Dua nga Ari nga Agsalisal
Kapitulo Trese
Dua nga Ari nga Agsalisal
1, 2. Apay a rumbeng a paginteresantayo ti padto a nailanad iti Daniel kapitulo 11?
DETERMINADO ti dua nga agkaribal nga ari nga agrinnupak para iti kinasupremo. Bayat ti ilalabas ti tawtawen, sumagpat ti maysa, santo daydiay maikadua. No dadduma, maysa nga ari ti agturay kas kangatuan bayat nga inaktibo ti maikadua, ket adda dagiti panawen nga awan salisal. Ngem pagammuan ta adda manen bumtak a dangadang, ket agtultuloy ti salisal. Dagiti nakipaset iti daytoy a drama isu da Ari Seleucus I Nicator ti Siria, Ari Ptolemy Lagus ti Egipto, Prinsesa ti Siria a nagbalin a Reyna Cleopatra I ti Egipto, da Emperador Augusto ken Tiberio ti Roma, ken ni Reyna Zenobia ti Palmyra. Bayat nga aggibgibus ti salisal, mairaman met ti Nazi nga Alemania, ti Komunista a grupo ti nasnasion, ti Anglo-Americano a Pannakabalin ti Lubong, ti Liga de Naciones, ken ti Naciones Unidas. Ti pagultimuanna isu ti pasamak a di napakpakadaan ti aniaman kadagitoy a napolitikaan nga organisasion. Indeklara ti anghel ni Jehova daytoy nakaay-ayat a padto ken ni mammadto a Daniel agarup 2,500 a tawenen ti napalabas.—Daniel, kapitulo 11.
2 Ania ket ngatan a ragsak ni Daniel a nakangngeg iti detaliado a panangipalgak ti anghel kenkuana maipapan iti panagsalisal ti dua a tumaudto nga ari! Paginteresantayo met dayta a drama, tangay ti panagrupak iti pannakabalin ti dua nga ari agtultuloy agingga iti tiempotayo. Ti pannakatarus no kasano nga ipakita ti historia a pimmudno ti umuna a paset ti padto pabilgenna ti pammati ken kompiansatayo a sigurado a matungpal ti maudi a paset ti propetiko a salaysay. Maaddaantayo iti nalawag a panangmatmat no sadino ti yantayon iti agus ti panawen no ipangagtayo daytoy a padto. Patibkerenna pay ti determinasiontayo nga agtalinaed a neutral iti panagsalisal bayat a siaanustay nga agpannuray iti Dios nga agtignay para kadatayo. (Salmo 146:3, 5) Ngarud, umimdengtayo a naimbag bayat a kasarita ti anghel ni Jehova ni Daniel.
MAIBUSOR ITI PAGARIAN TI GRECIA
3. Asino ti sinuportaran ti anghel “iti umuna a tawen ni Dario a Medo”?
3 “No maipapan kaniak,” kinuna ti anghel, “iti umuna a tawen ni Dario a Medo [539/538 K.K.P.] timmakderak a kas manangpapigsa ken kas sarikedked kenkuana.” (Daniel 11:1) Natay idin ni Dario, ngem tinukoy ti anghel ti panagturayna a kas pangrugian ti propetiko a mensahe. Daytoy daydi ari a nangibilin iti pannakaaon ni Daniel iti abut dagiti leon. Imbilin pay ni Dario nga amin a sakupna agbutengda koma iti Dios ni Daniel. (Daniel 6:21-27) Nupay kasta, ti sinuportaran ti anghel ket saan a ni Dario a Medo no di ket ti kadua ti anghel a ni Miguel—ti prinsipe ti ili ni Daniel. (Idiligyo ti Daniel 10:12-14.) Impaay ti anghel ti Dios daytoy a suporta bayat a rinanget ni Miguel ti demonio a prinsipe ti Medo-Persia.
4, 5. Siasino dagiti naipadto nga uppat nga ari ti Persia?
4 Intuloy ti anghel ti Dios: “Adtoy! Addanto pay tumakder a tallo nga ari maipaay iti Persia, ket daydiay maikapat agakupto iti dakdakkel a kinabaknang ngem kadagiti amin a sabsabali. Ket apaman a pimmigsa iti kinabaknangna, gutugotennanto ti isuamin maibusor iti pagarian ti Grecia.” (Daniel 11:2) Asino dagitoy nga agtuturay iti Persia?
5 Ti immuna a tallo nga ari isu da Ciro a Dakkel, Cambyses II, ken Dario I (Hystaspes). Tangay pito a bulan laeng a nagturay ni Bardiya (wenno nalabit maysa a manglimlimo a nanaganan Gaumata), saan nga inraman ti padto ti ababa a panagturayna. Idi 490 K.K.P., ti maikatlo nga ari, ni Dario I, pinadasna a rauten ti Grecia iti maikadua a daras. Ngem, naabak dagiti Persiano sadi Marathon ket nagsanudda idiay Asia Menor. Nupay siaannad a nagsagana ni Dario iti kanayonan pay a panangrautna iti Grecia, saanna a natungpal dayta, ta natay uppat a tawen kalpasanna. Inasikaso dayta ti anak ken sunona, ti “maikapat” nga ari, ni Xerxes I. Isu daydi Ari Asuero a nangasawa ken Ester.—Ester 1:1; 2:15-17.
6, 7. (a) Kasano a ‘ginutugot’ ti maikapat nga ari “ti isuamin maibusor iti Pagarian ti Grecia”? (b) Aniat’ nagbanagan ti pananglaban ni Xerxes iti Grecia?
6 Pudno a ‘ginutugot [ni Xerxes I] ti isuamin maibusor iti pagarian ti Grecia,’ kayatna a sawen, dagiti independiente nga estado ti Grecia a kas maysa a grupo. Gapu ta “sinugsogan dagiti ambisioso nga opisialna,” kuna ti libro a The Medes and Persians—Conquerors and Diplomats, “inyussuat ni Xerxes ti iraraut iti takdang ken baybay.” Insurat ni Herodotus a Griego a historiador idi maikalima a siglo K.K.P. nga “awan sabalin nga ekspedision a makaartap iti daytoy.” Kuna ti salaysayna a ti puersa iti baybay “nagdagup iti 517,610 a marino. Ti dagup dagiti soldado iti takdang ket 1,700,000; 80,000 ti kabaliero; a mainayon dagiti Arabo a nagkamelio, ken dagiti Libyano a nakibakal a sikakaruahe, a ti pattapattak adda 20,000. Ngarud, ti bilangda amin a puersa iti takdang ken baybay agdagup iti 2,317,610 a lallaki.”
7 Tangay naan-anay a panangabak ti kayatna, inyabante ni Xerxes I ti nagdakkel a puersana a maibusor iti Grecia idi 480 K.K.P. Gapu ta naparmekda ti mangibayag a taktika dagiti Griego idiay Thermopylae, dinuprak dagiti Persiano ti Atenas. Ngem idiay Salamis, nakaam-amak ti pannakaabakda. Nagbiktoria manen dagiti Griego sadi Plataea, idi 479 K.K.P. Kadagidiay pito nga ari a simmuno ken Xerxes iti trono ti Imperio ti Persia iti unos ti simmaruno a 143 a tawen, awanen ti nangraut iti Grecia. Ngem idin timpuar ti maysa a mannakabalin nga ari ti Grecia.
NAGKAPAT TI DAKKEL A PAGARIAN
8. Ania a “mannakabalin nga ari” ti timmakder, ket kasano a ‘nagturay buyogen ti nakalawlawa a panagturay’?
8 “Sigurado a tumakderto ti maysa a mannakabalin nga ari ket agturay buyogen ti nakalawlawa a panagturay ket agaramid maitunos iti pagayatanna,” kinuna ti anghel. (Daniel 11:3) ‘Timmakder’ ni 20-anyos nga Alejandro kas ari ti Macedonia idi 336 K.K.P. Talaga a nagbalin a “mannakabalin nga ari”—ni Alejandro a Dakkel. Gapu ta naimpluensiaan iti plano ni Felipe II nga amana, ginamgamna dagiti probinsia ti Persia idiay Makintengnga a Daya. Idi naballasiwna dagiti karayan Eufrates ken Tigris, winarawara ti 47,000 a soldadona ti 250,000 a tropa ni Dario III sadi Gaugamela. Kalpasanna, naglibas ni Dario sa napapatay, ket nagngudon ti dinastia ti Persia. Nagbalinen ti Grecia a pannakabalin ti lubong, ket ni Alejandro ‘nagturay buyogen ti nakalawlawa a panagturay ken inaramidna a maitunos iti pagayatanna.’
9, 10. Kasano a pimmudno ti padto a ti pagarian ni Alejandro saan a mapan iti putotna?
9 Ababa ti panangituray ni Alejandro iti lubong, ta innayon ti anghel ti Dios: “Inton nakatakderen, maburakto ti pagarianna ket mabingbingay kadagiti uppat nga angin ti langlangit, ngem saan nga iti putotna ken saan a maitunos iti panagturayna a babaen iti dayta isu nagturay; agsipud ta maparutto ti pagarianna, maipaay a mismo iti sabsabali malaksid pay kadagitoy.” (Daniel 11:4) Awan pay 33 a tawen ni Alejandro idi a kellaat a nagsakit nga isut’ nakatayanna idiay Babilonia idi 323 K.K.P.
10 Saan a nayawat ti naglawa nga imperio ni Alejandro “iti putotna.” Nagturay ni Felipe III Arrhidaeus a kabsatna iti kurang a pito a tawen ket napapatay idi 317 K.K.P. babaen ti panangigakat ni Olympias, nga ina ni Alejandro. Nagturay ni Alejandro IV nga anak ni Alejandro agingga iti 311 K.K.P. idi isut’ pinapatay ni Cassander, maysa kadagiti heneral ni amana. Pinadas ni Heracles a bastardo a putot ni Alejandro ti nagturay iti nagan ni amana ngem napapatay idi 309 K.K.P. Iti kasta nagngudon ti kaputotan ni Alejandro, a ti “panagturayna” simmardengen iti pamiliana.
11. Kasano a ‘nabingbingay’ ti pagarian ni Alejandro “kadagiti uppat nga angin ti langlangit”?
11 Kalpasan ti ipapatay ni Alejandro, ti pagarianna ket ‘nabingbingay kadagiti uppat nga angin.’ Nagririri dagiti adu a heneralna bayat a nagiinnagawda iti teritoria. Ni Heneral Antigonus I a maymaysa ti matana ket inkagumaanna a tenglen ti intero nga imperio ni Alejandro. Ngem natay iti bakal sadi Ipsus idiay Phrygia. Idi tawen 301 K.K.P., uppat kadagiti heneral ni Alejandro ti nangiturayen iti naglawa a teritoria a pinarmek daydi komanderda. Inturayan ni Cassander ti Macedonia ken Grecia. Tinengngel ni Lysimachus ti Asia Menor ken Thrace. Inturayan ni Seleucus I Nicator ti Mesopotamia ken Siria. Ket inturayan ni Ptolemy Lagus ti Egipto ken Palestina. Kas naipadto, nabingbingay ti dakkel nga imperio ni Alejandro iti uppat a Helenistiko a pagarian.
TUMAUD TI DUA NGA AGKARIBAL NGA ARI
12, 13. (a) Kasano a nagbalin a dua laengen ti uppat a Helenistiko a pagarian? (b) Ania a dinastia ti impasdek ni Seleucus idiay Siria?
