Kapitulo Dos

Ti Daniel—Libro a Mabisbista

1, 2. Kasano a maikuna a naakusar ti libro ni Daniel, ket apay a kunaenyo a nasken nga usigentayo ti ebidensia a mangidepensa iti dayta?

IPAPANYO nga addakayo iti husgado, a tabtabunuanyo ti napateg a bista. Adda tao nga inakusarda iti panangsaur. Ipapilit ti piskal a nakabasol dayta a tao. Ngem, ti akusado nabayagen nga agdindinamag iti kinatarnawna. Saankay kadi nga interesado a dumngeg iti ebidensia nga iparang ti mangidepensa kenkuana?

² Umarngi ti situasionyo no maipapan iti libro ti Biblia a Daniel. Ti nagsurat ket tao a nagdindinamag a natarnaw. Ti libro a naipanagan kenkuana ket nararaem unay iti rinibun a tawen. Nalatak dayta kas autentiko a historia, nga insurat ni Daniel, maysa a Hebreo a propeta a nagbibiag idi maikapito ken maikanem a siglo K.K.P. Ipakita ti umiso a kronolohia ti Biblia a daytoy a libro saklawenna ti tiempo manipud idi agarup 618 agingga idi 536 K.K.P. a dayta ti petsa a pannakakompletona. Ngem maak-akusar daytoy a libro. Adda dagiti ensiklopedia ken dadduma pay a reperensia a mangiparipirip wenno diretso a mangipapilit a bugos dayta.

3. Aniat’ kunaen ti The New Encyclopædia Britannica maipapan iti kina-autentiko ti libro ni Daniel?

³ Kas pagarigan, bigbigen ti The New Encyclopædia Britannica a ti libro ni Daniel ket dati “a sapasap nga inannugotda kas pudpudno a historia, a naglaon iti agpaypayso a padto.” Nupay kasta, kuna ti Britannica nga iti kinapudnona, ti Daniel “naisurat iti naladladaw a panawen ti nasional a krisis—idi madama ti nakaro a pannakaidadanes dagiti Judio iti sidong [ti Ari ti Siria a] ni Antiochus IV Epiphanes.” Pinetsaan ti ensiklopedia ti libro iti nagbaetan ti 167 ken 164 K.K.P. Daytoy met la a libro kunaenna a ti nagsurat iti libro a Daniel dina impadto ti masanguanan no di ket indatagna “dagiti ammona a pasamak  iti napalabas a historia a kas man la padpadto a mapasamak iti masanguanan.”

4. Kaano a nangrugi ti panangkritikarda iti libro ni Daniel, ket aniat’ nangrubrob kadagiti umarngi a kritisismo kadagiti kallabes la a siglo?

⁴ Namunganayan ti kakasta nga ideya? Saan a kabbaro ti panangkritikarda iti libro ni Daniel. Nangrugi daytoy idi maikatlo a siglo K.P. babaen ken pilosopo a Porfirio. Kas kadagiti adu iti daydi Imperio ti Roma, nagamkanna ti impluensia ti Kristianidad. Sangapulo ket lima a libro ti insuratna a pangpakapuy iti daytoy “baro” a relihion. Ti maika-12 kinontrana ti libro ni Daniel. Imbaga ni Porfirio a bugos dayta a libro, nga insurat ti maysa a Judio idi maikadua a siglo K.K.P. Kakasta a panangatakar ti rimsua idi maika-18 ken maika-19 a siglo. Sigun iti panangmatmat dagiti higher critics ken rationalist, ti padto—panangipakauna kadagiti pasamak iti masakbayan—ket imposible. Nagbalin ni Daniel a paboritoda a puntiria. Kayariganna, nabista ni Daniel ken ti librona iti husgado. Kuna dagiti kritiko nga addaanda iti umdas a prueba a ti libro ket saan nga insurat ni Daniel bayat ti pannakaidestiero dagiti Judio idiay Babilonia, no di ket sabali ti nangisurat sumagmamano a siglo kalpasanna. * Aglaplapusanan ti panangatakarda isu a natignay pay ketdi ti maysa nga autor a nangisurat iti pangidepensana nga inawaganna ti Daniel in the Critics’ Den.

5. Apay a napateg ti isyu maipapan iti kina-autentiko ti Daniel?

⁵ Adda kadi pammatalged iti natured a panangatakar dagitoy a kritiko? Wenno suportaran kadi ti ebidensia ti akusado? Adu ti napateg nga isyu a nairaman ditoy. Saan laeng a ti reputasion daytoy kadaanan a libro ti nairaman no di pay ket ti masanguanantayo. No bugos ti libro ni Daniel, dagiti karina maipapan iti masanguanan ti sangatauan ket bale kawawda a sasao. Ngem no naglaon kadagiti pudpudno a padto, di pagduaduaan a siga gagarkayto a mangammo no aniat’ kayulogan dagitoy kadatayo itatta. Ita ta sipapanunottayo iti dayta, usigentayo ti sumagmamano kadagiti panangatakarda iti Daniel.

