Kapitulo Singko

Nalasat ti Pammatida ti Pannubok

1. Aniat’ kapanunotan ti adu a tattao no maipapan iti debosionda iti Dios ken iti daga a nakayanakanda?

AGPAAY kadi ti debosionyo iti Dios wenno iti pagilian a pagnanaedanyo? Adu ti kastoy ti isungbatda, ‘Padayawak ida nga agpada. Agdayawak iti Dios sigun iti isuro ti relihionko; maigiddato iti dayta, agsungdoak iti daga a nakayanakak.’

2. Kasano a ti ari ti Babilonia agpada nga agturay iti relihion ken iti politika?

² Nalabit kasla nalibeg itatta ti naggidiatan ti narelihiosuan a debosion ken ti patriotismo, ngem iti kadaanan a Babilonia saan idi a kasta. Kinapudnona, nagsinggalut unay ti estado ken ti relihion a no dadduma di mailasin ti naggidiatanda. “Iti kadaanan a Babilonia,” insurat ni Propesor Charles F. Pfeiffer, “ti ari agpada a nagserbi kas Nangato a Padi ken nagturay kadagiti umili. Isu idi ti agidaton ken mangikeddeng iti narelihiosuan a panagbiag dagiti iturayanna.”

3. Aniat’ mangipakita a relihioso unay ni Nabucodonosor?

³ Usigenyo ni Ari Nabucodonosor. Ti mismo a naganna kaipapananna “O Nebo, Salaknibam ti Agtawid!” Ni Nebo isu ti dios ti sirib ken agrikultura ti Babilonia. Napalalo ti kinarelihioso ni Nabucodonosor. Kas immun-una a naibagan, nagibangon ken pinapintasna dagiti templo ti nagadu a didiosen ti Babilonia ken nangnangruna a debosionado ken Marduk, nga isut’ pinadayawanna kadagiti panagbiktoriana iti gubat. * Agparang met a napalalo ti panagtalek ni Nabucodonosor iti panagipadles tapno maisayangkat dagiti planona iti dangadang.—Ezequiel 21:18-23.

4. Deskribirenyo ti narelihiosuan a kababalin ti Babilonia.

 ⁴ Wen, narelihiosuan a kababalin ti nanglapunos iti intero a Babilonia. Imparammag ti siudad ti kaadda ti nasurok a 50 a templo, a kadagita nagadu a didios ken didiosa dagiti nagrukbabanda, agraman ti trinidad da Anu (dios ti tangatang), ni Enlil (dios ti daga, angin, ken bagyo), ken ni Ea (dios ti dandanum). Sabali pay a trinidad ti buklen da Sin (ti dios a bulan), Shamash (ti dios nga init), ken Ishtar (ti diosa ti kinabunga). Ti salamangka, panagbaglan, ken astrolohia nalatak ti pasetda iti panagdaydayaw dagiti taga Babilonia.

5. Ania a karit ti pinarnuay ti narelihiosuan a kasasaad ti Babilonia no kadagiti Judio a naidestiero?

⁵ Ti pannakipulapol kadagiti tattao nga agdaydayaw iti adu a didios ket nangyeg iti nakaam-amak a karit kadagiti naidestiero a Judio. Sinigsiglo kasakbayanna, pinakdaaran ni Moises dagiti Israelita a dakesto unay ti ibungana no umalsada iti Katan-okan a Manangted-linteg. Kinuna ni Moises kadakuada: “Ni Jehova yegnakanto, ken ti arim nga ikabilmonto a mangituray kenka, iti maysa a nasion a dika am-ammo idi, sika wenno dagiti ammam; ket idiay agserbikanto kadagiti sabsabali a didios, a kayo ken bato.”—Deuteronomio 28:15, 36.

6. Apay a ti panagtaengda idiay Babilonia nangipasango iti naisangsangayan a karit kada Daniel, Hananias, Misael, ken Azarias?