12 Kalpasan ti sumagmamano a tawen a panagturayna, natay ni Cassander, ket idi 285 K.K.P., innala ni Lysimachus ti Europeo a paset ti Imperio ti Grecia. Idi 281 K.K.P., natay ni Lysimachus idi nakibakal ken Seleucus I Nicator, isu a sinakup ni Seleucus ti kadaklan a paset dagiti teritoria ti Asia. Ni Antigonus II Gonatas, nga apoko ti maysa kadagiti heneral ni Alejandro, nagtugaw iti trono ti Macedonia idi 276 K.K.P. Idi agangay, nagpannuray ti Macedonia iti Roma sa nagbalin a probinsia ti Roma idi 146 K.K.P.
13 Dua laengen kadagiti uppat a Helenistiko a pagarian ti nabati a nalatak—ti maysa isut’ pagarian ni Seleucus I Nicator ket ti maikadua isut’ pagturayan ni Ptolemy Lagus. Impasdek ni Seleucus ti Seleucid a dinastia idiay Siria. Maibilang kadagiti siudad a binangonna isu ti Antioquia—ti baro a kabesera ti Siria—ken ti sangladan sadi Seleucia. Idi agangay nangisuro ni apostol Pablo sadi Antioquia, a sadiay ti damo a nakaawagan Kristiano dagiti pasurot ni Jesus. (Aramid 11:25, 26; 13:1-4) Napapatay ni Seleucus idi 281 K.K.P., ngem nagtultuloy a nagturay ti dinastiana agingga idi 64 K.K.P. idi inaramid ni Romano a Heneral Gnaeus Pompey ti Siria a probinsia ti Roma.
14. Kaano a naipasdek ti Ptolemaiko a dinastia idiay Egipto?
14 Ti kapautan kadagiti uppat a Helenistiko a pagarian ket daydiay inturayan ni Ptolemy Lagus, wenno Ptolemy I, a nangakem iti titulo nga ari idi 305 K.K.P. Ti Ptolemaiko a dinastia nga impasdekna nagtultuloy a nangituray iti Egipto agingga a pinarmek ti Roma idi 30 K.K.P.
15. Ania a dua a napigsa nga ari ti timmanor kadagiti uppat a Helenistiko a pagarian, ket ania a panagrupak ti inrugida?
15 No kasta, kadagiti uppat a Helenistiko a pagarian, adda dua a napigsa nga ari a timmaud—ni Seleucus I Nicator a nangituray iti Siria ken ni Ptolemy I a nangituray iti Egipto. Nangrugi kadagitoy a dua nga ari ti naunday a panagrupak “ti ari ti amianan” ken “ti ari ti abagatan,” a nadeskribir iti Daniel kapitulo 11. Saan nga imbaga ti anghel ni Jehova ti nagnagan dagiti ari, ta agbaliwbaliw ti kinasiasino ken nasionalidad dagitoy a dua nga ari iti unos dagiti adu a siglo. Naikkat dagiti di nesesita a detalye gapu ta dinakamat laeng ti anghel dagiti agtuturay ken paspasamak a nainaig iti salisal.
MANGRUGI TI SALISAL
16. (a) Ti dua nga ari addada iti amianan ken iti abagatan ti siasino? (b) Siasino nga ar-ari ti damo a nagakem nga “ari ti amianan” ken “ari ti abagatan”?
16 Umimdengkayo! Kas panangdeskribir iti panangrugi daytoy dramatiko a salisal, kuna ti anghel ni Jehova: “Pumigsanto ti ari ti abagatan, ti mismo a maysa kadagiti prinsipe [ni Alejandro]; ket [ti ari ti amianan] agballiginto maibusor kenkuana ket sigurado nga agturayto buyogen ti nakalawlawa a panagturay a dakdakkel ngem iti agturturay a pannakabalin dayta a maysa.” (Daniel 11:5) Dagiti titulo a “ti ari ti amianan” ken “ti ari ti abagatan” tukoyenna dagiti ari nga adda iti amianan ken abagatan ti ili ni Daniel, a nawayawayaan idin manipud iti panangkautibo ti Babilonia ket naisublidan iti daga ti Juda. Ti damo nga “ari ti abagatan” isu ni Ptolemy I ti Egipto. Maysa kadagiti heneral ni Alejandro a nangparukma ken Ptolemy I ken nagturay a “buyogen ti nakalawlawa a panagturay” isu ni Ari Seleucus I Nicator ti Siria. Isu ti nagakem nga “ari ti amianan.”
17. Asino ti nangituray iti daga ti Juda idi nangrugi ti panagsalisal ti ari ti amianan ken ti ari ti abagatan?
17 Idi mangrugi ti salisal, ti daga ti Juda saksakupen idi ti ari ti abagatan. Nanipud idi agarup 320 K.K.P., ginuyugoy ni Ptolemy I dagiti Judio a mapan idiay Egipto kas kolonista. Adda rimmang-ay a kolonia dagiti Judio idiay Alexandria, a nangibangonan ni Ptolemy I iti agdindinamag a libraria. Dagiti Judio sadi Juda nagtalinaedda a sakup ti Ptolemaiko nga Egipto, ti ari ti abagatan, agingga idi 198 K.K.P.
18, 19. Iti pannagna ti panawen, kasano a nangaramid dagiti dua nga agkaribal nga ari iti “nainkalintegan nga urnos”?
18 Maipapan iti dua nga ari, impadto ti anghel: “Iti ngudo ti sumagmamano a tawen aginnaliansadanto, ket ti mismo nga anak a babai ti ari ti abagatan umayto iti ari ti amianan tapno mangaramid iti nainkalintegan nga urnos. Ngem saannanto a mapagtalinaed ti bileg ti takiagna; ket isu saanto nga agtakder, uray ti takiagna; ket mayawatto, isu a mismo, ken dagidiay mangyeg kenkuana, ken ti nangputot kenkuana, ken daydiay mangpapigsa kenkuana kadagidiay a tiempo.” (Daniel 11:6) Kasano a natungpal daytoy?
