KAPITULO 6

Ania ti Mapaspasamak iti Bagik?

“Nupay maayatanak ta nagbiitak a timmayag, masimronak ta agbetted no kua ti gurong ken sakak. Nakaut-ut-ot ngamin!”​—Paul.

“Ammom nga adda panagbalbaliw iti bagim, ket idawdawatmo nga awan koma ti makadlaw. Ngem adda mangibaga kenka a nasabang ta patongmo. Nupay awan ti rantana a mangsair kenka, kaskasdi a kayatmo ti lumned gapu iti bain!”​—Chanelle.

NAPADASAN kadin ti pamiliayo ti immakar iti sabali a lugar? Makaikawa dayta, saan kadi? Ngamin, mapanawam amin a nakairuamam​—ti balayyo, ti eskuelaanyo, ken dagiti gagayyemmo. Mabalin a sumagmamano a panawen ti alaenna sakbay a maruamka iti baro nga aglawlawmo.

Bayat ti panagbaro wenno panagbalasangmo,  mapadasam ti maysa kadagiti kangrunaan a panagbalbaliw iti biag. Mayarig dayta iti iyaakar iti sabali a lugar. Makapagagar dayta, di ngamin? Wen. Ngem bayat a bumaro wenno bumalasangka, nagduduma nga emosion ti mariknam, ket mabalin a saan a kaskarina a maruamka iti dayta. Ania ti mapasamak kabayatan daytoy makapagagar ngem makariro a benneg ti biagmo?

Panagbalbaliw Kadagiti Babbai

Adu ti agbalbaliw iti bagim bayat a bumalbalasangka. Nakadidillaw ti sumagmamano kadagita. Kas pagarigan, agtubo ti buok iti likmut ti mabagbagim gapu kadagiti hormone-mo. Madlawmo met a dumakkel ti susom, agsippukel ti luppom, ken sumabang ti padingpading ken patongmo. In-inut met nga agbaliw ti pammagim. Normal laeng dagitoy isu nga awan ti rumbeng a pagdanagam. Ken pakakitaan dayta nga agsagsaganan ti bagim para iti panagbalinmo nga ina iti masanguanan!

Bayat ti panagbalasangmo, mangrugika metten nga agregla. Nakaam-amak daytoy a panagbalbaliw iti biagmo no saanka a nakasagana. “Pulos a saanak a nakasagana idi mangrugiakon nga agregla,” malagip ni Samantha. “Kasla nagdulpetak. Kasta unay ti panangradradko iti bagik no agdigusak gapu ta kasla ‘nagdugyotak.’ Pampanunotek pay laeng a binulanen nga agreglaak iti unos ti adu a tawen, madandanaganakon!”

Nupay kasta, laglagipem  a ti panagregla ket pakakitaan a mabalinmon ti agsikog. Nupay saanka pay a nakasagana nga agbalin nga ina, maysakan a naan-anay a balasang. Kaskasdi, apaman a mangrugikan nga agregla, mabalin a saanmo a maaw-awatan ti riknam. “Ti karirigatan a daerak ket ti panagbaliwbaliw ti emosionko,” kuna ni Kelli. “Masikoranak unay ta diak ammo no apay a nakaragragsakak iti agmalem ngem agsangsangitakon iti rabii.”

Agan-anuska no kasta ti marikriknam. Maruamkanto met laeng inton agangay. Kuna ti 20 ti tawenna a ni Annette: “Malagipko pay laeng ti tiempo idi naaklonko met laengen a talaga a mapasamak daytoy tapno agbalinak a naan-anay a balasang kasta met nga inikkannak ni Jehova iti sagut a maaddaanto kadagiti annak. Medio mabayag bassit sakbay a maaklonmo, ken talaga a nagrigat nga aklonen daytoy ti dadduma a babbai; ngem inton agangay masursuromto met laeng nga akseptaren dagita a panagbalbaliw.”

Mapaspasaram kadin ti sumagmamano kadagiti pisikal a panagbalbaliw a nadakamat iti ngato? Kadagiti sumaganad a linia, isuratmo ti aniaman a saludsodmo maipapan kadagiti mapaspasaram a panagbalbaliw.