⁶ Ita napasaranen a mismo dagiti Judio dayta a parikut. Ti panangsalimetmet iti kinatarnaw ken Jehova ket narigat, nangruna kada Daniel, Hananias, Misael, ken Azarias. Naisangsangayan ti pannakapili dagitoy nga uppat nga agtutubo a Hebreo a masanay para iti serbisio ti gobierno. (Daniel 1:3-5) Laglagipenyo a naipaayanda pay kadagiti Nababiloniaan a nagan—Baltazar, Sidrac, Mesac, ken Abednego—a nalabit tapno maimpluensiaanda a komomporme iti kabbaro nga aglawlawda. * Gapu iti natan-ok a saad dagitoy a lallaki, ti dida  panagrukbab kadagiti didiosen ti pagilian ket nakadidillaw—kinamanangliliput pay ketdi.

MAMAGPEGGAD TI BALITOK A LADAWAN

7. (a) Deskribirenyo ti ladawan nga impatakder ni Nabucodonosor. (b) Aniat’ nakairantaan dayta a ladawan?

⁷ Nalawag a tapno mapabilegna ti panagkaykaysa ti imperiona, nangisaad ni Nabucodonosor iti balitok a ladawan idiay tanap ti Dura. Agtayag iti 60 a kasiko (27 metro) ken 6 a kasiko (2.7 metro) ti kaakabana. * Adda dagiti mamati a ti ladawan ket maysa la a monmon, wenno adigi a monumento. Mabalin a nakangatngato ti nakaibatayanna sa adda dakkel nga estatua a kasla tao, a nalabit nangiladawan a mismo ken ni Nabucodonosor wenno iti dios a ni Nebo. Ngem uray ania dayta, daytoy nakangatngato a monumento ket simbolo ti Imperio ti Babilonia. Gapu ta kasta, nairanta a makita ken pagrukbaban.—Daniel 3:1.

8. (a) Siasino dagiti naayaban a tumabuno iti inagurasion ti ladawan, ket aniat’ nakalikaguman nga aramiden dagiti amin a presente? (b) Aniat’ dusa dagidiay di agruknoy iti ladawan?

⁸ Gapuna, inyurnos ni Nabucodonosor ti seremonia ti inagurasion. Inummongna dagiti satrapa, prepekto, gobernador, manangbalakad, tesorero, ukom, mahistrado ti polisia, ken amin dagiti administradorna kadagiti masakupan a distrito. Inriaw ti agipakpakdaar: “Maikunkuna kadakayo, O il-ili, nasional a bungbunggoy ken pagsasao, nga iti tiempo a mangngegyo ti uni ti sara a tangguyob, ti pito, ti sitara, ti tallo ti sulina nga arpa, ti pagtokar nga adda kuerdasna, ti gaita ken dagiti amin a kita ti pagtokar iti musika, agruknoy ken agdayawkayo iti ladawan a balitok nga impasdek ni Nabucodonosor nga ari. Ket siasinoman a saan nga agruknoy ken agdayaw maipalladawto iti gumilgil-ayab nga umap-apuy nga urno iti dayta met laeng a kanito.”—Daniel 3:2-6.

9. Aniat’ agparang a kaipapanan ti panagruknoyda iti ladawan nga impatakder ni Nabucodonosor?

 ⁹ Adda dagiti mamati nga inyurnos ni Nabucodonosor daytoy a seremonia tapno puersaenna dagiti Judio a mangikompromiso iti panagdayawda ken Jehova. Nalabit saan a kasta ti kaso, tangay nabatad a dagiti laeng opisial ti gobierno ti naayaban iti dayta a pasken. No kasta, ti laeng Judio a presente isu dagidiay adda annongenda iti gobierno. Ngarud, agparang a ti panagruknoyda iti saklang ti ladawan ket seremonia a nairanta a mangpabileg iti panagkaykaysa dagiti agturay nga opisial. Kuna ni eskolar John F. Walvoord: “Ti kasta a panagparang dagiti opisial no iti maysa a bangir ket makapnek a demostrasion ti bileg ti imperio ni Nabucodonosor ket iti sabali a bangir napateg dayta kas panangbigbig kadagiti didiosen a sigun iti kapanunotanda isuda ti nangted iti panagbiktoriada.”