19 Saan a tinukoy ti padto ni Antiochus I nga anak ken suno ni Seleucus I Nicator, gapu ta awan dakkel a gubat a nakirupakanna iti ari ti abagatan. Ngem ti sunona, a ni Antiochus II, naunday ti pannakigubatna ken ni Ptolemy II, ti anak ni Ptolemy I. Da Antiochus II ken ni Ptolemy II isuda ti nagakem nga ari ti amianan ken ari ti abagatan. Inasawa ni Antiochus II ni Laodice, ket naaddaanda iti anak a lalaki a Seleucus II ti naganna, sa ni Ptolemy II adda balasangna nga agnagan Berenice. Idi 250 K.K.P., nangaramid dagitoy dua nga ari “iti nainkalintegan nga urnos.” Kas gunggona daytoy nga aliansa, indiborsio ni Antiochus II ni Laodice a baketna sana inasawa ni Berenice, “ti mismo nga anak a babai ti ari ti abagatan.” Babaen ken Berenice, naaddaan iti anak a nangtawid iti trono ti Siria imbes a dagidiay annak ni Laodice.
20. (a) Kasano a saan a nakatakder ti ‘takiag’ ni Berenice? (b) Kasano a nayawat da Berenice, “dagidiay mangyeg kenkuana,” ken “daydiay mangpapigsa kenkuana”? (c) Asino ti nagbalin nga ari ti Siria kalpasan a napukaw ni Antiochus II “ti takiagna,” wenno pannakabalinna?
20 Ti ‘takiag’ ni Berenice, wenno pannakabalin a nangsuporta kenkuana, isu ni amana, ni Ptolemy II. Idi natay ni amana idi 246 K.K.P., saan a ‘napagtalinaed’ ni Berenice ken ni lakayna “ti bileg ti takiagna.” Inlaksid ni Antiochus II ni Berenice, sa inasawana manen ni Laodice, ket tinudinganna ti anakda a sunona. Kas implano ni Laodice, napapatay da Berenice ken ti anakna. Nabatad, dagiti ayudante a nangitulod ken Berenice idiay Siria manipud Egipto—“dagidiay mangyeg kenkuana”—napapatayda met. Sinabidongan pay ni Laodice ni Antiochus II, isu a ‘saan met a nakapagtakder ti takiagna,’ wenno pannakabalinna. Ngarud, ti ama ni Berenice—“ti nangputot kenkuana”—ken ti Siriano a lakayna—a temporario a ‘nangpapigsa’ kenkuana—parehoda a natay. Ni Seleucus II, nga anak ni Laodice, ti nabati nga ari ti Siria. Ania ti reaksion ti sumaruno a Ptolemaiko nga ari iti daytoy?
IBALES TI ARI TI PANNAKAPAPATAY TI KABSATNA
21. (a) Asino daydiay ‘maysa nga agtaud iti tarubong dagiti ramut’ ni Berenice, ket kasano a ‘timmakder’? (b) Kasano nga ‘immay’ ni Ptolemy III a “maibusor iti sarikedked ti ari ti amianan” ket inabakna?
21 “Sigurado a tumakderto iti saadna ti maysa nga agtaud iti tarubong dagiti ramutna,” kinuna ti anghel, “ket umayto iti puersa militar ket umay maibusor iti sarikedked ti ari ti amianan ket sigurado nga agtignayto maibusor kadakuada ket agballigi.” (Daniel 11:7) Ti “maysa nga agtaud iti tarubong” dagiti nagannak ni Berenice, wenno “dagiti ramutna,” isu ti kabsatna a lalaki. Idi natay ni amana, isut’ ‘timmakder’ nga ari ti abagatan, ni Paraon Ptolemy III ti Egipto. Dagdagus nga inyussuatna nga ibales ti pannakapapatay ti kabsatna a babai. Idi dumarup a maibusor ken Siriano nga Ari Seleucus II, nga isut’ inusar ni Laodice a nangpapatay kada Berenice ken ti anakna, immay a maibusor “iti sarikedked ti ari ti amianan.” Sinakup ni Ptolemy III ti nasarikedkedan a paset ti Antioquia ket pinapatayna ni Laodice. Idi nagpadaya nga inasakna ti pagturayan ti ari ti amianan, rinautna ti Babilonia ket immabante agingga idiay India.
22. Ania ti insubli ni Ptolemy III idiay Egipto, ket apay nga ‘iti sumagmamano a tawen immadayo iti ari ti amianan’?
22 Aniat’ simmaruno a napasamak? Ibaga kadatayo ti anghel ti Dios: “Ket kasta met nga agraman ti didiosda, agraman dagiti sinukog a ladawanda, agraman dagiti matarigagayan nga aruatenda a pirak ken balitok, ken agraman dagiti nakayawan isu umayto iti Egipto. Ket ti sumagmamano a tawen isu a mismo umadayonto iti ari ti amianan.” (Daniel 11:8) Nasurok a 200 a tawen kasakbayanna, pinarmek ni Persiano nga Ari Cambyses II ti Egipto ket inyawidna dagiti didiosen ti Egipto, “dagiti sinukog a ladawanda.” Idi rinautna ti Susa a dati a naarian a kabesera ti Persia, nabirokan ni Ptolemy III dagitoy a didiosen ket innalana ida a “nakayawan” idiay Egipto. Inyawidna pay a kas samsam ti gubat ti nagadu a “matarigagayan nga aruatenda a pirak ken balitok.” Gapu ta inkapilitan nga agawid tapno maep-epna ti iyaalsa idiay dagana, ‘immadayo’ ni Ptolemy III “iti ari ti amianan,” ket saannan nga intuloy a dinangran.
AGIBALES MET TI ARI TI SIRIA
23. Apay a ti ari ti amianan ‘nagsubli iti bukodna a daga’ kalpasan ti iseserrekna iti pagarian ti ari ti abagatan?
23 Aniat’ reaksion ti ari ti amianan? Naibaga ken Daniel: “Pudno nga umayto iti pagarian ti ari ti abagatan ket agsubli iti bukodna a daga.” (Daniel 11:9) Nagibales ti ari ti amianan, a ni Ari Seleucus II ti Siria. Sinerrekna ti “pagarian,” wenno sakup, ti Egipcio nga ari ti abagatan ngem naabak. Kaduana ti sangkabassit a natedda iti armadana, ni Seleucus II ‘nagsubli iti bukodna a daga,’ a nagsanud idi agarup 242 K.K.P. idiay Antioquia a kabesera ti Siria. Idi natay, ni Seleucus III nga anakna ti simmuno kenkuana.
24. (a) Aniat’ napasamak ken Seleucus III? (b) Kasano a ni Siriano nga Ari Antiochus III ‘immay ken linapunos ken linasatna’ ti pagturayan ti ari ti abagatan?
24 Aniat’ naipadto maipapan iti putot ni Ari Seleucus II ti Siria? Imbaga ti anghel ken Daniel: “Ita no maipapan iti annakna a lallaki, gargariendanto ti bagbagida ket pudno nga ummongendanto a sangsangkamaysa ti maysa a bunggoy dagiti dakkel a puersa militar. Ket no maipapan iti iyaay siguradonto nga umay ken manglapunos ken lumasat. Ngem agsublinto, ket gargariennanto ti bagina agingga iti sarikedkedna.” (Daniel 11:10) Kurang a tallo a tawen laeng ti panagturay ni Seleucus III gapu ta pinapatayda. Ni Antiochus III, a kabsatna, ti simmuno kenkuana iti trono ti Siria. Daytoy nga anak ni Seleucus II ti nangummong iti dakkel nga armada tapno rautenna ti ari ti abagatan, nga idin, isu ni Ptolemy IV. Nagballigi ti kabbaro a Siriano nga ari ti amianan a nanglaban iti Egipto ket naguyodna ti sangladan ti Seleucia, ti probinsia ti Coele-Siria, dagiti siudad ti Tiro ken Ptolemaïs, ken dagiti kabangibangna nga ili. Pinatakiasna ti buyot ni Ari Ptolemy IV ket sinakupna ti adu a siudad ti Juda. Idi primavera ti 217 K.K.P., pinanawan ni Antiochus III ti Ptolemaïs ket nagpaamianan, “agingga iti sarikedkedna” idiay Siria. Ngem adda umad-adani a panagbalbaliw.
NABALIKTAD TI KASASAAD
25. Sadino ti nagbakalan da Ptolemy IV ken ni Antiochus III, ket ania ti ‘nayawat iti ima’ ti Egipcio nga ari ti abagatan?
25 Kas ken Daniel, siseseggatay nga umimdeng iti sumaruno nga ipadto ti anghel ni Jehova: “Ti ari ti abagatan pagpungtotennanto ti riknana ket kasapulan a rummuarto ket makirupak kenkuana, awan sabali, iti ari ti amianan; ket sigurado a pagtakderennanto ti maysa a dakkel a bunggoy, ket ti bunggoy pudno a mayawatto iti ima dayta a maysa.” (Daniel 11:11) Buyogen ti 75,000 a tropa, ti ari ti abagatan, ni Ptolemy IV, nagpaamianan a nangsaranget iti kabusor. Ni Antiochus III a Siriano nga ari ti amianan, nangummong iti “dakkel a bunggoy” a buklen ti 68,000 a tumakder a lumaban kenkuana. Ngem ‘ti bunggoy nayawat iti ima’ ti ari ti abagatan iti gubat idiay Raphia a siudad iti igid ti baybay, saan nga adayo iti beddeng ti Egipto.
26. (a) Ania a “bunggoy” ti impanaw ti ari ti abagatan idi nakibakalda idiay Raphia, ket ania dagiti kondision ti tratado ti kappia a naaramid sadiay? (b) Kasano a ni Ptolemy IV ‘saanna nga inusar ti nabileg a saadna’? (c) Asino ti simmaruno nga ari ti abagatan?
26 Ituloy ti padto: “Ket ti bunggoy sigurado a maipanawto. Ti pusona tuman-okto, ket pudno nga ipasagnanto ti pinullo a ribu; ngem saannanto nga usaren ti nabileg a saadna.” (Daniel 11:12) Ni Ptolemy IV, ti ari ti abagatan, ‘impanawna’ ken patay ti 10,000 a Siriano a soldado ken 300 a kabaliero sana inyawid ti 4,000 a balud. Nangaramid ngarud dagita nga ari iti tratado tapno tagikuaen ni Antiochus III ti sangladan ti Seleucia iti Siria ngem inlusulosna ti Phoenicia ken ti Coele-Siria. Gapu iti daytoy a panagbiktoria, ‘timman-ok’ ti puso ti Egipcio nga ari ti abagatan, nangnangruna maibusor ken Jehova. Nagtalinaed ti Juda a sakup ni Ptolemy IV. Ngem, ‘saanna nga inusar ti nabileg a saadna’ a nangsurnad iti panagbiktoriana a maibusor iti Siriano nga ari ti amianan. Imbes ketdi, nagbiag a sigagaramugam ni Ptolemy IV, ket ti lima ti tawenna a barona, ni Ptolemy V, isu ti simmaruno a nagbalin nga ari ti abagatan iti sumagmamano a tawen sakbay ti ipapatay ni Antiochus III.
AGSUBLI TI MANANGPARMEK
27. Kasano a nagsubli ti ari ti amianan “iti ngudo dagiti tiempo” tapno maalana manen dagiti teritoria a ginuyod ti Egipto?
27 Gapu kadagiti panagbiktoriana, naawagan ni Antiochus III nga Antiochus a Dakkel. Maipapan kenkuana, kinuna ti anghel: “Ti ari ti amianan masapul nga agsubli ket mangipasdek iti bunggoy a dakdakkel ngem iti immuna; ket iti ngudo dagiti tiempo, iti sumagmamano a tawen, umayto, nga aramidenna dayta buyogen ti dakkel a puersa militar ken buyogen ti adu a sanikua.” (Daniel 11:13) Dagitoy a “tiempo” ket 16 wenno ad-adu pay a tawen kalpasan nga inabak dagiti Egipcio dagiti Siriano sadi Raphia. Idi nagbalin nga ari ti abagatan ni agtutubo a Ptolemy V, inrubbuat ni Antiochus III ti “bunggoy a dakdakkel ngem iti immuna” tapno maalana manen dagidi teritoria a ginuyod ti Egipcio nga ari ti abagatan. Tapno maragpatna dayta, nakikappon iti buyot ni Ari Felipe V ti Macedonia.
28. Ania dagiti nagproblemaan ti agtutubo nga ari ti abagatan?
28 Nakumikom met ti ari ti abagatan kadagiti problema iti las-ud ti pagarianna. “Kadagidiay a tiempo adunto dagidiay tumakder maibusor iti ari ti abagatan,” kinuna ti anghel. (Daniel 11:14a) Adu dagidiay ‘timmakder a maibusor iti ari ti abagatan.’ Malaksid iti panangsarangetna kadagiti puersa ni Antiochus III ken ti Macedoniano nga aliadona, sinango ti agtutubo nga ari ti abagatan dagiti problema idiay Egipto a pagilianna. Gapu ta nakuspag kadagiti Egipcio ni Agathocles a konseherona, a nagturay kas sandina, adu ti immalsa. Innayon ti anghel: “Ket ti annak dagiti mannanakaw iti ilim, iti biangda, maikuyogdanto tapno padasenda a pagbalinen a pumudno ti maysa a sirmata; ket kasapulan a maitibkoldanto.” (Daniel 11:14b) Adda pay dagiti kailian ni Daniel a nagbalin nga “annak dagiti mannanakaw,” wenno rebolusionario. Ngem palso ti uray ania a “sirmata” dagita a Judio tapno pagnguduenda ti panangituray ti Gentil iti dagada, ket dida agballigi, wenno “maitibkoldanto.”
29, 30. (a) Kasano a dagiti “takiag ti abagatan” simmukoda iti iraraut ti amianan? (b) Kasano a ti ari ti amianan ‘nagtakder iti daga ti Arkos’?
29 Intuloy pay nga impadto ti anghel ni Jehova: “Umayto ti ari ti amianan ket mangibangon iti baluarte a panglakub ket pudno a mangkautibonto iti siudad nga addaan kadagiti sarikedked. Ket no maipapan kadagiti takiag ti abagatan, saandanto nga agtakder, uray ti ili dagidiay pinilina; ket awanto ti pannakabalin a mamagtalinaed a sitatakder. Ket daydiay um-umay maibusor kenkuana agaramidto maitunos iti pagayatanna, ket awanto ti agtakder iti sanguananna. Ket agtakderto iti daga ti Arkos, ket iti imana addanto panangtalipupos.”—Daniel 11:15, 16.
30 Dagiti puersa ni Ptolemy V, wenno dagiti “takiag ti abagatan,” simmukoda iti iraraut ti amianan. Idiay Paneas (Cesaria Filipos), inyabug ni Antiochus III ni Heneral Scopas ti Egipto ken ti 10,000 a nalalaing a soldadona, wenno “dagidiay pinilina,” agingga idiay Sidon, “siudad nga addaan kadagiti sarikedked.” ‘Nangibangon’ sadiay ni Antiochus III iti “baluarte a panglakub,” ket innalana dayta a sangladan ti Phoenicia idi 198 K.K.P. Nagtignay a “maitunos iti pagayatanna” gapu ta dagiti puersa ti Egipcio nga ari ti abagatan dida nadaeran. Kalpasanna immabante ni Antiochus III maibusor iti Jerusalem, ti kabesera ti “daga ti Arkos,” ti Juda. Idi 198 K.K.P., nagbaliwen ti nangituray iti Jerusalem ken Juda manipud iti Egipcio nga ari ti abagatan ket nayawat iti Siriano nga ari ti amianan. Ket ni Antiochus III, nga ari ti amianan, nangrugin nga ‘agtakder iti daga ti Arkos.’ ‘Iti imana adda panangtalipupos’ kadagiti amin a simmukir a Judio ken Egipcio. Kasano ti kabayag nga aramiden daytoy nga ari ti amianan ti kaykayatna?
PAWILAN TI ROMA TI MANANGPARMEK
31, 32. Apay nga idi agangay nagaramid ti ari ti amianan kadagiti “nainkalintegan a kondision” ti pannakikappia iti ari ti abagatan?
31 Daytoy ti sungbat kadatayo ti anghel ni Jehova: “[Ti ari ti amianan] iturongnanto ti rupana nga umay buyogen ti kinapuersa ti intero a pagarianna, ket addanto dagiti nainkalintegan a kondision kenkuana; ket agtignayto a sibaballigi. Ket no maipapan iti anak a babai dagiti babbai, maipalubosto kenkuana nga isu dadaelenna. Ket saanto nga agtakder, ket saanto nga agtalinaed a kukuana.”—Daniel 11:17.
32 Ti ari ti amianan, ni Antiochus III, ‘inturongna ti rupana’ a mangdominar iti Egipto “buyogen ti kinapuersa ti intero a pagarianna.” Ngem nagangayanna nangaramid kadagiti “nainkalintegan a kondision” ti pannakikappia ken Ptolemy V, nga ari ti abagatan. Dagiti kalikagum ti Roma ti namagbaliw iti plano ni Antiochus III. Idi a nagkapponda ken Ari Felipe V ti Macedonia a maibusor iti agtutubo nga ari ti Egipto tapno gamgamenda dagiti teritoriana, dagiti konsehero ni Ptolemy V dimmawatda ti pannalaknib ti Roma. Tapno aprobetsarenna daytoy a gundaway a panangpalawa iti sakupen ti impluensiana, nagtignay ti Roma.
33. (a) Ania dagiti kondision ti kappia a nagtulagan da Antiochus III ken ni Ptolemy V? (b) Aniat’ panggep ti panagasawa ni Cleopatra I ken ni Ptolemy V, ken apay a di nagballigi daydi a gakat?
33 Gapu ta pinilit ti Roma, nakikappia ni Antiochus III iti ari ti abagatan. Imbes nga isukona dagiti teritoria a pinarmekna, a kas kinalikaguman ti Roma, implano ni Antiochus III ti sinsinan a panangisubli babaen ti panangiyasawana iti anakna a ni Cleopatra—ti “anak a babai dagiti babbai”—ken ni Ptolemy V. Dagiti probinsia a nakairamanan ti Juda, ti “daga ti Arkos,” ket maited kas dote iti ari. Ngem idi nagkasarda idi 193 K.K.P., saan nga inyawat ti ari ti Siria dagitoy a probinsia ken ni Ptolemy V. Napolitikaan a panagasawa daydi tapno ti Egipto ket sakupen ti Siria. Ngem saan a nagballigi daydi a gakat gapu ta ni Cleopatra I ‘saan a nagtalinaed a kukuana,’ tangay idi agangay dimmasig ken lakayna. Idi nagbettak ti gubat kada Antiochus III ken dagiti Romano, dimmasig ti Egipto iti Roma.
34, 35. (a) Aniada a “daga iti igid ti baybay” ti nangitaliawan ti ari ti amianan iti rupana? (b) Kasano a pinasardeng ti Roma ‘ti panangumsi’ manipud iti ari ti amianan? (c) Kasano a natay ni Antiochus III, ket asino ti simmaruno nga ari ti amianan?
34 Kas panangtukoyna kadagiti pannakaabak ti ari ti amianan, innayon ti anghel: “Ket [ni Antiochus III] italiawnanto ti rupana kadagiti daga iti igid ti baybay ket pudno a kautibuennanto ti adu. Ket ti maysa a komandante [Roma] kasapulan a pagsardengennanto ti pangumsi manipud kenkuana maipaay ti bagina [Roma], tapno awanton ti pannakaumsina [manipud ken Antiochus III]. [Ti Roma] pagsubliennanto iti dayta a maysa. Ket [ni Antiochus III] italiawnanto ti rupana kadagiti sarikedked ti bukodna a daga, ket sigurado a maitibkolto ken mapasag, ket saanton a masarakan.”—Daniel 11:18, 19.
35 Dagiti “daga iti igid ti baybay” buklen ti Macedonia, Grecia, ken Asia Menor. Bimtak ti gubat idiay Grecia idi 192 K.K.P., ket nauyotan ni Antiochus III nga agpa-Grecia. Gapu ta nadismaya ti Roma kadagiti gannuat ti ari ti Siria nga aggamgam pay kadagiti kanayonan a teritoria sadiay, opisial nga indeklara ti Roma a gubatenna. Isut’ inabak dagiti Romano idiay Thermopylae. Agarup makatawen kalpasan ti pannakaabakna idiay Magnesia idi 190 K.K.P., napilitan a nangisuko iti intero a Grecia, Asia Menor, ken dagiti lugar a lauden ti Bambantay ti Taurus. Nakaro ti panangmulta ti Roma kenkuana ket inturayannan ti Siriano nga ari ti amianan. Gapu ta napagtalaw idiay Grecia ken Asia Menor ken gistay napukawna amin a baporna, ‘intaliaw’ ni Antiochus III “ti rupana kadagiti sarikedked ti bukodna a daga,” idiay Siria. ‘Pinagsubli [dagiti Romano] kenkuana ti panangumsina kadakuada.’ Natay ni Antiochus III bayat a taktakawanna ti maysa a templo sadi Elymaïs, Persia, idi 187 K.K.P. Ngarud, ‘napasag’ ken sinunuan ni Seleucus IV nga anakna, ti simmaruno nga ari ti amianan.
AGTULTULOY TI SALISAL
36. (a) Kasano nga inkagumaan ti ari ti abagatan nga ituloy ti pannakirupak, ngem aniat’ napasamak kenkuana? (b) Kasano a napasag ni Seleucus IV, ket asino ti simmuno kenkuana?
36 Inkagumaan ni Ptolemy V, nga ari ti abagatan, a sakupen dagiti probinsia a pannakabagina koma kas dote ni Cleopatra, ngem nagpatingga dayta idi sinabidonganda. Ni Ptolemy VI ti nangsuno kenkuana. Ni ngay Seleucus IV? Gapu ta kasapulanna ti kuarta a pangbayad iti multa nga utangna iti Roma, imbaonna ni Heliodorus a tesorerona a mangsamsam kadagiti kinabaknang nga impapanda a naidulin idiay templo ti Jerusalem. Gapu ta aguman ni Heliodorus ti trono, pinapatayna ni Seleucus IV. Nupay kasta, ni Ari Eumenes ti Pergamo ken ni kabsatna nga Attalus impatugawda ni Antiochus IV iti trono, a kabsat ti napapatay nga ari.
37. (a) Kasano a pinadas nga ipakita ni Antiochus IV nga isu ket nabilbileg ngem ni Jehova a Dios? (b) Ti panangtabbaaw ni Antiochus IV iti templo idiay Jerusalem isut’ nangrubrob iti ania?
37 Ti kabbaro nga ari ti amianan, a ni Antiochus IV, inkagumaanna nga ipakita nga isu nabilbileg ngem iti Dios babaen ti panangpadasna a mamagpatingga iti urnos a panagdayaw ken Jehova. Kas panangkarit ken Jehova, indedikarna ken Zeus, wenno Jupiter, ti templo ti Jerusalem. Idi Disiembre 167 K.K.P., naipatakder ti pagano nga altar iti rabaw ti dakkel nga altar idiay paraangan ti templo nga inaldaw a pakapupuoran idi ti daton ken Jehova. Sangapulo nga aldaw kalpasanna, naidaton iti pagano nga altar ti sakripisio ken Zeus. Daytoy a panangtabbaaw isut’ nangrubrob iti iyaalsa dagiti Judio nga indauluan dagiti Maccabeo. Sinaranget ida ni Antiochus IV iti tallo a tawen. Idi 164 K.K.P., iti anibersario ti pannakatabbaaw, indedikar manen ni Judas Maccabeo ti templo ken Jehova ket nayussuat ti Hanukkah—ti piesta ti dedikasion.—Juan 10:22.
38. Kasano a nagpatingga ti panangituray dagiti Maccabeo?
38 Nalabit adda inaramid dagiti Maccabeo a tratado iti Roma idi 161 K.K.P. sada impasdek ti maysa a pagarian idi 104 K.K.P. Ngem nagtultuloy ti rinnisirisda iti Siriano nga ari ti amianan. Kamaudiananna, dinawatda a makibiang ti Roma. Sinakup ni Romano a Heneral Gnaeus Pompey ti Jerusalem idi 63 K.K.P. kalpasan ti tallo a bulan a pananglakub. Idi 39 K.K.P., dinutokan ti Romano a Senado ni Herodes—maysa nga Edomita—nga ari ti Judea. Gapu ta nagpatinggan ti panangituray dagiti Maccabeo, inturayanna ti Jerusalem idi 37 K.K.P.
39. Kasanokayo a nagunggonaan iti panangusigyo iti Daniel 11:1-19?
39 Anian a nakaay-ayat a makita ti detaliado a pannakatungpal ti umuna a paset ti padto maipapan kadagiti dua nga ari a nagsalisal! Wen, anian a nakaay-ayat a sukimaten ti historia ti agarup 500 a tawen kalpasan a naited ti propetiko a mensahe ken Daniel ken maipabigbig dagiti agtuturay a nagsaad kas ari ti amianan ken ari ti abagatan! Nupay kasta, agbalbaliw ti napolitikaan a kinasiasino dagitoy dua nga ari bayat nga agtultuloy ti panagrangetda agingga idi immay ni Jesu-Kristo ditoy daga ken agingga iti kaaldawantayo. No idiligtayo dagiti historikal a pasamak kadagiti makapainteres a detalye a naipalgak iti daytoy a padto, mabigbigtayto dagitoy dua nga agsalsalisal nga ari.
ANIA TI NAAWATANYO?
• Ania a dua a kapuonan dagiti napigsa nga ari ti timmanor kadagiti Helenistiko a pagarian, ket ania a panagrupak ti inrugi dagita nga ari?
• Kas naipadto iti Daniel 11:6, kasano a nagaramid dagiti dua nga ari iti “nainkalintegan nga urnos”?
• Kasano a nagtultuloy ti panagsalisal da
Seleucus II ken ni Ptolemy III (Daniel 11:7-9)?
Antiochus III ken ni Ptolemy IV (Daniel 11:10-12)?
Antiochus III ken ni Ptolemy V (Daniel 11:13-16)?
• Ania ti panggep ti panagasawa da Cleopatra I ken ni Ptolemy V, ket apay a di nagballigi dayta a gakat (Daniel 11:17-19)?
• Kasanokayo a nagunggonaan iti panangipangagyo iti Daniel 11:1-19?
[Salsaludsod]
[Tsart/Dagiti Ladawan iti panid 228]
AR-ARI ITI DANIEL 11:5-19
Ti Ari Ti Ari
ti Amianan ti Abagatan
Daniel 11:5 Seleucus I Nicator Ptolemy I
Daniel 11:6 Antiochus II Ptolemy II
(asawana ni Laodice) (anakna ni Berenice)
Daniel 11:7-9 Seleucus II Ptolemy III
Daniel 11:10-12 Antiochus III Ptolemy IV
Daniel 11:13-19 Antiochus III Ptolemy V
(anak, Cleopatra I) Suno:
Dagiti suno: Ptolemy VI
Seleucus IV ken
Antiochus IV
[Ladawan]
Sinsilio a mangiladawan ken Ptolemy II ken ni baketna
[Ladawan]
Seleucus I Nicator
[Ladawan]
Antiochus III
[Ladawan]
Ptolemy VI
[Ladawan]
Ni Ptolemy III ken dagiti sunona binangonda daytoy a templo ni Horus idiay Idfu, Makin-amianan nga Egipto
[Mapa/Dagiti Ladawan kadagiti panid 216, 217]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Dagiti titulo a “ti ari ti amianan” ken “ti ari ti abagatan” tukoyenna dagiti ari nga adda iti amianan ken abagatan ti ili ni Daniel
MACEDONIA
GRECIA
ASIA MENOR
ISRAEL
LIBYA
EGIPTO
ETHIOPIA
SIRIA
Babilonia
ARABIA
[Ladawan]
Ptolemy II
[Ladawan]
Antiochus a Dakkel
[Ladawan]
Tapi a bato a nakaisuratan dagiti opisial a pammilin ni Antiochus a Dakkel
[Ladawan]
Sinsilio a mangiladawan ken Ptolemy V
[Ladawan]
Ruangan ni Ptolemy III idiay Karnak, Egipto
[Ladawan iti panid 210]
[Ladawan iti panid 215]
Seleucus I Nicator
[Ladawan iti panid 218]
Ptolemy I