․․․․․

Panagbalbaliw Kadagiti Lallaki

No maysaka a lalaki, ti panagbaro ket dakkel ti epektona iti pisikal a langam. Kas pagarigan, mabalin a masansan a nalanit ti rupam isu nga agruar ti kamuro ken blackheads-mo. * “Makapasimron ken makapaupay no nakaad-adu ti kamurom,”  kuna ni Matt nga agtawen iti 18. “Dimo ammo no kaanonto a maawan dagita ken maamakka amangan no agpiglatda. Mabainka pay a pumerreng kadagiti tattao ta kasla ti kamurom la ti kitkitaenda.”

Nupay kasta, saan nga amin a panagbalbaliw iti bagim ket makapasimron. Mabalin a mapaliiwmo a tumaytayag ken pumigpigsaka ken rumakrakab ti abagam. Maysa pay, bayat ti panagbarom, mabalin nga agbarbon ti gurong ken barukongmo, kasta met nga agtubo ti barbasmo ken ti buok iti kilikilim. Ngem ti kapuskol ti barbonmo ket agdepende iti pulim ken awan pakainaiganna iti kinamalalakim.

Gapu ta saan nga agpapada ti kapartak ti itatanor ti amin a paset ti bagim, mabalin a nasammukolka. “Appigud latta ti panaggargarawko uray no ikagkagumaak a kontrolen!” malagip ni Dwayne.

In-inut a bumangag ti bosesmo no bumaritokan. Adda panawen a mabalin a nabangag ti bosesmo sa giddato nga agkiakka. Ngem awan ti rumbeng a pagdanagam ta agsardengto met laeng dayta. Saanka unay a mabainan no katawaam ti bagim.

Bayat a tumantanor ti reproductive system-mo, dumakkel ti mabagbagim ken agtubo ti buok iti aglawlawna. Mangpataud pay dayta iti minilion a nagbabassit a semilia a rummuar  bayat ti seksual a panagdenna. Ti maysa a semilia mapertilisarna ti itlog iti obario ti babai ket dayta ti mangpataud iti ubing.

Maurnong ti semilia iti bagim. Agtalinaed iti bagim ti dadduma, ngem sagpaminsan nga adda agwayawayay iti rabii bayat a matmaturogka. Normal laeng dayta ta uray iti Biblia dinakamatna ti maipapan iti panagruar ti semilia. (Levitico 15:16, 17) Kayatna a sawen a kabaelamon ti agputot ken agmatmataengankan.

Mapaspasaram kadin ti sumagmamano kadagiti pisikal a panagbalbaliw a nadakamat iti ngato? Kadagiti sumaganad a linia, isuratmo ti aniaman a saludsodmo maipapan kadagiti mapaspasaram a panagbalbaliw.

․․․․․

Panangsaranget Kadagiti Rikna a Gagangay Kadagiti Agtutubo

Bayat ti itatanor ti reproductive system, ti lalaki ken babai ket agkursonada metten kadagiti saanda a kasekso. “Idi bumaroakon, nakitak a nagadu gayam ti nagpipintas a babbalasang,” kuna ni Matt. “Makapaupay dayta ta ammok a saan a mabalin a maaddaanak iti romantiko a relasion iti siasinoman kadakuada ta ubingak pay.” Detalyadonto ti pannakailawlawag daytoy nga aspeto ti panagbaro ken panagbalasang iti Kapitulo 29 daytoy a libro. Kabayatanna, masapul a matarusam a napateg a sursuruem a pengdan ti seksual a tarigagaymo. (Colosas 3:5) Nupay kasla narigat nga aramiden, kabaelam ti agteppel!

 Adda dadduma pay a rikna a mabalin a sarangtem kabayatan ti panagbaro wenno panagbalasangmo. Kas pagarigan, naglaka a bumaba ti panangmatmatmo iti bagim. Gagangay nga adda dagiti kanito a malidayan ken maldaangan dagiti agtutubo. No sumken dagiti kasta a riknam, nasayaat no makisaritaka iti maysa kadagiti dadakkelmo wenno iti dadduma pay a mapagtalkan nga adulto. Isuratmo ti nagan ti maysa nga adulto a mabalinmo a pangipeksaan iti marikriknam.