DI NAKIKOMPROMISO DAGITI ADIPEN NI JEHOVA

10. Apay nga awan problema dagiti di Judio no iti panagtulnogda iti bilin ni Nabucodonosor?

¹⁰ Nupay debosionadoda kadagiti nagduduma a patron a didiosenda, kaaduan kadagidiay naummong iti saklang ti ladawan ni Nabucodonosor dida nagkitakit nga agrukbab iti dayta. “Nairuamda amin nga agrukbab kadagiti idolo, ket ti panagrukbabda iti maysa a dios saan nga isut’ nangipawil iti panagruknoyda iti sabali,” inlawlawag ti maysa nga eskolar ti Biblia. Intuloyna: “Mayalubog dayta kadagiti kadawyan a panangmatmat dagiti managrukbab iti idolo nga adu dagiti didiosen . . . ket saan a dakes ti agruknoy iti dios ti aniaman nga ili wenno pagilian.”

11. Apay a di kinayat da Sidrac, Mesac, ken Abednego ti agruknoy iti ladawan?

¹¹ Ngem, no kadagiti Judio, sabali a banag daydi. Imbilin kadakuada ti Diosda a ni Jehova: “Dika mangaramid iti maipaay kenka a ladawan a kinitikitan, uray ania a katulad ti adda idiay ngato sadi langit, wenno ti adda iti baba di toy daga; wenno ti adda iti danum iti uneg ti daga: Dika iruknoy ti bagim kadakuada wenno pagserbian ida; ta siak ni Jehova a Diosmo manangimonak a Dios.” (Exodo 20:4, 5) Gapuna, idi nangrugi ti musika ket nagpakleb ti tallaong iti sanguanan ti ladawan, dagiti tallo nga agtutubo a Hebreo—da Sidrac, Mesac, ken Abednego—nagtalinaedda a sitatakder.—Daniel 3:7.

12. Inakusar dagiti dadduma a Caldeo dagiti tallo a Hebreo gapu iti ania, ken apay a kasta?

¹² Ti di panagrukbab dagiti tallo a Hebreo nga opisial iti ladawan pinagpungtotna ti sumagmamano a Caldeo. Dagdagus nga immasidegda iti ari ket “inakusarda dagiti Judio.” * Saanda idi nga interesado iti aniaman a panangilawlawag. Yantangay kayatda a madusa dagiti Hebreo gapu iti di kinamatalek ken kinamanangliliput, kinuna dagiti nagidarum: “Adda sumagmamano a Judio a dinutokam iti panangaywan iti masaksakupan a distrito ti Babilonia, da Sidrac, Mesac ken Abednego; dagitoy a nabaneg a lallaki saandaka a rinaem, O ari, saanda a pagserserbian ti bukodmo a didios, ket ti ladawan a balitok nga impasdekmo saanda a pagdaydayawan.”—Daniel 3:8-12.

13, 14. Aniat’ reaksion ni Nabucodonosor iti inaramid da Sidrac, Mesac, ken Abednego?

¹³ Ania ket ngatan a pannakadismaya ni Nabucodonosor idi a sinukir dagiti tallo a Hebreo ti mandarna! Nalawag a di nagballigi a nangkomberte kada Sidrac, Mesac, ken Abednego nga agbalin a nasungdo a pasurot ti Imperio ti Babilonia. Dina met aya inedukaran ida kadagiti sirib dagiti Caldeo? Binaliwanna pay ketdi ti naganda! Ngem no impagarup ni Nabucodonosor a ti engrande nga edukasion isut’ mangisuro kadakuada iti baro a wagas ti panagdayaw wenno ti panangbaliwna iti naganda isut’ mangbaliw iti kinasia sinoda, nagkamali unay. Nagtalinaed da Sidrac, Mesac, ken Abednego a nasungdo nga adipen ni Jehova.

¹⁴ Nakapungtot ni Ari Nabucodonosor. Dagdagus, pinaayabanna da Sidrac, Mesac, ken Abednego. Dinamagna: “Pudno kadi a kasta, O Sidrac, Mesac ken Abednego, a saanyo a pagserserbian ti bukodko a didios, ket ti ladawan a balitok nga impasdekko saanyo a pagdaydayawan?” Sigurado a naklaat ken kasla di mamati ni Nabucodonosor idi sinaona dagitoy. Total, mabalinna nga inrason, ‘Kasano ketdin a ti tallo a lallaki a nasimbeng ti panunotna supringenda ti kasta a simple a bilin—ket nagkaro ti dusa ti sumukir?’—Daniel 3:13, 14.

15, 16. Ania a gundaway ti indiaya ni Nabucodonosor kadagiti tallo a Hebreo?

¹⁵ Situtulok idi ni Nabucodonosor a mangted iti sabali pay a gundaway kadagiti tallo a Hebreo. “Ita no nakasaganakayon,” kinunana, “tapno inton mangngegyo ti uni ti sara a tangguyob, ti pito, ti sitara, ti tallo ti sulina nga arpa, ti pagtokar nga adda kuerdasna, ken ti gaita ken dagiti amin a kita ti pagtokar iti musika, agruknoy ken agdayawkayo iti ladawan nga inaramidko, naimbag. Ngem no dikay agdayaw, iti dayta met laeng a kanito maipalladawkayto iti gumilgil-ayab a naapuy nga urno. Ket siasino dayta a dios a makabael a mangalaw kadakayo manipud iti im-imak?”—Daniel 3:15.

¹⁶ Nabatad a daydi leksion maipapan iti ladawan a natagtagainepna (a nairekord iti Daniel kapitulo 2) di naimula iti isip ken puso ni Nabucodonosor. Nalabit nalipatannan dagiti mismo a sinaona ken Daniel: “Ti Diosyo ket Dios dagiti didios, ken Apo ti ar-ari.” (Daniel 2:47) Itan agparang a karkaritenen ni Nabucodonosor ni Jehova, nga ibagbagana nga uray Isu dina maisalakan dagiti Hebreo manipud pannusa nga agur-uray kadakuada.

17. Aniat’ insungbat da Sidrac, Mesac, ken Abednego iti tukon ti ari?

¹⁷ Saanen a kasapulan da Sidrac, Mesac, ken Abednego  nga utoben pay dagiti problema. Dagdagus a simmungbatda: “O Nabucodonosor, iti daytoy a banag saanmi a kasapulan ti mangisungbat kenka iti maysa a sao. No maipalladawkami, ti Diosmi a pagserserbianmi kabaelannakami nga alawen. Manipud iti gumilgil-ayab a naapuy nga urno ken manipud iti imam, O ari, alawennakamto. Ngem no saan, maipakaammo koma kenka, O ari, a ti didiosmo saan nga isuda ti pagserbianmi, ket ti ladawan a balitok nga impasdekmo saanminto a pagdayawan.”—Daniel 3:16-18.

NAITAPUAKDA ITI DUMARDARANG NGA URNO!

18, 19. Aniat’ napasamak idi naipalladaw dagiti tallo a Hebreo idiay umap-apuy nga urno?

¹⁸ Sirurungsot, imbilin ni Nabucodonosor a padarangen dagiti adipenna ti urno iti mamimpito a napudpudot ngem ti gagangay. Sana binilin ti “sumagmamano a nabaneg a lallaki a napnuan-bileg” a parautanda da Sidrac, Mesac, ken Abednego ket impalladawda ida iti “gumilgil-ayab a naapuy nga urno.” Sinurotda dagiti bilin ti ari, nga impisokda dagiti tallo a Hebreo idiay apuy, a sipaparaut ken naan-anay a sikakawes—nalabit tapno naparpartak a lamuten ida ti apuy. Nupay kasta, dagidi alipores ni Nabucodonosor ti pinatay ti gil-ayab ti apuy.—Daniel 3:19-22.