6. Ania ti pasaray ipabpabasolda maipapan iti historia a linaon ti Daniel?

⁶ Alaentay, kas pagarigan, ti pammabasol a nailanad iti The Encyclopedia Americana: Iti Daniel, “nakaro ti pannakatiritir ti adu a historikal a detalye dagiti nagkauna a periodo [kas iti pannakaidestiero idiay Babilonia]. Agpayso kadi daytoy? Saggaysaentayo nga usigen ti tallo kadagitoy ipappapanda a biddut.

TI KASO MAIPAPAN ITI AWAN NGA ARI

7. (a) Apay a ti panangdakamat ni Daniel ken Belsazar nabayagen a pagay-ayatan dagiti kritiko ti Biblia? (b) Aniat’ nagbanagan ti opinion a ni Belsazar ket sarsarita laeng?

⁷ Insurat ni Daniel a ni Belsazar, nga “anak” ni Nabucodonosor, agturturay kas ari ti Babilonia idi narebbek ti siudad. (Daniel 5:1, 11, 18, 22, 30) Nabayagen nga at-atakaren dagiti kritiko daytoy a punto, tangay Biblia laeng ti pagparangan ti nagan ni Belsazar. Imbes ketdi, dagiti kadaanan a historiador tinukoyda ni Nabonidus, a simmuno ken Nabucodonosor, kas maudi kadagiti ari ti Babilonia. Gapuna, idi 1850, kinuna ni Ferdinand Hitzig a ni Belsazar ket nabatad a paset laeng ti imahinasion ti mannurat. Ngem saan kadi nga agparang kadakayo a medio darasudos ti opinion ni Hitzig? Total, ti kadi saan a pulos pannakadakamat daytoy nga ari—nangruna iti periodo nga annugotenda a nakirang dagiti historikal a rekord—talaga a paneknekanna nga isu ket awan? Nupay kasta, idi 1854 nakabakabda ti babassit a damili a cylinder kadagiti reggaay ti kadaanan nga Ur a siudad ti Babilonia idiay makin-abagatan nga Iraq itan. Dagitoy a cuneiform a dokumento a kukua ni Ari Nabonidus ramanenna ti kararag para ken “Bel-sar-ussur, ti inauna nga anakko.” Immanamong uray dagiti kritiko: Isu daytoy ti Belsazar iti libro ni Daniel.

8. Kasano a napaneknekan a pudno ti panangdeskribir ni Daniel ken Belsazar kas agturturay nga ari?

⁸ Kaskasdi, saan a napnek dagiti kritiko. “Awan a pulos ti paneknekan daytoy,” insurat ti maysa nga agnagan H. F. Talbot.  Impapilitna a ti naisurat nga anak nalabit bassit la nga ubing, idinto ta indatag ni Daniel dayta kas agturturay nga ari. Ngem, nakatawen laeng kalpasan ti pannakaipablaak dagita a komento ni Talbot, ad-adu pay a tapi a cuneiform ti nakabakab a nangtukoy ken Belsazar kas addaan kadagiti sekretario ken opisial iti sangakabbalayanna. Sigurado a saan nga ubing daytoy! Idi agangay, dagiti dadduma a tapi pinasingkedanda daytoy a banag, nga inlawlawagda nga awan ni Nabonidus idiay Babilonia pasaray iti adu a tawtawen. Impakita pay dagitoy a tapi a kabayatan dagita a tiempo, “inyawat[na] ti kinaari” ti Babilonia iti inauna nga anakna (ni Belsazar). Kadagita a tiempo, bale nagari ni Belsazar—a kagiddan ni amana a nagturay. *

9. (a) Aniat’ mabalin a kayat a sawen ni Daniel idi kinunana a ni Belsazar ket anak ni Nabucodonosor? (b) Apay a kamali dagiti kritiko no ipapilitda a di pulos imparipirip ni Daniel ti kaadda ni Nabonidus?

⁹ Gapu ta dida pay mapnek, ireklamo ti dadduma a kritiko a ti Biblia inawaganna ni Belsazar, saan a kas anak ni Nabonidus, no di ket anak ni Nabucodonosor. Ipilit dagiti dadduma a di pay pulos impasimudaag ni Daniel ti kaadda ni Nabonidus. Nupay kasta, awan mamaay dagita nga argumento no masukimat. Agparang nga inkasar ni Nabonidus ti balasang ni Nabucodonosor. No kasta, ni Belsazar ket apoko ni Nabucodonosor. Iti lenguahe a Hebreo ken Aramaico awan ti sao para iti “lolo” wenno “apoko”; ti “anak ni” mabalin a kaipapananna ti “apoko ni” wenno uray “kaputotan ni.” (Idiligyo ti Mateo 1:1.) Kanayonanna, iparipirip ti salaysay ti Biblia a ni Belsazar ket anak ni Nabonidus. Idi nagpigergerda gapu iti karkarna a surat iti diding, intukon ni desperado a Belsazar ti maikatlo a saad iti pagarian iti asinoman a makaibuksil kadagidi a sasao. (Daniel 5:7) Apay a maikatlo imbes a maikadua? Daytoy a tukon ipasimudaagna nga addan nangokupar iti umuna ken maikadua  a saad. Kinapudnona, isuda—da Nabonidus ken ti anakna, ni Belsazar.

10. