kalapaw, nga asideg iti nagsasapalan dagiti kalsada sumagmamano laeng a metro ti kaadayona iti kangrunaan a tiendaan iti dayta a lugar. Mangmangngegmi a pagsasaritaan dagiti aglabas ti maipapan kadagiti inaramidda iti nagmalem, agraman dagiti nakaal-alingget a panangpapatayda ken dagiti planoda pay nga aramiden. Dayta ti ad-adda a namagkullayaw kadakami, isu nga inkarkararagmi ti pannakaispalmi.

“Inaramid ni Vincent ti amin a kabaelanna a mangipaay iti kasapulanmi. Nagyankami sadiay iti makabulan, ket iti ngudo ti Mayo, nakapegpeggaden dayta a lugar gapu iti isasangpet dagiti militia nga Interahamwe a naglibas manipud Kigali. Inkeddeng dagiti kakabsat nga iyakardakami iti balay ti maysa a kabsat nga addaan iti bodega iti sirok ti balayna. Addan tallo a kakabsat nga ilemlemmengna iti dayta a bodega. Tapno madanonmi ti balayna, nagnagnakami iti uppat ket kagudua nga oras bayat ti rabii nupay napeggad. Naimbag laengen ta nagtudo iti  napigsa iti dayta a rabii ket didakami nadlaw dagiti manangpapatay.

“Daytoy a baro a paglemmengan ket maysa nga abut nga agarup maysa ket kagudua a metro ti kaunegna, ken natakkaban iti tabla kas pannakaruanganna. Tapno makastrekkami iti dayta nga abut, umulogkami iti agdan sakami agkaradap iti usok agingga a makadanonkami iti nakalemmeng a bodega nga agarup dua a metro kuadrado ti kalawana. Agat-buot ti abut ken adda laeng nakabasbassit a lawag a makitami manipud iti bassit a rengngat. Sangapulokami amin a naglilinnetlet iti daytoy a kulluob, a pakaibilangan ni Chantal a baketko, ti lima nga annakmi, ken ti tallo a sabsabali pay. Agingga a mabalin, saankami nga agsindi iti kandela tapno dida madlaw ti kaaddami. Nupay kasta, sinaranaynakami ni Jehova bayat ti amin a panagrigrigat ken panagsagabami. Inrisgo dagiti kakabsat ti biagda tapno maipaayandakami iti taraon, agas, ken pammaregta. Iti aldaw, mangsindikami no dadduma iti maysa a kandela tapno mabasami ti Biblia, ti Pagwanawanan, wenno ti teksto iti aldaw.

“Adda pagpatinggaan ti amin nga estoria,” intuloy ni Tharcisse. “Nagpatingga dayta idi Hulio 5, 1994. Impakaammo kadakami ni Vincent a ti Butare ket kontroladon dagiti rumaraut a soldado. Idi rimmuarkami iti abut, impagarup ti dadduma a saankami a taga-Rwanda ta pimmusyaw dagiti kudilmi gapu ta saankami a nain-initan. Dikami payen makapagsao iti napigsa; arasaas laengen ti mayesngawmi. Sakami la nakasubli iti normal kalpasan ti sumagmamano a lawas.

“Nagbileg ti epektona ken ni baketko dagitoy a pasamak, ta iti naglabas a sangapulo a tawen, dina kayat ti makipagadal iti Biblia kadagiti Saksi ni Jehova. Itan, rinugianna ti makipagadal iti Biblia. Idi maisaludsod kenkuana no apay, insungbatna: ‘Natignayak iti kinamanagayat ken kinamanagsakripisio dagiti kakabsat a nangispal  kadakami. Napaneknekak met ti pannakabalin ni Jehova, a nangisalakan kadakami manipud kadagiti nakabadang a mammapatay.’ Indedikarna ti biagna ken Jehova ket nabautisaran iti umuna nga asamblea kalpasan ti gubat.

“Agyamyamankami unay kadagiti amin a kakabsat a timmulong iti pannakaispalmi babaen kadagiti inaramidda ken naimpusuan a karkararagda. Napaneknekanmi ti nasged ken naimpusuan a panagayatda, a nangringbaw iti guranggura dagiti puli.”

PANANGTULONG ITI DAYDIAY TIMMULONG

Ni Justin Rwagatore, a maysa kadagiti kakabsat a timmulong tapno maispal ti pamilia ni Kabsat Seminega, ket nagkasapulan met iti tulong idi agangay. Idi 1986, naibalud ni Justin gapu iti panagkedkedna a makinamin iti politika ti agturturay a gobierno. Sumagmamano a tawen kalpasan a sinalaknibanda ti pamilia ni Kabsat Seminega, naarestar manen ni Justin ken ti dadduma pay a kakabsat gapu iti neutral a takderda. Ni Kabsat Seminega ket maysa kadagiti kakabsat a napan kadagiti lokal nga autoridad tapno ilawlawagda ti takder dagiti Saksi ni Jehova mainaig iti politika. Inlawlawagna kadagiti autoridad a dakkel ti naitulong ni Justin iti pannakaispal ti pamiliana. Kas resultana, nawayawayaan ti amin a nakabalud a kakabsat.

Natignay met ti dadduma a mangawat iti kinapudno gapu iti ulidan dagiti kakabsattayo bayat ti panangikisap iti puli. Ni Suzanne Lizinde, maysa a Katoliko nga agtawen iti agarup 65, nakitana no kasano a simmuporta ti relihionna iti panangikisap iti puli. Ti kababalin ken panagiinnayat dagiti kalugaranna a Saksi ni Jehova bayat ti panangikisap ti nangtignay kenkuana a rumang-ay iti naespirituan. Nabautisaran ni Suzanne idi Enero 1998 ket di pulos nagliway iti pannakigimong, uray no kasapulan a magna idi iti lima a kilometro a lumasat iti katurturodan tapno makatabuno. Natulonganna pay ti  pamiliana a mangammo iti kinapudno. Panglakayen itan ti maysa kadagiti annakna ken ministerial nga adipen ti maysa kadagiti appokona.

GINASUT A RIBU TI NAGBAKUIT

Ni Henk van Bussel ket maysa a misionero a naidestino idiay Rwanda idi 1992. Idi Abril 1994, nayakar idiay Kenya manipud Rwanda. Kalpasan dayta, nagbibiahe a napan idiay Goma, iti makindaya a Congo, tapno tumulong iti programa a panangsaranay kadagiti nagbakuit a taga-Rwanda. Dagiti kakabsat mapanda kadagiti pagballasiwan iti beddeng ti Congo, a nakaiggemda kadagiti naibatay-Biblia a literatura ken kankantaen wenno isagsagawisiwda dagiti kanta ti Pagarian tapno mabigbig ida dagiti Saksi a naggapu iti Rwanda.

Nakaro ti panaglagaw. Bayat a nagtultuloy ti panaggugubat dagiti puersa ti gobierno ken ti Rwandan Patriotic Front, ginasut a ribu nga umili ti nagkamang idiay Congo ken Tanzania. Ti Kingdom Hall ti pagdadanonan dagiti kakabsat a nagkamang idiay Goma. Idi agangay, naibangon iti ruar ti ili ti maysa a refugee camp a nairanta a para laeng kadagiti Saksi ni Jehova, dagiti annakda, ken dagiti interesado. Makalaon dayta iti nasurok a 2,000 katao. Nangipasdek dagiti kakabsat kadagiti umasping a kampo iti dadduma pay a paset ti makindaya a Congo.

Nupay ti kaaduan a nagbakuit ket Hutu a mabutbuteng a balsen dagiti Tutsi, dagiti kakabsat a nagkakadua a nagbakuit ket Hutu ken Tutsi. Nakapegpeggad ti panangiballasiw kadagiti Tutsi iti beddeng a mapan iti Goma, yantangay agtultuloy ti panangpapatay kadagiti Tutsi. Adda tiempo a $100 (U.S.) ti maibayad para iti tunggal Tutsi a kabsat a maipuslit iti Congo.

Idi addadan idiay Congo, kayat dagiti kakabsat nga agkakaduada. Dida kayat nga adda pakainaiganda kadagiti Interahamwe, nga aktibo kadagiti kampo nga impasdek ti  United Nations. Kanayonanna, kaaduan kadagiti saan a Saksi a nagbakuit ket sumupsuportada iti napadisi a gobierno. Dagitoy a nagbakuit, nangruna dagiti Interahamwe, ket saanda a magustuan dagiti Saksi ni Jehova ta saan a nakikadua dagitoy kadakuada. Kayat ngamin dagiti kakabsat a naisinada tapno masalaknibanda dagiti kakabsatda a Tutsi.

Dagiti kakabsat a nagbakuit manipud Rwanda ket agkasapulanda iti tulong gapu ta pinanawanda dagiti sanikuada. Timmulong kadakuada dagiti Saksi ni Jehova idiay Belgium, Congo, France, Kenya, ken Switzerland babaen ti panangipaayda iti kuarta, agas, taraon, kawkawes ken panangipatulodda kadagiti doktor ken nars. Iti maysa kadagiti umuna a biahe ti eroplano a nangitulod kadagiti saranay, adu a babassit a tolda ti impatulod ti sanga nga opisina ti France. Kalpasanna, ti sanga nga opisina ti Belgium nangipatulod kadagiti daddadakkel a tolda, a makalaon iti maysa a pamilia. Naipatulod met dagiti nalaka a bitbiten a kama ken mabombaan iti angin a pagiddaan. Timmulong met ti sanga nga opisina iti Kenya babaen ti panangipatulodna iti nasurok a dua a tonelada a kawkawes ken nasurok a 2,000 nga ules.

EPIDEMIA TI KOLERA

Kalpasan ti ipapanawda iti Rwanda, nasurok a 1,000 a Saksi ken interesado ti nagdagus iti Kingdom Hall ti Goma ken iti kaabayna a lote. Nakalkaldaang ta nagwaras ti sakit a kolera idiay Goma gapu iti kaadu dagiti nagbakuit. Ti sanga nga opisina idiay Congo (Kinshasa) dagus a nangipatulod iti agas tapno mapasardeng ti epidemia, ken nageroplano ni Kabsat Van Bussel manipud Nairobi a napan idiay Goma nga awitna ti 60 a karton ti agas. Nausar ti Kingdom Hall a temporario nga ospital, ket naisina dagiti masakit. Nagtultuloy a timmulong da Loic Domalain ken ti sabali pay a kabsat, nga agpada a doktor, ken ni Aimable Habimana, maysa a medical assistant manipud Rwanda.  Kabayatan amin dagitoy a parikut, dakkel met ti naitulong ni Kabsat Hamel manipud France ken ti adu pay a kakabsat a lallaki ken babbai nga addaan iti medikal a kapadasan nga immay nagboluntario a mangasikaso kadagiti masakit.

Iti laksid ti amin a panangikagumaan, nasurok a 150 a kakabsat ken interesado ti naakaran, ken agarup 40 ti natay sakbay a napasardeng ti panagwaras daytoy a makapapatay a sakit. Idi agangay, maysa a nalawa a lote ti naabangan a mausar kas refugee camp para kadagiti Saksi ni Jehova. Ginasgasut a babassit a tolda ti naibangon, ken nausar kas ospital ti maysa a dakkel a tolda nga impatulod ti Kenya. Nasdaaw dagiti simmarungkar nga Amerikano a mangngagas gapu iti kinadalus ken kinaurnos ti kampo.

Idi rugrugi ti Agosto 1994, agdagupen iti 2,274 a nagbakuit​—Saksi, ubbing, ken interesado​—ti sarsaranayen ti relief committee idiay Goma. Kabayatan dayta, adu pay ti nagbakuit a kakabsat nga adda idiay Bukavu ken Uvira, makindaya a Congo, ken kasta met idiay Burundi. Sabali laeng dagiti 230 nga adda iti refugee camp idiay Tanzania.

Idi kapilitan nga agkamang idiay Goma dagiti kakabsat iti translation office idiay Kigali, nagabangda iti maysa a balay tapno maitultuloyda ti agipatarus. Nagbalin a posible dayta a trabaho gapu ta nasalbarda ti maysa a kompiuter ken maysa a generator bayat ti gubat ket inyakarda dagita idiay Goma manipud Kigali.

Idiay Goma, saan a mapangnamnamaan ti serbisio ti telepono ken koreo. Ngem babaen ti tulong dagiti Saksi nga agtartrabaho iti eropuerto, nakaipatulod dagiti kakabsat kadagiti maipatarus a material ken sursurat iti linawas a biahe ti eroplano manipud Goma a mapan idiay Nairobi. Kasta met laeng ti aramiden dagiti kakabsat iti sanga nga opisina ti Kenya iti panangipatulodda kadagiti suratda idiay Goma.

 Nupay narigat dagiti kasasaad, inkagumaan nga intultuloy ni Emmanuel Ngirente ti agipatarus a kaduana ti dua pay a kakabsat. Adda dagiti artikulo ti Pagwanawanan a nalibtawanda nga ipatarus gapu iti gubat, ngem naipatarus ken naipablaak met laeng dagitoy idi agangay kas espesial a broshur nga inadal dagiti kakabsat iti Panagadal iti Libro ti Kongregasion.

BIAG KADAGITI REFUGEE CAMP

Bayat ti panagtalaw dagiti umili manipud Kigali, ni Francine, a nagkamang idiay Goma kalpasan ti pannakapapatay ni Ananie a lakayna, ket nayakar iti maysa kadagiti kampo nga impasdek dagiti Saksi. Kastoy ti panangdeskribirna iti biag iti kampo: “Kada aldaw, adda dagiti madutokan a kakabsat a mangisagana iti taraon. Simple laeng ti isaganami a pammigat: miho wenno linugaw a mais. Mangisaganakami met iti pangngaldaw. Kalpasan ti trabahomi, mabalinmin ti mangasaba. Kinasabaanmi kangrunaanna dagiti saan a Saksi a kameng ti pamilia iti kampomi ken kasta met kadagidiay adda iti ruar ti kampomi. Ngem kalpasan ti sumagmamano a tiempo, dagiti militia nga Interahamwe iti dadduma a kampo makaungetda idi makitada a sabali ti kampo dagiti Saksi, ket nagbalin a napeggad ti kasasaad.”

Idi Nobiembre 1994, nalawag a natalgeden para kadagiti kakabsat ti agsubli idiay Rwanda. Kinapudnona, nasayaat no kasta ti aramidenda gapu iti kinapeggad kadagiti kampo idiay Congo nga ayan dagiti saan a Saksi. Ngem narigat ti agsubli. Posible a mangbukel manen dagiti Interahamwe iti grupo a rumaut iti Rwanda, ket ibilangda a traidor ti siasinoman nga agsubli idiay Rwanda manipud Congo.

Dagiti kakabsat impakaammoda iti gobierno ti Rwanda a dagiti Saksi ni Jehova, a nagtalinaed a neutral iti gubat ken saan a nakiraman iti panangikisap kadagiti Tutsi, ket kayatdan ti agawid iti pagilianda. Imbalakad ti  gobierno kadagiti kakabsat a makiumanda iti United Nations High Commission for Refugees (UNHCR), nga addaan kadagiti lugan a mabalin nga usaren iti panagawidda. Ngem nasken a mangpanunot dagiti kakabsat iti estratehia gapu ta mabalin a lapdan ida dagiti militia iti panagsublida idiay Rwanda.

Inyanunsio dagiti kakabsat nga adda maaramid nga espesial nga asamblea idiay Goma, ket nangisaganada kadagiti banner ti asamblea. Kalpasanna, sililimed nga impakaammoda kadagiti Saksi ti maipapan iti pannakaiyawidda idiay Rwanda. Tapno saanda a mapagatapan, nabilin dagiti kakabsat nga ibatida ti amin nga aruatenda kadagiti kampo ket dagiti laeng Biblia ken pagkantaanda ti itugotda, a kasla mapanda makiasamblea.

Malagip ni Francine a nagnagnada iti sumagmamano nga oras agingga a nakagtengda kadagiti agur-uray a trak a mangitulod kadakuada iti beddeng. Idi nakagtengda iti pagbeddengan ti Rwanda, inyurnos ti UNHCR ti pannakaibiaheda a mapan idiay Kigali sa kalpasanna iti mismo a lugarda. Gapuna, idi Disiembre 1994, nakaawiden idiay Rwanda ti kaaduan a kakabsat agraman dagiti pamiliada ken dagiti interesado. Impadamag ti pagiwarnak idiay Belgium a Le Soir, a napetsaan iti Disiembre 3, 1994: “Adda 1,500 a nagbakuit a taga-Rwanda a nangikeddeng a pumanaw iti Zaire [Congo] ta mariknada a saanda a natalged sadiay. Dagitoy ket Saksi ni Jehova a nangipasdek iti bukodda a kampo iti ngatuen ti kampo ti Katale. Ti napalabas a gobierno indadanesna dagiti Saksi ni Jehova gapu iti panagkedkedda nga agtagiarmas ken makinamin iti politika.”

Idi nakasublin ni Francine idiay Rwanda, natabunuanna ti kombension distrito idiay Nairobi. Nailiwliwagna ti ipapatay ni lakayna ken napabileg iti pannakitimpuyogna kadagiti kakabsat, ket nagsubli iti translation office, a naipasdek manen idiay Kigali. Idi agangay, nagkasarda  ken Emmanuel Ngirente, ket intultuloyda ti nagtrabaho iti sanga nga opisina.

Kasano a nadaeran ni Francine ti saem a nariknana bayat ti gubat? Kinunana: “Maymaysa ti determinasionmi idi​—masapul nga agibturkami agingga iti panungpalan. Inkeddengmi a lipaten dagiti nakaal-alingget a pasamak. Naliwliwaak iti sasao ti Habakuk 3:17-19, nga agbalintay a naragsak iti laksid dagiti narigat a kasasaad. Kasta unay ti panangparegta kaniak dagiti kakabsat. Adda dagiti nagsurat kaniak. Nakatulong dayta tapno mataginayonko ti kinapositibok. Linaglagipko nga adu ti taktika ni Satanas. No agpaapektartayo iti maysa a parikut, dayta ti mabalin a mangpakapuy kadatayo a mangibtur iti sabali pay a parikut. No saantayo a sipupuot, mabalin a kumapuytayo.”

PANAGSUBLI ITI RWANDA

Dakkel ti naitulong ni Kabsat Van Bussel iti panagsubli dagiti kakabsat. Inlawlawagna: “Maysa a programa ti nayussuat tapno matulongan dagiti kakabsat a mangabaruanan kalpasan ti gubat, agraman dagidiay nagtalinaed iti Rwanda ken napukawan iti dandani amin a sanikuada. Dagiti nadutokan a kakabsat sinarungkaranda ti tunggal kongregasion tapno ammuenda dagiti kasapulan. Naabastuan dagiti pamilia ken indibidual sigun iti kasapulanda. Maawatan dagiti kakabsat a kalpasan ti tallo a bulan, isudanton ti mangisakad iti biagda.”

Siempre, naasikaso met dagiti naespirituan a kasapulanda. Ti grupo dagiti agipatpatarus nagsublida iti dati nga opisinada idiay Kigali. Malagip pay ni Kabsat Van Bussel a ti pasdek a nausar nga opisina ket natatek iti bala, ngem adda pay laeng iti bodega ti kaaduan kadagiti libro. Kalpasan ti sumagmamano a bulan, nakasarakda kadagiti bala kadagiti karton ti literatura. Maysa kadagiti agipatpatarus ti nakasarak pay iti maysa a granada iti hardin! Iti simmaganad a tawen, agarup Oktubre 1995, immakar ti grupo dagiti agipatpatarus iti dakdakkel ken  mas kombeniente a pasdek iti sabali a paset ti ili. Nausar daytoy a naabangan a pasdek kas opisina ken pagtaengan agingga a naibangon ti baro a sanga nga opisina idi 2006.

“KASLA PANAGUNGAREN!”

Idi Disiembre 1994, kaaduan kadagiti kakabsat a nagbakuit idiay Congo ti nakasublin sakbay unay ti kombension distrito, nga addaan iti maitutop a tema a “Nadiosan a Panagbuteng.” Naituding a maangay dayta iti arubayan ti maysa kadagiti Kingdom Hall idiay Kigali. Immay timmabuno dagiti kakabsat manipud France, Kenya, ken Uganda. Iti agsapa ti Biernes, napunno iti kakabsat ti arubayan ti Kingdom Hall. Malagip ti maysa a kabsat a babai: “Makatukay rikna a makita dagiti aglulua a kakabsat bayat ti panagiinnabrasada. Daytoy ti damo a gundaway a makapagkikitada sipud nangrugi ti gubat. Nakitada dagiti kakabsat nga impagarupda a natayen!” Kinuna ti sabali pay a kabsat, “Kasla panagungaren!”

Ni Günter Reschke ket maysa kadagiti kakabsat a simmarungkar manipud Kenya. Kinunana: “Anian a makaparagsak ti agtataripnong manen kalpasan ti amin a rigat ken makita no siasino dagiti nakalasat! Ngem adda parikut. Madanagan dagiti autoridad gapu iti kasta a kadakkel a taripnong. Iti malem, dimteng dagiti armado a soldado ket kinunada a makanselar ti asamblea gapu ta saan a natalged. Masapul a panawanmi a dagus dayta a lugar. Pinaregtami biit dagiti gagayyem. Kalpasanna, masapul nga agsublikamin idiay Nairobi, a nalpay ti riknami ta saan man la a natagiragsak dagiti kakabsat ti programa ti kombension. Nupay kasta, nariknami a naaramidmi ti amin a kabaelanmi a nangparegta kadagiti kakabsat tapno agtultuloyda a nabileg iti pammati. Idi pimmanawkami, kombinsidokami a determinadoda a mangaramid iti dayta.”

Idi medio timmalnan ti kasasaad iti pagilian, adu a taga-Rwanda nga agnanaed iti ruar ti pagilian ti nagdesision  nga agawiden iti pagilianda. Dadduma kadagita ket nayanak iti ruar ti Rwanda kalpasan a nagtalaw dagiti nagannakda bayat ti riribuk gapu iti puli ken politika idi arinunos ti dekada 1950 ken 1960. Karaman pay kadagiti nagawid dagidiay nakaammo iti kinapudno kadagiti dadduma a pagilian. Kas pagarigan, idiay Central African Republic nga inawat ni James Munyaburanga ken ti pamiliana ti nasin-aw a panagdayaw. Ti baro a gobierno ti Rwanda ket maragsakan a mangipaay iti trabaho kadagiti nagawid iti pagilian, isu a naaddaan iti trabaho ni Kabsat Munyaburanga. Ngem idi nakasublin idiay Rwanda, binusor ken linalais dagiti kakabagian ken katrabahuanna gapu ta agbibiag maitunos kadagiti Nakristianuan a prinsipio. Idi agangay, kiniddawna ti nasapa a panagretirona ket nagserbi kas regular pioneer. Agserserbi ita kas pannakabagi dagiti kakabsat idiay Rwanda no mainaig kadagiti legal a bambanag.

Idiay met makindaya a Congo a naammuan ni Ngirabakunzi Mashariki ti kinapudno. Kinunana: “Gapu ta maysaak a Tutsi, adu a tawen nga inib-ibturak ti panangidumduma. Idi makalangenko dagiti Saksi ni Jehova, kasla addaak iti maysa a baro a planeta! Kasla milagro ti makitimpuyog kadagiti napasnek a tattao nga agbibiag maitunos iti isursuroda. Ad-adda a naiparangarang dayta nga ayat bayat ti panangikisap kadagiti Tutsi idi 1994. Dagiti kakabsat inlemmengda ti pamiliak ken sinalaknibandakami. Idi 1998, naawisak idiay Bethel, a pagserserbianmi ita ken Emerance a baketko. Sigagagar nga ur-urayek ti baro a lubong, a sadiay awanton ti panangidumduma ken diskriminasion ket mapnonton ti daga kadagiti tattao nga umaw-awag iti nagan ni Jehova ken agbibiag nga addaan panagkaykaysa.”

RIMMANG-AY MANEN TI TRABAHO A PANANGASABA

Idi Marso 1994, sakbay unay ti gubat, 2,500 idi ti agibumbunannag idiay Rwanda. Idi Mayo 1995, naragpat ti  baro a kangatuan a bilang a 2,807 nga agibumbunannag nupay nagadu ti napapatay kabayatan ti panangikisap. Nagkamang dagiti napasnek a tattao iti organisasion ni Jehova. Kas pagarigan, nasurok a 22 a panangyadal iti Biblia ti ikonkondukta ti maysa nga special pioneer, ken adu pay ti mayat nga agpayadal! Napaliiw ti maysa a manangaywan iti sirkito, “Gapu iti gubat, naamiris dagiti tattao nga awan mamaay ti panagurnong kadagiti material a bambanag.”

Idi Enero 1996, inangay dagiti kakabsat ti “Nararagsak a Managdaydayaw” a Kombension Distrito. Anian a nagragsak daydi a kombension! Yantangay saan a natuloy ti kombension iti napalabas a tawen, daytoy ti umuna a kombension a naangay kalpasan ti gubat. Kinuna ti maysa a managpaliiw, “Agluluada a nagiinnarakup, ken ad-adda pay a makapasiddaaw a makita ti panagiinnabrasa dagiti kakabsat a Hutu ken Tutsi.” Ti kangatuan a bilang  dagiti timmabuno ket 4,424, ken 285 ti nabautisaran. Malagip ni Kabsat Reschke: “Makatukay rikna a mangngeg ti ‘Yego!’ (wen) a sipipigsa nga insungbat dagiti kandidato iti dua a saludsod kadakuada. Bayat ti panagpilada iti pagbautisaran, nagbayakabak iti napigsa ket urayda la nasnaslep. Ngem kinunada, ‘Awan aniamanna, mabasakaminto met laeng!’”

Nagsubli idiay Rwanda ni Henk van Bussel. Permanente metten a naidestino sadiay ni Günter Reschke, a napan timmulong tapno mairugi manen ti trabaho. Di nagbayag kalpasanna, nagsubli met idiay Rwanda da Godfrey ken Jennie Bint.

NASARAKAN TI MAPUKPUKAW NGA ANAKDA!

Kadagiti tawen kalpasan ti gubat, nagkakadua manen dagiti nasinasina a pamilia. Kas pagarigan, idi 1994, idi immirteng ti rinnupak ti dua a puersa idiay Kigali, nagbakuit dagiti amin nga umili. Gapu iti panaglagaw, nagduma ti tinurong da Oreste Murinda ken ni baketna. Nagkamang ni Oreste idiay Gitarama, kaduana ti anakna nga agtawen iti dua ket kagudua. Idi napan nagsapul ni Oreste iti taraonda, adda manen rinnupak, ket naisina kenkuana ti anakna idi nagtatarayda.

Kalpasan ti gubat, nagkita met laeng da Oreste ken ni baketna, ngem dida nabirokan ti anakda isu nga impagarupda a natayen. Ngem kalpasan ti nasurok a dua a tawen, maysa a saan a Saksi a lalaki manipud iti away ti napan nagtrabaho idiay Kigali. Naam-ammona ti sumagmamano a kakabsat ket nadakamatna kadakuada a ti pamilia a kaarrubana idiay Gisenyi ket natayan kadagiti annak bayat ti gubat ngem adda ubing nga ay-aywananda. Malagip daytoy nga ubing ti nagan ni tatangna ket kinunana a Saksi ni Jehova dagiti nagannakna. Ti tatang ket am-ammo dagiti kakabsat, isu a kinontakda ti nagannak. Dagitoy a nagannak impakitada iti lalaki dagiti retrato ti anakda, ket isu nga agpayso ti anakda! Dagus a napan  sinukon ni Oreste ti anakna, ket nagkakaduada manen kalpasan ti dua ket kagudua a tawen! Daytoy nga ubing ket maysa itan a bautisado nga agibumbunannag.

Makapainteres ta kadagiti ubbing a natayan kadagiti Saksi a nagannak, awan ti naipan kadagiti pasilidad a pakaaywanan dagiti ulila. Dagiti kakabsat ti nangaywan kadakuada amin. Addada dagiti naulila nga annak dagiti kaarruba wenno ti dadduma a kameng ti pamilia nga inaywanan pay dagiti kakabsat. Adda agassawa a sangapulo ti annakda a nangampon iti sangapulo nga ulila.

NARIRIBUK MANEN TI KASASAAD ITI AMIANAN

Gapu iti guerra sibil idiay Congo idi arinunos ti 1996, rimmigat ti panangtaginayon iti kinatalged kadagiti refugee camp, a pagnanaedan ti nabatbati a nasurok a maysa a milion a taga-Rwanda. Idi Nobiembre, napilitan dagiti nagbakuit nga agsubli idiay Rwanda wenno mapan agkamang kadagiti kabakiran ti Congo. Kaaduan kadakuada ti nagsubli, a pakairamanan dagiti nabatbati a kakabsat a saan a nakasubli idi Disiembre 1994. Nakallalagip a makita ti nagadu a nakataptapok a tattao​—lallakay, babbaket, ken ubbing​—a magmagna kadagiti kalsada ti Kigali a nakasusuon kadagiti tampong. Masapul nga agsublida amin iti nakayanakanda a komunidad tapno agparehistroda manen. Adda idi tiempo a nainget unay ti seguridad.

 Makapaladingit ta adu a nadangkes a tattao ti nakipagsubli kadakuada, a pakairamanan ti dadduma a militia nga Interahamwe, a nangikagumaan a mangitultuloy iti aktibidadda iti amianan a laud ti pagilian. Gapuna, naibaon sadiay dagiti soldado tapno maisubli ti kinatalged. Adu a kakabsattayo ti agnanaed iti dayta a lugar, ket dakkel a karit kadakuada ti agtalinaed a neutral. Nasurok a 100 nga agibumbunannag ti natay iti nagbaetan ti 1997 ken 1998, a kaaduan kadakuada ket napapatay gapu iti nasungdo a panangtaginayonda iti Nakristianuan a neutralidadda. Adda dagiti panawen a napeggad para kadagiti manangaywan iti sirkito ti bumisita iti dayta a lugar.

NATURED A PAGASSAWAAN

Ti maysa kadagiti sumagmamano a manangaywan iti sirkito a bimmisita kadagiti kongregasion iti daytoy napeggad a rehion ket ni Théobald Munyampundu, a kaduana ni Berancille a baketna. Naruamda a maipaspasango kadagiti peggad. Nabautisaran ni Théobald idi 1984. Dua a tawen kalpasanna, isu ket maysa kadagiti adu a kakabsat a lallaki ken babbai a naipisok iti pagbaludan, a sadiay a namalmalo. Bayat ti panangikisap kadagiti Tutsi, inlemmengda dagiti sabsabali nupay nagpeggad ti biagda nga agassawa. Kalpasan nga inispalda ti biag ti maysa a barito a napapatay ti inana bayat ti panangikisap, naipamuspusanda ti bimmallasiw a napan idiay Tanzania. Sadiay a binisita ni Théobald ti dua a refugee camp idiay Benaco ken Karagwe tapno paregtaenna dagiti kakabsat, nupay nakapegpeggad ti agdaliasat iti nagbaetan dagitoy a kampo gapu kadagiti bandido.

Idi nakasublidan idiay Rwanda, inrisgo manen ni Théobald ken ni baketna ti biagda idi binisitada dagiti Saksi iti nariribuk a paset ti amianan a laud a rehion ti pagilian. “No dadduma, agaaddayo dagiti kongregasion a bisbisitaenmi,” kinuna ni Théobald. “Gapu iti riribuk,  saanmi a mabalin ti umyan iti maysa a lugar. Iti maysa a panagbisitami bayat ti panagtutudo, inaldaw a magmagnakami iti uppat nga oras iti panagsarungkarmi kadagiti kakabsat. Kalpasanna, agsublikami iti dagusmi iti karabiyanna.”

Kastoy ti panangdeskribir ni Théobald iti maysa a kabsat a naam-ammona bayat ti panagbisitana iti naiputputong a grupo: “Ni Jean-Pierre ket bulsek, ngem nasdaawak idi imparangna ti pasetna a panagbasa iti Biblia iti Teokratiko nga Eskuelaan ti Panagministro. Saan a pulos a nagkamali iti inkabesana a paset ken umiso pay dagiti puntuasionna! Impabasana gayam dayta iti maysa a kabsat a nalaing nga agbasa tapno maikabesana. Naparegtaak iti determinasionna.”

No malaglagipna ti okupado ken pasaray napeggad a biagna, kuna ni Théobald: “Bayat amin dagidi a nariribuk a tiempo, naan-anay a nagtalekkami ken Jehova ken masansan a malaglagipmi ti sasao iti Hebreo 13:6: ‘Ni Jehova ti katulongak; saanakto nga agbuteng. Ania ti maaramidan kaniak ti tao?’” Kalpasan ti simamatalek a panagserbina iti sirkito ken distrito, agtultuloy nga agserserbida ken baketna kas special pioneer iti laksid dagiti parikutda iti salun-at.

PROYEKTO NGA ASSEMBLY HALL

Bayat nga umad-adu dagiti Saksi, rumigrigat met ti agbirok kadagiti nasayaat a pagkombensionan idiay Kigali. Kas pagarigan, ti kanal a pagay-ayusan ti rugit manipud iti asideg a pagbaludan ket nakaapektar iti “Mensahero ti Nadiosan a Talna” a Kombension Distrito a naangay iti  maysa nga istadium idi Disiembre 1996. Nagreklamo dagiti kakabsat gapu iti angot, ken nagamkan dagiti nagannak a maapektaran ti salun-at dagiti annakda. Gapu kadagiti saan a nasayaat a kasasaad, nagkaykaysa nga inkeddeng ti Country Committee a daytan ti maudi a panagkombensionda iti dayta nga istadium. Ngem sadinonto ngaruden ti pakaangayan dagiti kombension?

Ti Ministry of Lands ket nangilatang iti lote para iti maysa kadagiti kongregasion idiay Kigali a pakaibangonan ti maysa a Kingdom Hall. Nalawlawa dayta a lote ngem iti kasapulan a pangibangonan iti maysa a Kingdom Hall, ket no mangisubmitir dagiti kakabsat kadagiti plano para iti maysa laeng a Kingdom Hall, mabalin a kissayan ti Ministry dayta a lote ket itedna ti dadduma a paset iti sabali. Isu a buyogen ti panagtalek ken Jehova, nangisubmitirda kadagiti plano para iti pannakaibangon ti maysa a Kingdom Hall ken maysa a simple a  pagasambleaan, ken plano a pannakaibangonto ti maysa pay a Kingdom Hall. Inaprobaran dagiti lokal nga autoridad dagita a plano.

Dagiti kakabsat insagana ken inaladanda ti lote. Ginasgasut a boluntario ti nangarbas kadagiti ruruot ken nagkali kadagiti nauneg nga abut para kadagiti kasilias. Addaanda itan iti napintas a lote a medio agpasalog, isu a napintas dayta a lokasion a pagasambleaan.

Iti simmaganad a bulbulan, nangangay dagiti kakabsat iti dua nga asamblea ken maysa nga espesial a taripnong iti dayta a lokasion, ngem napilitan dagiti timmabuno a nagpayong ken naglinong kadagiti tarpaulin gapu iti napigsa nga angin ken tudo. Gapuna, inrekomendada iti Bagi a Manarawidwid a maibangon ti maysa a simple nga Assembly Hall nga awanan iti diding.

Idi Marso 1998, addan pammalubos ti Bagi a Manarawidwid a maibangon ti maysa nga Assembly Hall. Dagus a nairugi ti panagsagana. Iti intero a panagibangon, nagdadanggay a nagtrabaho dagiti pamilia, a nagkalida kadagiti abut para kadagiti pundasion dagiti adigi. Nagkaykaysa a nagtrabaho ti isuamin. Idi Marso 6, 1999, impaay ni  Jean-Jules Guilloud manipud sanga nga opisina ti Switzerland ti palawag para iti pannakaidedikar dayta a napintas a baro a pasilidad.

Idi 1999, natalged manen ti kasasaad iti intero a pagilian. Idi Pebrero iti dayta a tawen, maysa a baro a pagassawaan a misionero, da Ralph ken Jennifer Jones, ti naibaon nga agtrabaho iti opisina iti Rwanda, ket nagbalin a 21 ti kameng ti pamilia ti Bethel.

Dua a kakabsat a taga-Rwanda ti nagturpos iti Ministerial Training School (maawagan itan iti Bible School for Single Brothers) idiay Kinshasa, Congo, agarup 1,600 a kilometro ti kaadayona. Ngem gapu ta adda gubat idiay Congo iti dayta a gundaway, rumigrigat para kadagiti taga-Rwanda ti agdaliasat nga agturong idiay Kinshasa. Gapuna, inaprobaran ti Bagi a Manarawidwid nga idiay Kigali a maangay ti Ministerial Training School. Ti umuna a klase a buklen ti 28 nga estudiante manipud Burundi, Congo, ken Rwanda ket nagraduar idi Disiembre 2000.

 Idi Mayo 2000, ti Rwanda ket nagbalinen a sanga, ket di nagbayag, nakasarak dagiti kakabsat iti nasayaat a lote a pagibangonan iti sanga nga opisina a mangiwanwan iti pumarpartak ti panagrang-ayna a trabaho. Ginatangda ti dua nga ektaria a lote idi Abril 2001. Malaglagip ti adu a kakabsat idiay Kigali no kasano karigat ti panangdalus iti dayta a nasamek a lote, a nabayag a nabaybay-an.

BIMTAK TI BULKAN IDIAY MAKINDAYA A CONGO

Idi Enero 17, 2002, nangrugi a bumtak ti bulkan a Nyiragongo, nga agarup 16 a kilometro ti kaadayona manipud Goma idiay makindaya a Congo. Kasapulan nga agbakuit ti kaaduan nga agindeg iti dayta a lugar. Adu kadagiti 1,600 nga agibumbunannag sadiay ti nagbakuit a kaduada dagiti annakda ken interesado a tattao a bumallasiw iti beddeng agingga iti asideg a Gisenyi, Rwanda, a sadiay naiturongda kadagiti asideg a Kingdom Hall.

Kabigatanna, dagiti kakabsat iti sanga nga opisina ti Rwanda nangisaganada kadagiti kangrunaan a kasapulan, a pakairamanan dagiti taraon, ules, ken agas nga inkargada iti maysa a trak a makalaon iti tallo a tonelada. Dagitoy nga abasto ket alisto a naipatulod kadagiti innem a Kingdom Hall iti lugar nga asideg ti beddeng ti Congo.

Maigapu iti seguridad, saan nga impalubos ti gobierno ti Rwanda nga agyan kadagiti Kingdom Hall ti adu unay a taga-Congo ket impettengda a mayakar dagitoy kadagiti refugee camp. Sumagmamano a kameng ti Komite ti Sanga iti Rwanda ti napan idiay Goma ket nakitaripnongda iti dua a kameng ti Komite ti Sanga iti Congo ken kadagiti panglakayen kadagiti kongregasion idiay Goma tapno ikeddengda no ania ti nasayaat a maaramid. Impetteng dagiti kakabsat a taga-Congo a saanda kayat a mapan dagiti kakabsatda kadagiti refugee camp idiay Rwanda. “Idi 1994, impaaymi dagiti kasapulan ti nasurok a 2,000 a kakabsat  a taga-Rwanda, agraman dagiti pamiliada ken dagiti interesado a tattao,” kinunada, “isu nga imbes a mapan dagiti kakabsattayo kadagiti kampo, pasublienyo ida ditoy Goma, ket ipaaymi dagiti kasapulanda a kas iti inaramidmi idi kadagiti kakabsat a taga-Rwanda.”

Dayta a tignay dagiti kakabsat a taga-Congo ket maysa a naayat a kinamanagpadagus ta pinagsublida dagiti kailianda ket pinadagusda ida kadagiti kakabsat imbes a palubosanda dagitoy nga agnaed kadagiti kampo a saan a Saksi ti mangimatmaton. Gapuna, nagsubli idiay Goma dagiti kakabsat ken dagiti pamiliada, ket sadiay a pinadagus ida dagiti kakabsat. Kalpasanna, nangipatulod ti Belgium, France, ken Switzerland iti adu pay a pangsaranay nga abasto, agraman dagiti tarpaulin. Nagtalinaed dagiti kakabsat idiay Goma agingga a naibangon dagiti baro a pagtaengan para kadakuada.

DAGITI NAPATEG A TEOKRATIKO A PANAGRANG-AY

No maipapan iti baro a sanga, nagaramid ti Regional Engineering Office idiay South Africa kadagiti plano, ket maysa a lokal a kontratista ti nabayadan a mangibangon. Timmulong dagiti internasional a boluntario iti dayta a proyekto, ket adu a lokal a Saksi ti nagboluntario a tumulong iti pannakapapintas ti arubayan ken dadduma pay a nabatbati a trabaho. Iti laksid dagiti problema ken karit, nakaakar ti pamilia ti Bethel iti napintas a baro a sanga idi Marso 2006. Iti arinunos dayta a tawen, immay ni Guy Pierce a kameng ti Bagi a Manarawidwid, a kaduana ni baketna, para iti espesial a programa ti dedikasion idi Disiembre 2, 2006. Agdagup iti 553 a kakabsat ti timmabuno, a pakaibilangan ti 112 a delegado manipud iti 15 a pagilian.

Nakipagtrabaho iti proyekto a panagibangon da Jim ken Rachel Holmes, a taga-Canada. Ammoda ti American Sign Language isu a nagboluntarioda a mangisuro iti dayta iti siasinoman nga interesado a kameng ti pamilia ti Bethel kalpasan ti panagadal iti Pagwanawanan iti Lunes. Innem  ti nagadal, ket nagbalinda a nalaing nga agsenias, isu a di nagbayag, addan nabuangay a maysa a sign-language group.

Kalpasanna, idi Hunio 2007, ni Kevin Rupp, a naggraduar iti Ministerial Training School idiay Switzerland, ket nagserbi kas misionero idiay Rwanda tapno tumulong iti tay-ak ti sign-language. Di nagbayag, simmangpet idiay Rwanda ti agassawa a misionero a taga-Canada a nalaing nga agsenias. Idi Hulio 2008, nabuangay ti maysa a sign-language a kongregasion, ken adu pay a grupo ti simmaruno a nabuangay idi agangay.

Anian a ragsak dagiti kakabsat idi mayanunsio iti 2007 a kombension distrito a naipatarusen iti Kinyarwanda ti Baro a Lubong a Patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan! Impatarus ti United Bible Societies ti kompleto a Biblia iti Kinyarwanda idi 1956. Nupay daytoy a patarus ket resulta ti napasnek a panangikagumaan a maipatarus  ti Biblia iti lokal a lenguahe, a namimpito pay nga inusarna ti nagan a YEHOVA (Jehova) iti Hebreo a Kasuratan, ti Baro a Lubong a Patarus ket nalaklaka a magun-odan ti isuamin, nangruna dagidiay nakurapay. Umiso ti pannakaipatarus daytoy ken nalaka a basaen. Gapu dayta iti panagregget dagiti lokal nga agipatpatarus a nakibinnulig iti Translation Services Department idiay New York. Anian a makaparagsak a makita a kaaduan kadagiti ubbing iti Kingdom Hall ket nakaiggem iti bukodda a kopia ti Biblia ken magagaranda nga agtayag tapno ibasada ti maysa a teksto no maawaganda bayat ti gimong!

DAGITI BARO A PAKASUBOKAN TI NEUTRALIDAD

Nupay tagtagiragsaken dagiti kakabsat ti narelihiosuan a wayawaya sipud nagun-odanda ti legal a pannakabigbig idi 1992, nagtultuloy a naipasangoda kadagiti parikut gapu iti neutral a takderda kas Kristiano. Iti naglabas a 15 a tawen, ginasgasut a kakabsat ti naarestar gapu iti dida pannakipaset iti panagronda iti rabii nga imatmatonan ti militar. Ngem kalpasan ti pannakisarita dagiti kakabsat kadagiti opisial ti gobierno, immanamong dagiti autoridad a maipaayan dagiti kakabsat iti trabaho a saan a panagronda.

Kadagiti nabiit pay a tawtawen, 215 a mannursuro iti eskuelaan ti naawanan iti trabaho gapu iti dida itatabuno kadagiti seminar a nainaig iti politika. Kalpasanna, 118 nga ubbing ti naikkat iti eskuelaan gapu iti dida panagkansion iti kanta ti pagilian. Dagiti pannakabagi ti sanga  nga opisina napanda inlawlawag kadagiti autoridad ti neutral a takdertayo, ket kalpasan ti adu a bulan, kaaduan kadagiti ubbing ti napalubosan nga ageskuela manen. Iti panangtukoyda iti pakasaritaan ti trabaho idiay Rwanda, impaganetget dagiti kakabsat a naibalud dagiti Saksi ni Jehova idi 1986 gapu iti neutral a takderda, idinto ta dayta a neutral a takderda ti kangrunaan a rason a dida nakiraman iti panangikisap iti puli idi 1994.​—Juan 17:16.

Agtultulnog dagiti Saksi ni Jehova kadagiti linteg ti gobierno ken neutral ti takderda iti politika aniaman ti gobierno nga agturturay. Kas pagarigan, idi 1986, ni François-Xavier Hakizimana ket naibalud iti 18 a bulan gapu iti neutral a takderna. Idi nasuktan ti gobierno kalpasan ti panangikisap, naibalud manen idi 1997 ken 1998 gapu iti isu met laeng a rason. Dagita a pagarigan ipakitana a saan a nagbalbaliw ti neutral a takder dagiti Saksi ni Jehova ken saanda met a bumusbusor iti aniaman a partikular a gobierno. Ti Nakristianuan a neutralidad ket naan-anay a naibatay kadagiti prinsipio ti Biblia.

Iti laksid dagitoy nga agtultuloy a karit, nawaya dagiti kakabsat nga aggigimong iti linawas ken agkombension. Mapalubosanda met a mangasaba ken mangangay kadagiti gimong iti adu a pagbaludan, a sadiay adu a balud ti immawat iti kinapudno. Kasta met, idi 2009 a tawen serbisio, innem a kaso iti korte ti nadesisionan a pabor kadagiti Saksi ni Jehova idiay Rwanda.

ADDA AGUR-URAY A NARANIAG A MASAKBAYAN

Saan a kompleto ti salaysay maipapan iti Rwanda no saan a madakamat ti nakaskasdaaw ti balligina  a programa a panagibangon kadagiti Kingdom Hall. Sipud idi 1999, a panangrugi ti baro nga urnos iti panangibangon kadagiti Kingdom Hall kadagiti napanglaw a pagilian, agarup 290 a simple ngem napintas a Kingdom Hall ti imbangonen sadiay dagiti boluntario.

Babaen ti naganetget a tulong dagiti lokal nga agibumbunannag, kaaduan kadagiti Kingdom Hall ti makompleto iti las-ud ti tallo a bulan. Bayat ti alisto a pannakaibangon dagiti Kingdom Hall iti intero a pagilian, masmasdaaw dagiti agpalpaliiw, a nangipaay iti gundaway kadagiti Saksi ni Jehova a mangasaba. Malaksid iti Assembly Hall idiay Kigali, nakaibangonen dagiti kakabsat iti sangapulo a babbabassit ken simple nga Assembly Hall nga awanan iti diding. Gapuna, makatabunon dagiti agibumbunannag kadagiti asamblea a saanen a kasapulan pay a magnada iti adayo a lumasat iti bambantay. Kasta met a nakaibangonen dagiti kakabsat iti uppat a Kingdom Hall a mabalin a mapalawa tapno mausar kadagiti asamblea.

Iti umuna a sumagmamano a bulan iti kada tawen ti kalendario, sireregta a nakipaset ti amin a kongregasion iti panangasaba kadagiti manmano a mawanas wenno di makaskasabaan a teritoria. No dadduma, mapan mangasaba dagiti agibumbunannag iti adayo a luglugar iti bukodda a gastos. Adda met dagiti temporario nga special pioneer a maibaon nga agserbi iti tallo a bulan kadagiti ad-adayo a lugar. Kas resultana, nabuangay dagiti baro a grupo, a manamnama nga agbalinto a kongregasion. Kas pagarigan, iti kampania iti Enero agingga Marso 2010, ginasut a panagadal iti Biblia ti narugian ken siam a baro a grupo ti nabuangay. Kanayonanna, bayat dagita a bulbulan, 30 a temporario nga special pioneer ti nakairugi iti 15 a baro a grupo.

SABALI PAY A NAPATEG A PANAGRANG-AY ITI RWANDA

Iti “Agtultuloy nga Agbantay” a Kombension Distrito idi 2009, kasta unay ti ragsak dagiti kakabsat idiay Rwanda  idi mairuar ti baro a pagkantaan ken mangngeganda ti dadduma kadagiti baro a kanta a nakansion iti Kinyarwanda. Ti baro a pagkantaan ket saan laeng a naipatarus a dagus iti Kinyarwanda no di ket naintiempuan pay a naawat dagiti kongregasion dagiti kopiada ta nadanggayanda ti adu a kongregasion iti intero a lubong a nangkansion kadagiti baro a kanta kadagiti gimong idi Enero 2010.

Siempre, kalpasan a nairuar ti Baro a Lubong a Patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan iti Kinyarwanda idi 2007, interesado ti isuamin a mangammo no kaano a makompleto a maipatarus ti Biblia iti Kinyarwanda. Bayat nga umas-asideg idi ti 2010 a kombension distrito, naipakaammo a ni Guy Pierce, a kameng ti Bagi a Manarawidwid, ti bumisita iti Rwanda iti tiempo ti kombension idiay Kigali iti Agosto. Maangay ti kombension iti istadium iti ballasiw ti kalsada manipud iti sanga nga opisina. Kasta unay ti kinagagar idi, ket anian a ragsakda idi inyanunsio ni Kabsat Pierce ti pannakairuar ti kompleto a Baro a Lubong a Patarus ti Nasantuan a Kasuratan iti Kinyarwanda! Tunggal maysa kadagiti 7,149 a timmabuno iti agsapa ti Biernes ket nakaawat iti bukodna a baro a kopia ti Biblia. Iti Domingo, immay met dagiti kakabsat manipud kadagiti dadduma a distrito ti Rwanda ket dimmanon iti 11,355 ti bilang dagiti timmabuno. Bayat ti kombension, dagiti soldado nga agmarmartsa iti ruar ti istadium nagkiddawda iti baro a Biblia, ket 180 ti naited kadakuada. Siyayaman met nga immawat iti Biblia ti mayor ti Kigali, ti hepe ti polisia, ken dagiti autoridad ti Ministry of Sports.

Tallo laeng ti agibumbunannag idi narugian ti trabaho a panangikasaba iti naimbag a damag idiay Rwanda idi 1970. Ita, addan agarup 20,000 nga agibumbunannag iti pagilian. Mangikonkonduktada iti agarup  50,000 a panagadal iti Biblia iti kada bulan. Idi Abril 2011, adda 87,010 a timmabuno iti Memorial. Dagiti kakabsat idiay Rwanda ket addaanda iti pakasarsaritaan ken pagaammoda kas nareregta a manangaskasaba. Agarup 25 porsiento kadagiti agibumbunannag ti adda iti nagduduma a kita ti amin-tiempo a panagserbi ken ti dadduma kadagiti agibumbunannag ket agpromedio iti 20 nga oras ti mabusbusbosda iti kada bulan iti ministerio. Dayta ti mangipakita nga okupado dagitoy a kakabsattayo a makipagtartrabaho iti “Apo ti panagani” iti daytoy nadam-eg a talon, nga awan ti panggepda a guminad. Bayat a bembendisionan ni Jehova ti trabaho, sigagagar nga urayentayo no kasano kaadu pay a tattao ti agturong iti bantay ni Jehova maipaay iti pudno a panagdayaw iti daytoy Pagilian nga Ayan ti Rinibu a Turod.​—Mat. 9:38; Mik. 4:1, 2.

[Footnotes]

[Blurb iti panid 178]

Imbagana kadagiti agdengdengngeg nga agannadda kadagiti Saksi ni Jehova

[Blurb iti panid 181]

Agkikinnablaawda babaen ti panangi-bagada iti ‘Komera!’ a kayatna a sawen ‘Bumilegkayo!’

[Blurb iti panid 218]

“Jehova, awan ti gawaymi. Sika laeng ti makaispal kadakami!”

 [Kahon/Ladawan iti panid 166]

Maipapan iti Rwanda

Pagilian

Ti kalawa ti Rwanda ket 177 a kilometro laeng manipud amianan nga agpaabagatan ken 233 a kilometro manipud daya nga agpalaud. Kadagiti pagilian iti Africa, ti Rwanda ti kadakkelan ti populasionna, a mapattapatta a nasurok a 11,000,000. Ti Kigali ti kabesera a siudad.

Umili

Buklen dagiti Hutu, Tutsi, ken Twa, ken sumagmamano nga Asiano ken Europeo. Nasurok a kagudua iti populasion ket Romano Katoliko, ken nasurok a kakapat ket Protestante, a pakaibilangan ti adu a Sabatista. Ti nabatbati ket Muslim ken dagiti kameng ti nagduduma a lokal a pammati.

Lenguahe

Dagiti opisial a lenguahe ket Kinyarwanda, Ingles, ken Pranses. Swahili ti maus-usar a lenguahe iti pannakinegosio kadagiti kabangibang a pagilian.

Pagsapulan

Mannalon ti kaaduan a taga-Rwanda. Yantangay saan a nadam-eg ti kaaduan a pagmulmulaanda, ti apit ti adu a mannalon ket umdas laeng nga agpaay iti pamiliada. Kape ti kangrunaan a pang-eksport a produktoda, ngem agmulmulada met iti tsa-a ken iti pyrethrum, a maar-aramid nga insektisidio.

Taraon

Dagiti kangrunaan a taraon ket pakaibilangan ti patatas, saba, ken bukbukel.

Klima

Nupay ti Rwanda ket asideg iti equator, addaan daytoy iti kalkalainganna a klima. Kadagiti kabambantayan, 21°C ti promedio a temperatura, ken tinawen a kalkalainganna ti panagtudona.

 [Kahon/Ladawan iti panid 185]

“Kamatennata ni Jehova!”

EMMANUEL NGIRENTE

NAYANAK 1955

NABAUTISARAN 1982

ABABA A PAKASARITAANNA Kameng ti Komite ti Sanga iti Rwanda ken manangaywan iti Translation Department.

▪ IDI 1989, nagpayunirak iti makindaya a Rwanda. Iti arinunos dayta a tawen, naayabanak nga agtrabaho iti translation office. Gapu ta awan kapadasak iti panagipatarus, naklaatak ket nariknak a kasla diak kabaelan. Ngem rinugiak nga ipatarus ti tallo a publikasion. Nakasarakkami iti maabangan a balay ken gimmatangkami iti sumagmamano a diksionario. No dadduma, agpatpatnag nga agtrabahoak, isu a pasaray agkapeak tapno diak makaturog.

Idi dimmarup dagiti rumaraut a soldado idi Oktubre 1990, nagsuspetsa ti dadduma nga adda koneksion dagiti Saksi ni Jehova kadagiti rumaraut a puersa. Nangrugi nga agsukimat dagiti pannakabagi ti seguridad. Gapu ta agtartrabahoak iti uneg ti balay, impagarupda nga awan ti panggedak, isu a kayatda nga ammuen no ania ti ar-aramidek. Maysa nga aldaw, kellaat nga immayda nagrekisa. Sakbay dayta, nagpatpatnag a nagmakiniliaak, ket maturogak koman iti alas singko ti bigat idi pagammuan ta adda immawag a mangibilbilin a mapanak makipagobra iti komunidad.

Bayat ti kaawanko, ti balayko ket sinerrek dagiti lokal nga autoridad. Idi nagawidak, imbaga dagiti kaarrubak a dagiti impatarusko a manuskrito a naulit-ulit a nakadakamatan ti Jehova ket maysa nga oras a binasbasa ti polis ken ti lokal a konsehal a simrek iti balayko. Kalpasanna, kinunada: “Pumanawtan di la ket ta kamatennata ni Jehova!”

 [Kahon/Ladawan iti panid 194]

Agarup Maysa a Milion ti Natay iti Las-ud ti 100 nga Aldaw

“Ti napasamak iti Rwanda idi 1994 ti maysa kadagiti kalawagan a kaso ti panangikisap iti puli iti moderno a historia. Sipud rugrugi ti Abril 1994 agingga idi katengngaan ti Hulio 1994, dagiti kameng ti mayoria a grupo dagiti Hutu iti bassit nga estado ti Central Africa sistematiko a pinapatayda dagiti kameng ti minoria a grupo dagiti Tutsi. Ti naulpit a rehimen dagiti Hutu kaamakna a mapukaw ti pannakabalinna gapu iti mailablaban a demokrasia ken gerra sibil. Gapuna, implanona nga ikisap ti amin nga ibilangna a pangta iti autoridadna​—dagiti Tutsi ken dagiti neutral a Hutu. Nagpatingga laeng ti panangikisap iti puli idi a dagiti rebelde a soldado a kaaduanna ket Tutsi sinakupda ti pagilian ket indestieroda ti naulpit a rehimen. Iti las-ud laeng ti sangagasut nga aldaw, agarup maysa a milion a tattao ti natay gapu iti panangikisap ken gubat​—a namagbalin iti dayta kas maysa kadagiti kadaksan a panangpapatay iti nairekord a pakasaritaan.”—Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity.

Agarup 400 a Saksi ni Jehova ti napapatay iti dayta a panangikisap, pakaibilangan dagiti Hutu a napapatay gapu iti panangsalaknibda kadagiti kakabsatda a Tutsi. Awan ti Saksi a pinapatay ti padana a Saksi.

[Ladawan]

Dagiti umili a mangpampanaw iti Rwanda

 [Kahon/Ladawan iti panid 197]

Dagiti “Death Chamber”

“Yantangay dagiti patakder a kas kadagiti kapilia ket maibilbilang a natalged a pagkamangan, dagiti nangorganisar iti panangikisap inallukoyda ti pinullo ribu a Tutsi nga agkamang kadagitoy a pasdek; kalpasanna, dagiti Hutu a militia ken soldado pinaltogan ken pinuruakanda kadagiti granada dagiti awan gawayna a tattao a naurnong kadagiti kapilia ken eskuelaan. Kalpasanna, ginudasda dagiti nakalasat babaen kadagiti buneng, pagarbas, ken imuko. . . . Malaksid iti panangipausar dagiti relihion kadagiti pasdekda kas death chamber, nakipasetda iti panangikisap iti dadduma pay a pamay-an. Iti dadduma a komunidad, dagiti klero, katekista, ken dadduma pay nga empleado ti relihion inusarda ti pannakaammoda kadagiti umili tapno mabigbigda no siasino dagiti Tutsi a mapapatay. Iti dadduma a kasasaad, dagiti agtartrabaho kadagiti kapilia ket aktibo a nakipaset iti panangpapatay.”—Christianity and Genocide in Rwanda.

“Ti kangrunaan a pakaakusaran ti Simbaan (Katoliko) isu ti panangtallikudna kadagiti Tutsi sana sinuportaranna ti rebolusion nga idadauluan dagiti Hutu, iti kasta timmulong iti pannakaisaad ni Habyarimana iti turay iti maysa a pagilian a Hutu ti mayoria. Kasta met, dagiti kritiko kunaenda a dakkel ti sungsungbatan ti Simbaan iti napasamak a panangikisap gapu iti panangisungsongna iti guranggura, panangsalaknibna kadagiti mammapatay, ken iti dina panangsalaknib kadagidiay nagkamang kadagiti pasdekna. Yantangay ti Simbaan ket maibilbilang kas naespirituan a lider ti kaaduan nga umili iti Rwanda, patien ti dadduma a dakkel ti sungsungbatan ti Simbaan gapu iti dina panangaramid kadagiti posible nga addang tapno agpatingga ti pammapatay.”—Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity.

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 201-203]

“Kasano a Papatayentayo ti Tao a Nagadu ti Mangisaksakit?”

JEAN-MARIE MUTEZINTARE

NAYANAK 1959

NABAUTISARAN 1985

ABABA A PAKASARITAANNA Maysa a kontraktor ken matalek a kabsat a naisem. Naibalud iti walo a bulan idi 1986, di nagbayag kalpasan a mabautisaran. Nagkasarda ken Jeanne idi 1993. Ni Jean-Marie ti agdama a tserman ti Assembly Hall Committee idiay Kigali.

▪ IDI Abril 7, nabaringkuaskami ken ni Jeanne, agraman ti maysa bulan a maladagami a ni Jemima, gapu iti kanalbuong. Impagarupmi no maigapu laeng iti politika dayta. Ngem di nagbayag, naammuanmi a rinugianen dagiti militia nga Interahamwe ti sistematiko a panangpapatayda kadagiti amin a Tutsi. Gapu ta Tutsi-kami, saankami a rimrimmuar iti balay. Sipapasnek ketdi nga inkarkararagmi ken Jehova nga iwanwannakami. Nupay nakapegpeggad, imbalbalonannakami ti tallo a natured a kakabsat a Hutu​—da Athanase, Charles, ken Emmanuel.

Iti agarup makabulan, napilitankami ken baketko nga aglemmeng iti nagduduma a pagtaengan dagiti kakabsat. Idi kangitingitanen ti panagsapulda kadagiti Tutsi, immay dagiti militia a nagtagiarmas iti kutsilio, gayang, ken buneng iti lugar a paglemlemmengak. Napasungadak ida isu a pinartakak ti nagtaray saak naglemmeng iti kasamekan, ngem nasarakandak. Gapu ta napalikmutanak kadagiti armado a lallaki, nagpakpakaasiak ken imbagak a maysaak a Saksi ni Jehova.  Ngem kinunada, “Maysaka a rebelde!” Kinugtarandak ket naidaramudomak sadak minalmalo iti putan ti paltog ken pang-or. Idin inaribungbongandak dagiti tattao, ket maysa a lalaki a nakaskasabaak idi ti situtured a nangipukkaw, “Maasiankayo koma kenkuana!” Kalpasanna, immasideg ni Charles, maysa a kabsat a Hutu. Nangrugi nga agsangit ti asawa ken annak ni Charles idi makitada a napasagak a daradara. Gapu iti dayta, binaybay-andak dagiti manangpapatay, a kunkunada, “Kasano a papatayentayo ti tao a nagadu ti mangisaksakit?” Inyawidnak ni Charles iti balayna ket inagasanna dagiti sugatko. Binallaagandakami dagiti militia a no aglibasak, ni Charles ti papatayenda.

Kabayatan dayta, naisinaak ken ni Jeanne ken iti maladagami. Iti maysa a nakaal-alingget nga iraraut, minalmaloda met ni baketko ket ngangngani natay. Idi agangay, impadamag kenkuana dagiti umili a natayakon. Imbagada pay kenkuana nga agsapul iti pangbalkut iti bangkayko.

Idi agkitakami ken ni Jeanne iti balay ni Athanase, uraykam la nakasangit iti ragsakmi. Nupay kasta, ekspektarenmi a mapapataykami iti kabigatanna. Sabali manen dayta a nakaal-alingget nga aldaw, ket masapul nga aglemmengkami iti nagduduma a lugar. Malagipko nga impakpakaasik ken Jehova: “Inispalnakami idi kalman. Pangngaasim ta ispalennakami manen. Kayatmi a padakkelen ti anakmi ket itultuloymi ti agserbi kenka!” Idi rumabiin, uray nakapegpeggad, tallo a kakabsat a Hutu ti nangkuyog kadakami a lumasat kadagiti napeggad a barikada agingga iti natalged a lugar nga ayan ti agarup 30 a Tutsi. Iti dayta a grupo, innem ti immawat iti kinapudno.

Naammuanmi idi agangay nga intultuloy ni Charles ken dagiti kakaduana a tinulongan ti dadduma pay a Tutsi ngem nakapungtot dagiti militia nga Interahamwe idi maduktalanda a tinulongan dagiti kakabsat ti adu a Tutsi a makalibas. Idi agangay, tiniliwda ni Charles ken ti maysa nga agibumbunannag a Hutu, nga agnagan Leonard. Ti asawa ni Charles nangngegna a kinunada, “Masapul a mataykayo ta tinulonganyo dagiti Tutsi  nga aglibas.” Kalpasanna, pinapatayda ida a dua. Ipalagip dayta ti sasao ni Jesus: “Awan asinoman nga addaan dakdakkel nga ayat ngem iti daytoy, a ti maysa isukona ti kararuana maigapu kadagiti gagayyemna.”​—Juan 15:13.

Sakbay ti gubat, idi planomin ti agkasar ken ni Jeanne, inkeddengmi a maysa kadakami ti agpayunir. Ngem kalpasan ti gubat, gapu ta adu kadagiti kabagianmi ti napapatay, nangamponkami iti innem nga ulila nupay adda idin dua nga annakmi. Kaskasdi, nakapagpayunir ni Jeanne kalpasan ti gubat ket 12 a tawen itan a payunir. Kasta met, bautisadon amin dagiti innem nga amponmi nupay saan a Saksi ni Jehova dagiti nagannakda. Dagiti tallo a lallaki ket nagbalin a ministerial nga adipen, ken maysa kadagiti babbai ti agserserbi itan iti Bethel a kaduana ni lakayna. Uppat itan ti bukodmi nga annak, ket bautisadon ti dua nga in-inauna a babbalasangmi.

[Ladawan]

Ti agassawa a Mutezintare, ti dua nga annakda, ken ti lima nga ulila nga inamponda

 [Kahon/Ladawan iti panid 204, 205]

“Nataginayonmi ti Kinasimbengmi Gapu iti Kinapudno”

Agkabsat da Valerie Musabyimana ken Angeline Musabwe. Napeklan a Katoliko ti nagtaudanda a pamilia. Ti amada ket tserman ti maysa kadagiti komite ti parokia. Uppat a tawen a nageskuela ni Valerie iti kinamadre. Ngem naupay iti kababalin ti maysa a padi, isu nga insardengna ti panageskuelana idi 1974. Idi agangay, nakipagadal kadagiti Saksi ni  Jehova, nagpabautisar, ken nangrugi nga agpayunir idi 1979. Ni Angeline a kabsatna ket nakipagadal met iti Biblia ken nabautisaran. Iti panagkaduada kas special pioneer, adu ti natulonganda a mangammo iti kinapudno.

Agnanaed da Angeline ken Valerie idiay Kigali idi tiempo ti panangikisap iti puli ket siam a tao ti inlemmengda iti pagtaenganda, a pakairamanan ti dua a masikog, a ti asawa ti maysa ket nabiit pay a napapatay. Idi agpasngayen dayta a babai, da Angeline ken Valerie ti nangpaanak kenkuana gapu ta nakapegpeggad ti rummuar iti balay. Idi naammuan dayta dagiti kaarruba, nangyegda iti taraon ken danum.

Idi naammuan ti Interahamwe nga ilemlemmeng da Angeline ken Valerie dagiti Tutsi, immayda ket kinunada: “Immaykami tapno papatayenmi dagiti Tutsi a Saksi ni Jehova.” Ngem gapu ta opisial ti militar ti makinkukua iti balay nga ab-abangan ti agkabsat, mabuteng a sumrek dagiti mammapatay. * Saan a naan-ano ti amin nga adda iti balay.

Kamaudiananna, idi kimmaro ti gubat ket nagtultuloy ti panagtudo ti bala, pinanawan da Angeline ken Valerie ti lugarda ket nagkamangda idiay Goma a kaduada ti dadduma pay a Saksi. Sibabara a pinasangbay ida dagiti kakabsat a taga-Congo. Intultuloyda sadiay ti nangasaba ket adu ti naiyadalanda iti Biblia.

Kasanoda a nadaeran ti epekto dagiti nakaal-alingget a kapadasanda? Silaladingit a kinuna ni Valerie: “Napapatay ti adu kadagiti naespirituan nga annakko, a pakairamanan ni Eugène Ntabana ken ti pamiliana. Ngem nataginayonmi ti kinasimbengmi gapu iti kinapudno. Ammomi nga ukomento ni Jehova dagiti managdakdakes.”

[Footnote]

 [Kahon/Ladawan iti panid 206, 207]

Sisasaganada a Matay Maigapu Kadakami

ALFRED SEMALI

NAYANAK 1964

NABAUTISARAN 1981

ABABA A PAKASARITAANNA Nagnaedda ken baketna a Georgette iti ruar ti sentro ti Kigali. Ni Alfred, a maysa a nadungngo nga ama ken asawa, ket agdama a kameng ti Hospital Liaison Committee iti Kigali.

▪ IDI mangrugi ti panangikisap iti puli, immaynakami pinakdaaran ni Athanase, ti kaarrubami a Hutu a kabsat. “Pappapatayenda amin a Tutsi ket umaydakayto met papatayen,” kinunana. Indagadagna nga aglemmengkami iti balayna. Sakbay ti gubat, nagkali iti abut nga agarup 3.5 a metro ti kaunegna, ket kinunana a dita ti paglemmenganmi. Siak ti immuna nga immulog iti inaramidna nga agdan. Inyurnos ni Athanase a maabastuankami iti taraon ken pagiddaan. Kabayatan dayta, nagtultuloy ti pammapatay iti amin a lugar.

Nupay nagatap dagiti kaarruba nga aglemlemmengkami sadiay ken impangtada a puoranda ti balayna, intultuloynakami nga inlemmeng ni Athanase ken ti pamiliana. Nalawag a sisasaganada a matay maigapu kadakami.

Idi kimmaro ti rinnupak iti lugarmi, immay metten naglemmeng iti abut ti pamilia ni Athanase, isu nga agdagupkamin iti 16. Nakasipsipnget iti abut gapu ta saankami a mabalin nga agusar iti aniaman a silaw. Iti kada aldaw, ti taraon ti tunggal maysa kadakami ket sagsangakutsara a nayuper a bagas a nalaokan iti asukar. Kalpasan ti sangapulo nga aldaw, naibusmin dayta a taraonmi. Iti maika-13 nga aldaw, mabisinkami unayen! Ania ti aramidenmi itan? Iti ngato ti agdan, siniripmi no ania ti  mapaspasamak iti ruar, ket nadlawmi a nagbalbaliwen ti kasasaad. Adda dagiti nakitami a soldado ngem sabali ti unipormeda. Gapu ta sinalaknibannak ti pamilia ni Athanase, napanunotko a siak met itan ti agsakripisio. Inkeddengko ti rummuar a kaduak ti barito ni Athanase tapno agsapulkami iti taraon. Ngem sakbay a rimmuarkami, sangsangkamaysakami a nagkararag.

Kalpasan ti agarup 30 minuto, nagsublikami tapno ipadamagmi a ti lugarmi ket kontroladon ti Rawandan Patriotic Front. Kimmuyog kadakami ti sumagmamano a soldado. Impakitak kadakuada ti paglemlemmenganmi. Dida namati agingga a nakitada dagiti kakabsat a saggaysa a rimmuar manipud iti abut. Kinuna ni Georgette a dinanto pulos malipatan dayta a kanito: “Rimmuarkami a nakarugrugit; dandani tallo a lawasmi iti uneg ti abut, a dikam nagdigdigus wenno nagsuksukat.”

Nasdaaw dagiti soldado no kasano a nakapagkakadua dagiti Hutu ken Tutsi iti dayta nga abut. “Bin-igkami a Saksi ni Jehova,” inlawlawagko, “ket awan ti idaddadumami a puli.” Nasdaawda ket kinunada, “Ipaayanyo iti taraon ken asukar dagitoy a naggapu iti abut!” Kalpasanna, impandakami iti maysa a balay a temporario a nagdagusan ti agarup 100 a tattao. Kalpasan dayta, impilit ti maysa a kabsat a babai a makipagnaedkami amin a 16 iti pagtaenganna a kadua ti pamiliana.

Agyamyamankami ta nakalasatkami. Ngem makapaladingit ta ti manongko ken ti adingko a babai, agraman dagiti pamiliada​—a bin-ig a Saksi ni Jehova​—ket napapatay a kas iti adu kadagiti kalugaranmi. Maladingitankami unay, ngem ammomi met a “ti tiempo ken ti di mapakpakadaan a pasamak mapagteng [kadatayo] amin.” Kastoy ti panangdeskribir ni Georgette iti rikriknami: “Natay ti adu a kapammatianmi, ken dadduma ti naaddaan kadagiti makapakintayeg a kapadasan bayat a nagliblibas ken naglemlemmengda. Ngem nagkarkararagkami tapno tumibker ti relasionmi ken Jehova, ket napaneknekanmi no kasano kabileg ni Jehova. Naliwliwakami gapu iti impaayna a naintiempuan a tulong babaen ti organisasionna, ket pagyamyamananmi unay dayta. Sibabaknang a binendisionannakami ni Jehova.”​—Ecl. 9:11.

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 208, 209]

Tinulongannakami ni Jehova Bayat Dagidi Napeggad a Tiempo

ALBERT BAHATI

NAYANAK 1958

NABAUTISARAN 1980

ABABA A PAKASARITAANNA Panglakayen, naasawaan, ken tallo ti annakna. Regular pioneer ni baketna ken ti inauna a balasangna. Ministerial nga adipen ti barona. Ni Albert ket maysa a naulimek a kabsat a Hutu. Idi mangrugi a makigimong idi 1977, agarup 70 laeng ti agibumbunannag iti pagilian. Idi 1988, naibalud ken namalmalo. Idi agkedked nga agisuot iti badge ti napolitikaan a partido, maysa a kaarruba a dati a soldado ti nangyaspili iti badge iti kudil ni Albert sana imbugkaw: “Ita addan badge-mo!”

▪ KALPASAN ti ipapatay dagiti presidente, nagkamang iti balayko ti sumagmamano a kakabsat, kakabagian, ken kaarruba. Ngem madanaganak ta awan ti dua a Tutsi a kakabsat a babbai, da Goretti ken Suzanne. Nupay nakapegpeggad, napanko binirok ida. Agtataray dagiti tattao, ket nakitak ni Goretti ken dagiti annakna. Inkuyogko ida iti balayko ta mapapatayda la ketdi no agtuloyda iti pagturturonganda a barikada.

Sumagmamano nga aldaw kalpasanna, nakapagkamang met laeng iti balaymi ni Suzanne agraman ti lima pay a babbai. Gapuna, agdagupkamin iti nasurok a 20, nga amin ket agpegpeggad.

Saan la a namnamitlo nga immay iti balaymi dagiti Interahamwe. Naminsan, nasiripda iti tawa ni baketko a Valerie ket pinaruarda gapu ta maysa a Tutsi. Bimmallaetak iti nagtengngaan dagiti mammapatay ken ni baketko ket imbagak kadakuada: “No papatayenyo isuna, papatayendak pay nga umuna!”  Kalpasan ti sumagmamano a diskusion, pinaunegda met laeng iti balay. Kinuna ti maysa kadakuada, “Lalaki ti kayatko a papatayen, saan a babai.” Idin ni kayongko ti nakitada, ket idi iruardan, bimmallaetak manen ket impakpakaasik, “Agbutengkayo koma iti Dios, diyo koma papatayen!”

Sinikonak ti maysa kadakuada sana imbugkaw, “Saan a ti Dios ti pagserserbiak.” Ngem nagparbeng met laeng, a kunkunana: “Ala, inkayo ngaruden!” Isu a saan a naan-ano ni kayongko.

Agarup makabulan kalpasanna, dua a kakabsat ti immay agsapul iti taraon. Gapu ta adda abastok a bukbukel, inikkak ida. Ngem bayat nga iturturongko ida iti natalged a pagnaan, nakangngegak iti kanalbuong ket napukawanak iti puot. Napuntaan ti matak iti nayaw-awan a bala. Nupay inyospitalnak ti maysa a kaarruba, din makakita ti nadangran a matak, ket ti rigatna, diak makaawid. Kabayatanna, immirteng ti rinnupak, ket napeggad unayen para kadagiti adda iti uneg ti balayko no agtalinaedda sadiay. Gapuna, nagkamangda iti pagtaengan ti dadduma a kakabsat, a nangirisgo iti biagda tapno masalakniban dagitoy agingga idi Hunio 1994. Sakam la nakapagkakadua manen a sangapamiliaan iti Oktubre. Agyamanak ken Jehova gapu iti panangtulongna kaniak ken iti pamiliak bayat dagidi a napeggad a tiempo.

[Ladawan]

Ni Albert Bahati, ti pamiliana, ken ti dadduma nga inlemmengna

 [Kahon/Ladawan iti panid 210-212]

“Daytoy ti Dalan”

GASPARD NIYONGIRA

NAYANAK 1954

NABAUTISARAN 1978

ABABA A PAKASARITAANNA Situtured nga inlabanna ti kinapudno, naisem, ken positibo. Naasawaan ken tallo ti annakna, ken kameng ti Komite ti Sanga iti Rwanda.

▪ IDI nangrugi ti panangikisap iti puli iti parbangon ti Abril 7, nakitak a maur-uram ti agarup 15 a balay dagiti Tutsi, a pakairamanan ti 2 a balay dagiti kapammatiantayo. Ti ngata balaymi ti sumaruno a puoranda? Ngangnganiak la agmauyong a mangpampanunot iti posible a mapasamak ken baketko, a maysa a Tutsi, ken ti dua nga annakko.

Diak ammo no ania ti aramidenmi. Adda panagkakaribuso ken panaglagaw, agraman sayangguseng ken di umiso a damdamag. Impagarupko a nataltalged no agkamang ni baketko ken dagiti annakko iti balay ti maysa a kabsat iti asideg, saakto sumurot kalpasanna. Idi natalgeden ti ipapanko sadiay, naammuak nga adda nangpilit ken ni baketko nga agkamang iti dakkel nga eskuelaan. Iti dayta a malem, immay ti maysa a kaarruba ket kinunana kaniak, “Mapapatay ti amin a Tutsi a nagkamang iti eskuelaan!” Nagtarayak a napan iti eskuelaan. Nasarakak ni baketko ken dagiti annakmi, ket inummongko ken pinagawidko ti agarup 20 a sabsabali pay, a pakaibilangan dagiti kakabsat. Iti ipapanawko a kaduak ni baketko ken dagiti annakmi, nakitami dagiti militia a mangiruruar kadagiti tattao manipud iti ili nga agturong iti lugar a nangpapatayanda iti nasurok a 2,000 a Tutsi.

  Kabayatanna, nagpasngay iti eskuelaan ti asawa ti maysa a kaarruba. Idi nangipuruak dagiti Interahamwe iti granada iti eskuelaan, nakatarayen ti asawa a lalaki nga ubbana ti kayyanak a maladaga. Nataranta ti ina ket timmaray iti sabali a direksion. Nupay Tutsi ti ama, nabalinanna ti limmasat kadagiti barikada gapu ta adda ubbana a maladaga, ket nagkamang iti balaymi. Kiniddawna nga ibirokak iti gatas ti anakna. Inturturedko ti napan nagsapul, ket naisar-ongak iti maysa a barikada ti militia. Gapu ta agbirbirokak iti gatas para iti maladaga ti Tutsi, impagarupda a sumupsuportaak kadagiti Tutsi, isu a kinunada a papatayendak. Maysa a soldado ti nangpang-or kaniak babaen ti putan ti paltogna ket naawananak iti puot, nga agdardara ti agong ken rupak. Impagarupda a natayakon, isu a ginuyoddak nga impan iti likudan ti asideg a balay.

Nailasinnak ti maysa a kaarruba ket kinunana, “Pumanawkan, ta no saan ket sublianandaka ket gudasendakan.” Tinulongannak a makaawid.

Nupay naut-ot dagiti sugatko, nasalaknibanak gapu iti dayta. Yantangay adu ti makaammo a maysaak a drayber, lima a lallaki ti immay kabigatanna ket pilpilitendak nga agbalin a drayber ti hepe ti militar. Idi makitada dagiti sugatko, saandan nga impapilit dayta ken didak met inobligar nga agpatrolia a kadua dagiti Interahamwe.

Kadagiti simmaruno nga aldaw, mabutbuteng, mariribukan, ken mabisinen dagiti tattao. Kabayatan dayta, maysa a Tutsi a babai ti nagkamang iti balaymi a kaduana ti dua a babassit nga annakna. Inlemmengmi ti ina iti aparador iti kosina ken impanko dagiti dua nga ubbing iti sabali a siled a kaduada dagiti annakko. Nagsagana manen ti intero a pamiliak a pumanaw idi umas-asidegen iti lugarmi ti rumaraut a Rwandan Patriotic Front (RPF) ken naipadamag a rinugianen ti Interahamwe ti operasion a panangikisap iti amin a Hutu a ti assawada ket Tutsi. Ngem kontroladon ti RPF ti lugarmi, isu a saanen nga agpeggad dagiti Tutsi. Ngem siak ita ti agpegpeggad a mapapatay.

  Kalpasanna, kimmuyogak iti maysa a grupo dagiti kaarrubami a napan iti barikada a tengtenglen itan dagiti soldado nga RPF. Idi makitada a maysaak a Hutu ken nabendaan ti ulok, impagarupda a maysaak kadagiti militia. Ipukkawda iti grupomi: “Adda mammapatay ken managsamsam iti grupoyo, ket ita agkiddawkayo iti tulong! Siasino kadakayo ti nangilemmeng wenno nangsalaknib kadagiti Tutsi?” Impakitak kadakuada ti babai ken dagiti ubbing nga inlemmengko. Insinada dagitoy nga ubbing, ket insaludsodda kadakuada, “Siasino daytoy a lalaki a nabendaan ti ulona?” Insungbatda, “Saan a maysa kadagiti Interahamwe; isu ket Saksi ni Jehova ken naimbag a tao.” Gapu ta inispalko ti Tutsi a babai ken ti dua nga annakna, isuda met itan ti mangikankanawa kaniak!

Napnek dagiti soldado kadagiti sungbatda, isu nga impandakami iti maysa a kampo nga agarup 20 a kilometro manipud Kigali, a nakaurnongan ti agarup 16,000 a nakalasat. Sadiay a naikaykaysakami iti agarup 60 a kakabsat a lallaki ken babbai manipud iti 14 a kongregasion. Nangyurnoskami iti panaggigimong, ket 96 ti timmabuno iti umuna a gimong! Ngem maladingitankami unay idi madamagmi ti maipapan kadagiti gagayyem a napapatay ken kadagiti kakabsat a babbai a narames. Siak laeng ti panglakayen iti grupomi, ket adu a kakabsat ti agkasapulan iti liwliwa ken tulong manipud iti Kasuratan. Kasla madudog ti pusok bayat nga inimdengak ti salaysayda ket impanamnamak kadakuada nga ipatpateg ida ni Jehova ken maawatanna ti saem a marikriknada.

Kamaudiananna, idi Hulio 10, kalpasan ti adu a lawas a panagbutbuteng, nakasublikami met laeng kadagiti pagtaenganmi. Bayat ti nakabutbuteng ken napeggad a kasasaad, pasaray malagipko ti kanta numero 42 iti daan a pagkantaantayo, a napauluan “Daytoy ti Dalan.” Naparegtaak unay iti liriko dayta a kanta: “Ditay kumannawan, di kumannigid, suroten danat’ Dios, intay agsirib.”

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 223, 224]

Adda Mangaw-awag Kaniak

HENK VAN BUSSEL

NAYANAK 1957

NABAUTISARAN 1976

ABABA A PAKASARITAANNA Nagserbi iti Bethel idiay Netherlands sakbay a nageskuela iti Gilead idi 1984. Naidestino idiay Central African Republic, idiay Chad, sa idiay Rwanda idi Setiembre 1992. Agserserbida itan ken baketna a Berthe iti sanga nga opisina ti Rwanda.

▪ TI DAMO a kongregasion a nakaitimpuyogak idiay Rwanda ket Kigali Sud. Adu ti ubbing iti dayta a kongregasion. Mannakigayyem ken managpadagus dagiti kakabsat. Idi 1992, manmano ti kongregasion iti pagilian ken nasurok laeng a 1,500 ti agibumbunannag. Saan pay nga agtalek dagiti autoridad kadakami, isu a pasaray bumallaetda iti panangasabami tapno sukimatenda dagiti papeles a pakabigbiganmi.

Idi nangrugi ti panangikisap iti puli, napilitanak a pumanaw iti pagilian. Ngem di nagbayag, nakiddaw a tumulongak kadagiti nagbakuit iti makindaya a Congo. Manipud Nairobi, nagbiaheak a napan idiay Goma, ti siudad a dumna iti beddeng ti Rwanda. Gapu ta diak pay napnapan sadiay ken awan ti ammok nga impormasion malaksid iti nagan ti maysa a panglakayen, diak ammo no kasano ti panangbirokko kenkuana. Ngem apaman a nakagtengak sadiay, nagsaludsodak iti drayber ti taksi a nagluganak. Nagsaludsod met iti dadduma a drayber, ket iti las-ud ti 30 a minuto, addaakon iti sanguanan ti ridaw ti panglakayen. Dua a kakabsat manipud iti Komite ti Pagilian ti Rwanda ti nakaballasiw iti beddeng a sumrek iti Goma, ket inyawatko kadakuada ti kuarta nga impatulod ti sanga nga opisina ti Kenya a pangtulong kadagiti kakabsat iti Rwanda.

  Iti maikadua a gundaway nga ipapanko idiay Goma manipud Nairobi, malagipko ti pannagnak a napan iti beddeng ti Rwanda. Nupay asideg laeng, nabayaganak gapu ta nasabatko ti dakkel a bunggoy dagiti nagbakuit a bumalballasiw iti beddeng manipud Rwanda.

Pagammuan ta adda mangaw-awag kaniak: “Ndugu (kabsat) Henk! Ndugu Henk!” Idi sapulek ti umaw-awag, nailasinko ni Alphonsine, ti agtawen iti 14 a balasitang manipud iti kongregasion a dati a nakaitimpuyogak idiay Kigali. Naisina ni Alphonsine ken nanangna. Saankamin a nagsinsina iti tengnga dayta a bunggoy, ket impanko iti Kingdom Hall a nausar a pagdadanonan ti adu a nagbakuit a kakabsat. Maysa a pamilia a taga-Congo ti nangala pay laeng kenkuana, sa kalpasanna, maysa a nagbakuit a kabsat a babai a kakongregasionna ti nangaywan kenkuana. Idi agangay, nagkaduada met laeng ken nanangna idiay Kigali.

[Ladawan]

Ni Henk ken ni Berthe a baketna

 [Kahon/Ladawan iti panid 235, 236]

Nakaskasdaaw ken Naindaklan Dagiti Inaramid ni Jehova!

GÜNTER RESCHKE

NAYANAK 1937

NABAUTISARAN 1953

ABABA A PAKASARITAANNA Nangrugi nga agpayunir idi 1958 ken nageskuela iti maika-43 a klase ti Gilead. Sipud idi 1967, nagserbi idiay Gabon, Central African Republic, ken idiay Kenya, ken nagbisbisita metten iti dadduma pay a pagilian kas agdaldaliasat a manangaywan. Agdama a kameng ti Rwanda Branch Committee.

▪ IDI 1980, naibaonak manipud Kenya tapno agserbiak kas manangaywan iti distrito idiay Rwanda. Dayta ti damo a panagbisitak idiay Rwanda. Pito laeng idi ti kongregasion iti pagilian ken 127 ti agibumbunannag. Maysaak met kadagiti dua nga instruktor ti umuna a klase ti Pioneer Service School a naangay iti pagilian. Kadagiti 22 a payunir iti dayta a klase, adu kadakuada ti agserserbi pay laeng iti amin-tiempo agingga ita. Idi nagsubliak idiay Kenya, malaglagipko dagiti kakabsat iti Rwanda gapu iti kinaregtada iti ministerio ken iti panangipategda iti kinapudno.

Idi 1996, nakaawatak iti surat manipud iti sanga nga opisina ti Kenya, a mangaw-awis kaniak nga agsubli idiay Rwanda. Sangapulo ket walon a tawenko idiay Kenya, ket magustuak sadiay. Idi nakasangpetak idiay Rwanda, saan pay laeng a natalged ti kasasaad. Masansan a makangngegkami iti kanalbuong no iti rabii. Ngem di nagbayag, matagtagiragsakkon ti nakaibaonak, nangruna idi makitak a bembendisionan ni Jehova ti trabaho sadiay.

Saan a nasayaat ti kasasaad dagiti pagasambleaan. Ngem saan a nagrekreklamo dagiti kakabsat, nupay masansan nga agdalupisakda lattan wenno agtugawda kadagiti batbato. Ti pakaitaneban dagiti agbautisar ket maysa laeng a dakkel nga abut a naap-apan iti tolda. Ngem iti panaglabas ti tiempo, addan dagiti  naibangon a simple nga Assembly Hall nga awanan kadagiti diding ken sumagmamano a Kingdom Hall a mabalin a mapalawa. Kaskasdi, saan pay latta a nasayaat ti kasasaad ti adu pagasambleaan kadagiti nasulinek a luglugar.

Nakaregregta dagiti kakabsat a mangiwaragawag iti naimbag a damag. Kadagiti ngudo ti lawas, nakasapsapa nga aggigimong dagiti kongregasion idiay Kigali. Kalpasanna, mapanen mangasaba dagiti agibumbunannag ket itultuloyda agingga a rumabiin.

Kanayon nga ipaayak iti panawen dagiti agtutubo kadagiti kongregasion, dagiti masanguanan nga agibumbunannag a mangibaklayto iti ad-adu a responsabilidad. Anian a makaparagsak a makita nga adu ti situtured a nagmatalek iti kinapudno, a pinaneknekanda nga addaanda iti personal a relasion ken Jehova, nupay agtutuboda pay laeng!

Kas pagarigan, iti abagatan, nakiddaw iti 11-anyos a ni Luc a kansionenna ti kanta ti pagilian iti eskuelaanna. Siraraem a kiniddawna a ti maysa kadagiti kanta ti Pagarian laengen ti kantaenna. Immannugot ti maestro, ket nagpalakpak ti isuamin idi nalpasna ti agkanta. Nabatad a maragsakan unay daytoy nga agtutubo a mangidaydayaw iti Namarsuana gapu ta saanna laeng nga ammo ti ayug ti kanta no di ket kabesadona pay ti liriko. Makaparegta kaniak dayta ken ti dadduma pay a kapkapadasan. Adda met naam-ammok a kabsat a babai a naibalud idi gapu iti panangikaskasabana iti naimbag a damag. Bayat ti kaaddana iti pagbaludan, nangipasngay iti maysa a lalaki ken pinanagananna iti “Shikama Hodari” (Swahili para iti “agtalinaed a natibker”). Pinaneknekan ni Shikama a napaypayso kenkuana ti kaipapanan ti naganna. Iti di pay nabayag, timmabuno iti Bible School for Single Brothers ken maysa a ministerial nga adipen ken special pioneer.

Bayat ti adu a tawen a nagpasar dagiti kakabsattayo idiay Rwanda kadagiti nakaro a pakarigatan​—pakairamanan ti panangiparit, gerra sibil, ken panangikisap iti puli​—kanayon a matukay ti riknak gapu iti kinaregtada iti ministerio ken iti kinamatalekda, ket imbilangko a dakkel a pribilehio ti makipagserbi kadakuada. Kanayon met a mariknak a bembendisionan, salsalakniban, ken sarsaranayennak ni Jehova, ket dayta ti nangpasinged nga ad-adda iti relasionko kenkuana. Pudno unay a nakaskasdaaw ken naindaklan dagiti inaramid ni Jehova!​—Sal. 136:4.

 [Tsart/Dagiti Ladawan iti panid 254, 255]

DAGITI PASAMAK ITI PANAGLABAS DAGITI TAWEN—Rwanda

 1970

1970 Damo a panagreport dagiti agibumbunannag.

1975 Ti umuna a pamilia a taga-Rwanda a nag- subli manipud Congo.

1976 Naipablaak iti Kinyarwanda ti bokleta a “Daytoy Naimbag a Damag ti Pagarian.”

1978 Nayimprenta iti Kinyarwanda ti binulan nga edision ti Pagwanawanan.

1980

1982 Naiparit ti trabaho; naibalud dagiti kakabsat a manangaywan.

1986 Naibalud ti kakatlo ti amin nga agibumbunannag.

1990

1990 Bimtak ti gubat iti amianan ti pagilian.

1992 Umuna a kombension distrito iti intero a pagilian.

Nairehistro ti trabaho.

Isasangpet dagiti misionero.

1994 Panangikisap kadagiti Tutsi.

1996 Isusubli dagiti misionero.

Naipasdek ti Service Department.

1998 Ti Kinyarwanda nga edision ti Pagwanawanan ket kagiddanen ti Ingles.

1999 Naidedikar ti awan didingna nga Assembly Hall idiay Kigali.

2000

2000 Naipasdek ti sanga nga opisina.

Panangrugi ti trabaho ti Kingdom Hall Construction Desk.

2001 Nagatang ti lote a pakaibangonan ti baro a sanga.

2006 Naidedikar dagiti baro a pasilidad ti sanga.

2007 Nairuar iti Kinyarwanda ti Baro a Lubong a Patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan.

2010

2010 Nairuar iti Kinyarwanda ti kompleto a Baro a Lubong a Patarus ti Nasantuan a Kasuratan.

[Graph/Ladawan iti panid 234]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Dagup Dagiti Agibumbunannag

Dagup Dagiti Payunir

20,000

15,000

10,000

5,000

1985 1990 1995 2000 2005 2010

 [Mapa iti panid 167]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

UGANDA

DEMOCRATIC REPUBLIC OF CONGO

Nyiragongo Volcano

Goma

BURUNDI

TANZANIA

RWANDA

KIGALI

VIRUNGA MTS.

Karisimbi Volcano

Ruhengeri (Musanze itan)

Gisenyi (Rubavu itan)

Lake Kivu

Bukavu

Kanombe

Masaka

Gitarama (Muhanga itan)

Bugesera

Nyabisindu (Nyanza itan)

Save

Butare (Huye itan)

Equator

[Ladawan iti panid 164, 165]

Panagkalap iti Lake Kivu

[Dagiti Ladawan iti panid 169]

Da Oden ken Enea Mwaisoba

[Ladawan iti panid 170]

Ni Gaspard Rwakabubu, ni Deborah a balasangna, ken ni Melanie a baketna

[Ladawan iti panid 171]

“Daytoy Naimbag a Damag ti Pagarian” iti Kinyarwanda

[Ladawan iti panid 172]

Ni Justin Rwagatore

[Ladawan iti panid 172]

Ni Ferdinand Mugarura

[Ladawan iti panid 173]

Dagiti tallo a nabautisaran idi 1976: Leopold Harerimana, Pierre Twagirayezu, ken Emmanuel Bazatsinda

[Ladawan iti panid 174]

Dagiti literatura iti Kinyarwanda

[Ladawan iti panid 179]

Ni Phocas Hakizumwami

[Ladawan iti panid 180]

Ni Palatin Nsanzurwimo, ni baketna (iti kannawan) ken dagiti annakda

[Ladawan iti panid 181]

Ni Odette Mukandekezi

[Ladawan iti panid 182]

Ni Henry Ssenyonga a nakamotorsiklo

[Ladawan iti panid 188]

Sertipiko ti pannakairehistro, Abril 13, 1992

[Ladawan iti panid 190]

Iyak-akar dagiti kakabsat ti plataporma tapno mawayaan ti pagay-ayaman iti soccer

[Ladawan iti panid 192]

Da Leonard ken Nancy Ellis (tengnga) a kaduada ti pamilia Rwakabubu ken agassawa a Sombe

[Ladawan iti panid 193]

Paset ti eroplano a napabettak idiay Kigali

[Dagiti Ladawan iti panid 199]

“Saankami a nagtignay kas agkakabsat,” sasao a naisurat iti sango ti simbaan ti Katoliko idiay Kibuye (Karongi itan)

[Ladawan iti panid 214]

Agpakannawan: (makinlikud) André Twahirwa, Jean de Dieu, Immaculée, Chantal (nakaubba iti ubing), Suzanne; (makinsango) annak ni Kabsat Mugabo: Jean-Luc ken Agapé

[Ladawan iti panid 216]

Ni Védaste Bimenyimana a mangyad-adal iti Biblia

[Ladawan iti panid 217]

Ni Tharcisse Seminega ken ni Chantal a baketna

[Ladawan iti panid 218]

Da Tharcisse ken Justin iti abay ti kalapaw a nakailemmengan ni Tharcisse ken ti pamiliana iti makabulan

 [Dagiti Ladawan iti panid 226]

Ngato: Refugee camp para kadagiti Saksi a taga-Rwanda; baba: refugee camp para kadagiti Saksi ken dadduma pay

Goma, Congo

Benaco, Tanzania

 [Dagiti Ladawan iti panid 229]

Naaramat ti Kingdom Hall kas ospital

[Ladawan iti panid 238]

Ni Oreste ken ti pamiliana, 1996

[Ladawan iti panid 240]

Da Théobald ken Berancille Munyampundu

[Dagiti Ladawan iti panid 241]

Dagiti Tutsi ken Hutu a kakabsat a mangisagsagana iti lote a pakaibangonan ti baro nga Assembly Hall

[Ladawan iti panid 242]

Awan didingna nga Assembly Hall, Kigali, 2006

[Ladawan iti panid 243]

Ministerial Training School, Kigali, 2008

[Ladawan iti panid 246]

Ti seksion ti sign-language iti aldaw ti espesial nga asamblea idiay Gisenyi, 2011

[Ladawan iti panid 248]

François-Xavier Hakizimana

 [Dagiti Ladawan iti panid 252, 253]

 Dagiti kakabsat makipagtartrabahoda iti “Apo ti panagani” iti daytoy nadam-eg a talon nga awan ti panggepda a guminad