․․․․․

Ti Kapatgan nga Itatanor

Ti kapatgan nga itatanor ket saan nga iti kinatayag, pammagi, wenno rupa, no di ket ti itatanormo kas maysa a persona​—iti mental, emosional ken, kangrunaan iti amin, iti espiritual. Kuna ni apostol Pablo: “Idi ubingak, nagsasaoak a kas ubing, nagpampanunotak a kas ubing, nagrasrasonak a kas ubing; ngem ita ta nataenganakon, inidiakon dagiti kababalin ti maysa nga ubing.” (1 Corinto 13:11) Nabatad ti leksion. Saan nga umdas ti basta panagbalin nga adulto. Nasken a  sursuruem ti agtignay, agsao, ken agpanunot a kas maysa nga adulto. Saanmo a pakaseknan iti kasta unay dagiti panagbalbaliw iti bagim nga uray la mabaybay-amon ti makin-uneg a kinataom!

Laglagipem met a ti Dios “kitaenna no ania ti puso.” (1 Samuel 16:7) Kuna ti Biblia a natayag ken nataer ni Ari Saul, ngem saan a nagbalin a nasayaat a tao ken ari. (1 Samuel 9:2) Maisupadi iti dayta, “pandek” ni Zaqueo ngem natibker ti pakinakemna a nangbalbaliw iti kabibiagna ket nagbalin nga adalan ni Jesus. (Lucas 19:2-10) Nalawag a ti kapatgan ket ti adda iti kaunggan ti maysa a tao.

Daytoy ti sigurado: Saan a maapura ti panagbaro wenno panagbalasang. Imbes ngarud a masikoran wenno agrupangetka, isemam ketdi dayta. Ti panagbaro wenno panagbalasang ket saan a maysa a sakit a sika laeng ti makapaspasar. Ken namnamaem a malasatamto met laeng dayta. Kalpasan ti arig bagyo a panawen ti panagbaro wenno panagbalasang, lumung-awkanto a kas maysa a naan-anay nga adulto!

ITI SUMAGANAD A KAPITULO

No ngay saanmo a magustuan ti itsuram? Kasanoka a maaddaan iti balanse a panangmatmat iti langam?

[Footnote]

KANGRUNAAN A TEKSTO

“Idayawkanto agsipud ta iti nakaam-amak a pamay-an nakaskasdaaw ti pannakaaramidko.”​—Salmo 139:14.

BALAKAD

Bayat nga agbalbaliw ti pammagim, liklikam dagiti estilo ti panagkawkawes a makagargari. Kanayon nga agkaweska “buyogen ti kinaemma ken kinasimbeng ti panunot.”​—1 Timoteo 2:9.

AMMOM KADI . . . ?

Ti panagbaro wenno panagbalasang ket mabalin a mangrugi iti edad a 8 wenno 14 wenno naladladaw pay. Nagduduma ti makuna a normal.

DAGITI ARAMIDEK!

Bayat nga agmatmataenganak, nasken a parang-ayek a nangnangruna daytoy a galad ․․․․․

Tapno rumang-ayak iti naespirituan, masapul nga ․․․․․

Ti kayatko a saludsoden kadagiti dadakkelko maipapan iti daytoy a banag ket ․․․․․

ANIA TI MAKUNAM?

● Apay a nagrigat a sarangten dagiti pisikal ken emosional a panagbalbaliw bayat ti panagbaro wenno panagbalasang?

● Para kenka, ania ti karirigatan kadagitoy a panagbalbaliw?

● Apay nga adda posibilidadna a bumaaw ti ayatmo iti Dios kabayatan ti panagbaro wenno panagbalasangmo, ngem kasanom a malapdan dayta?

[Blurb iti panid 61]

“Adu a danag ti kakuyog ti panagbaro wenno panagbalasang, ken pulos a saanmo nga ammo no ania a panagbalbaliw ti mapasamak iti bagim. Ngem bayat nga agmatmataenganka, masursurom nga akseptaren dagita a panagbalbaliw.”​—Annette

 [Kahon iti panid 63, 64]

Kasanoak a Makisarita Kada Tatang ken Nanang Maipapan iti Sekso?

“Diak kayat ti agsaludsod kadagiti dadakkelko no adda kayatko a maammuan maipapan iti sekso.”​—Beth.

“Diak maitured ti agsaludsod maipapan iti dayta.”​—Dennis.

Narigat ti sasaadem no ti riknam ket kas iti rikna ni Beth wenno ni Dennis. Kayatmo a maammuan ti maipapan iti sekso ngem dagiti tattao a makaammo iti sungbat ti saanmo a kayat a pagsaludsodan​—dagiti dadakkelmo! Adu ti pagamkam:

Amangan no anianto pay ketdi ti panunotenda maipapan kaniak

“Diak kayat a pagduaduaandak dagiti dadakkelko gapu iti saludsodko.”​—Jessica.

“Kayatda nga agtalinaedka nga ubing ken inosente. Para kadakuada, marugitan ti panunotmo no agsaludsodka maipapan iti sekso.”​—Beth.

Ania ngata ti reaksionda?

“Maamakak amangan ta sabali ti pangipapanan dagiti dadakkelko iti saludsodko ket sermonandak a dagus a diak pay nalnalpas ti nagsao.”​—Gloria.

“Saan a naruam dagiti dadakkelko a mangilemmeng iti marikriknada, isu a madanaganak amangan no madismayada. Kinapudnona, mabalin a sermonannak ni tatang uray no madamaak pay laeng nga agsasao.”​—Pam.

Baka sabali ti pangipapananda iti panagsaludsodko

“Baka ungtandak ket ibagada ‘Apay, kayatmo kadin ti makiseks?’ wenno ‘Pilpilitendaka kadi dagiti kakaduam a makiseks?’ uray no kayatmo laeng met a maammuan ti maipapan iti dayta.”​—Lisa.

“Kanayon a madanagan ni tatangko no adda dakamatek a lalaki. Dagus a kasaritanak maipapan iti sekso. Kunkunak iti panunotko, ‘Tatang, imbagak laeng a nagguapo. Awan ti imbagak maipapan iti panagasawa wenno sekso!’”​—Stacey.

 Mabalin a mabang-aranka a makaammo a nalabit mabain met dagiti dadakkelmo a makisarita kenka maipapan iti sekso no kasano a mabainka a makisarita kadakuada maipapan iti dayta! Nalabit dayta ti makagapu no apay nga iti maysa a surbey, 65 porsiento kadagiti nagannak ti nangibaga a nakisaritada kadagiti annakda maipapan iti sekso idinto ta 41 porsiento laeng kadagiti annak ti makalagip a naaddaanda iti kasta a saritaan.

Kinapudnona, mabalin a saan a kayat dagiti dadakkelmo a pagsasaritaan ti maipapan iti sekso. Nalabit a dagiti apongmo a baket ken lakay dida pulos insarsarita kadakuada ti maipapan iti dayta! Aniaman ti makagapu, pasensiaam lattan dagiti dadakkelmo. No iturturedmo ti makisarita kadakuada maipapan iti dayta a topiko, mabenepisiarankayo a padapada. Kasanom nga irugi ti saritaan?

Panangirugi iti Saritaan

Adu ti ammo ken maibalakad dagiti dadakkelmo maipapan iti sekso no la ket ta ammom no kasano nga irugi ti saritaan. Padasem dagiti sumaganad:

1 Ibagam a nupay narigat para kenka, nasken a makisaritaka kadakuada maipapan iti dayta. “Medio bumdengak a makisarita kadakayo maipapan iti daytoy a banag ta maamakak amangan no panunotenyo a . . .”

2 Kalpasanna, ibagam ken tatang wenno nanangmo no apay nga immasidegka kenkuana. “Ngem adda kayatko nga isaludsod ket kayatko a dakayo ti mangsungbat iti daytoy imbes a ti uray asino lattan.”

3 Sa ibagam ti saludsodmo. “Ti saludsodko ket . . .”

4 Iti ngudo ti saritaan, ibagam nga umasidegkanto manen no addanto manen ti kayatmo a pakisaritaan. “No addanto manen ti kayatko a saludsoden, mabalin kadi a makisaritaakto manen kadakayo?”

Uray no ammom nga umanamong dagiti dadakkelmo, sabali latta no mangngegmo nga ibagada ti wen ta pagtalinaedenna a silulukat ti gundaway ken nataltalged ti riknam a makisaritanto manen kadakuada. Gapuna, padasem nga iyaplikar dagitoy a singasing! Mabalin nga umanamongkanto iti kinuna ni Trina nga agtawen iti 24: “Malagipko nga idi agtungtungtongkami ken nanangko, nakunak idi iti unegko a diak la koman nagsalsaludsod kenkuana. Ngem agyamanak ta prangka ni nanangko. Pudno a proteksion dayta kaniak!”

[Ladawan iti panid 59]

Ti panagpakada iti kinaubingmo ket mayarig iti ipapanaw iti pagtaengam​—ngem maruamkanto