¹⁹ Ngem adda karkarna a napasamak. Nupay adda da Sidrac, Mesac, ken Abednego iti tengnga ti umap-apuy nga urno, saan ida a linamut ti apuy. Agasenyo ti pannakakellaat ni Nabucodonosor! Naipalladawda iti gumilgil-ayab nga apuy, a sipaparaut, ngem sibibiagda pay laeng. Wen, sibubulosda a magmagna iti tengnga ti apuy! Ngem adda pay sabali a nadlaw ni Nabucodonosor. “Saan kadi a tallo a nabaneg a lallaki ti impalladawtayo a sipaparaut iti tengnga ti apuy?” insaludsodna kadagiti nangangato a naarian nga opisialna. “Wen, O ari,” insungbatda. “Adtoy!” impukkaw  ni Nabucodonosor, “makitak ti uppat a nabaneg a lallaki nga agpagnapagna a siwayawaya iti tengnga ti apuy, ket saanda a nasaktan, ket ti langa daydiay maikapat umarngi iti anak ti didios.”—Daniel 3:23-25.

20, 21. (a) Aniat’ nadlaw ni Nabucodonosor idi rimmuar da Sidrac, Mesac, ken Abednego iti urno? (b) Aniat’ inkapilitan a bigbigen ni Nabucodonosor?

²⁰ Immasideg ni Nabucodonosor iti ruangan ti dumardarang nga urno. “Sidrac, Mesac, ken Abednego, dakayo nga ad-adipen ti Kangatuan a Dios,” impukkawna, “rummuarkayo ket umaykayo ditoy!” Idin rimmuar dagiti tallo a Hebreo iti tengnga ti apuy. Sigurado a naklaat amin dagidi nakasaksi iti daytoy a milagro—agraman dagiti satrapa, prepekto, gobernador, ken nangangato nga opisial. Ay ket, kunam la no di pulos simrek iti urno dagitoy tallo nga agtutubo! Awan agat-apuy nga angotda, ket awan uray maysa a buok kadagiti uloda ti nasiraman.—Daniel 3:26, 27.

²¹ Ita napilitan ni Ari Nabucodonosor a mangbigbig a ni Jehova ti Kangatuan a Dios. “Bendito koma ti Dios da Sidrac, Mesac ken Abednego,” kunana, “a nangibaon iti anghelna ken nangalaw kadagiti adipenna a nagtalek kenkuana ken namagbalbaliw iti mismo a sao ti ari ken nangyawat iti bagbagida, agsipud ta sanda a pagserbian ken saanda a pagdayawan a pulos ti aniaman a dios malaksid iti bukodda a Dios.” Kalpasanna, innayon ti ari daytoy nainget a pakdaar: “Manipud kaniak maituyang ti maysa a bilin, nga aniaman nga ili, nasional a bunggoy wenno pagsasao nga agsao iti aniaman a di umiso maibusor iti Dios da Sidrac, Mesac ken Abednego rebbeng a marangrangkay, ket ti balayna mapagbalin a publiko a pagiblengan; yantangay awan ti sabali a dios a makabael a mangispal a kas iti daytoy.” Iti kasta, dagiti tallo a Hebreo naisublida iti naarian a parabur ket ‘rimmang-ayda kadagiti masaksakupan a distrito ti Babilonia.’—Daniel 3:28-30.

 TI PAMMATI KEN TI PANNUBOK ITATTA

22. Kasano a maipaspasango dagiti agdama nga adipen ni Jehova kadagiti sirkumstansia nga umarngi iti napasaran da Sidrac, Mesac, ken Abednego?

²² Itatta, sarsarangten dagiti agdaydayaw ken Jehova dagiti sirkumstansia nga umarngi iti napasaran da Sidrac, Mesac, ken Abednego. Wen, nalabit saan a literal a naidestiero dagiti tattao ti Dios. Nupay kasta, kinuna ni Jesus a dagiti pasurotna “saanda a paset ti lubong.” (Juan 17:14) “Ganggannaetda” yantangay dida suroten dagiti di nainkasuratan a kustombre, kababalin, ken ar-aramid dagiti adda iti aglikmutda. Kas iti insurat ni apostol Pablo, dagiti Kristiano “sumardeng[da] a maisuksukog maitunos iti daytoy a sistema ti bambanag.”—Roma 12:2.

23. Kasano nga impakita dagiti tallo a Hebreo ti di maisin a takderda, ket kasano a matulad itatta dagiti Kristiano ti ehemploda?

²³ Di kinayat dagiti tallo a Hebreo ti pasukog a maitunos iti sistema ti Babilonia. Uray ti naan-anay nga instruksion iti sirib dagiti Caldeo dina pinagbaw-ing ida. Di maikompromiso ti takderda no maipapan iti panagdayaw, ken para ken Jehova ti kinasungdoda. Kasta met koma ti kinatibker dagiti Kristiano itatta. Saan a kasapulan nga agbainda gapu ta naigidiatda kadagiti taga lubong. Kinapudnona, “ti lubong aglabas ken kasta met ti tarigagayna.” (1 Juan 2:17) Isu a minamaag ken awan kaes-eskanna ti umabuloy iti daytoy matmatayen a sistema ti bambanag.

24. Kasano a mayasping ti takder dagiti pudno a Kristiano no idilig kadagidiay tallo a Hebreo?

²⁴ Masapul nga aluadan dagiti Kristiano ti tunggal kita ti idolatria, agraman dagidiay makaallilaw a porma ti idolatria. * (1 Juan 5:21) Situtulnog ken siraraem a nagtakder da Sidrac, Mesac, ken Abednego iti sanguanan ti balitok a ladawan, ngem nabigbigda a ti panagruknoy iti dayta ket saan laeng a panangipakita iti panagraem. Panagdayaw dayta, ket pagpungtotenda ni Jehova no makiramanda. (Deutero nomio 5:8-10) Insurat ni John F. Walvoord: “Kayariganna ti panagsaludo iti bandera, nupay, gapu iti panagsinggalut ti narelihiosuan ken nasional a kinasungdo, mabalin met a narelihiosuan ti kayulogan dayta.” Itatta, kasta met laeng a natibker a takder ti iparangarang dagiti pudno a Kristiano maibusor iti idolatria.

25. Aniat’ naadalyo a leksion iti pudpudno a pakasaritaan da Sidrac, Mesac, ken Abednego?

²⁵ Ti salaysay ti Biblia maipapan kada Sidrac, Mesac, ken Abednego mangipaay iti nagsayaat a leksion a pagnakman dagiti amin a determinado a mangipaay ken Jehova iti naipamaysa a debosion. Nabatad a sipapanunot ni apostol Pablo kadagitoy tallo a Hebreo idi dinakamatna dagiti adu a nangalagad iti pammati, agraman dagidiay “dinepdepda ti puersa ti apuy.” (Hebreo 11:33, 34) Gunggonaanto ni Jehova amin dagidiay mangtulad iti kasta a pammati. Naispal dagiti tallo a Hebreo manipud iti dumardarang nga urno, ngem masiguradotayo a pagungarennanto dagiti isuamin a nasungdo a natay gapu iti kinatarnawda ket bendisionannanto ida iti biag nga agnanayon. Aniaman kadagitoy, ni Jehova “salaknibanna dagiti kararua dagiti sasantona; isalakanna ida iti ima dagiti nadangkes.”—Salmo 97:10.

[Footnotes]

ANIA TI NAAWATANYO?

• Apay a di kinayat da Sidrac, Mesac, ken Abednego ti agruknoy iti ladawan nga impatakder ni Nabucodonosor?

• Aniat’ reaksion ni Nabucodonosor iti takder dagiti tallo a Hebreo?

• Kasano a ginunggonaan ni Jehova dagiti tallo a Hebreo gapu iti pammatida?

• Aniat’ naadalyo iti panangipangagyo iti pudpudno a pakasaritaan da Sidrac, Mesac, ken Abednego?

[Salsaludsod]

 [Ladawan iti panid 68]

 [Dagiti Ladawan iti panid 70]

1. Torre a templo (ziggurat) idiay Babilonia

2. Templo ni Marduk

3. Bronze a plake [tapi] a mangiladawan kada didiosen a Marduk (kannigid) ken ni Nebo (kannawan) a nakatakder iti dragon

4. Kitikit ni Nabucodonosor, a nagdindinamag gapu kadagiti patpatakderna

 [Ladawan iti panid 76]

 [Ladawan iti panid 78]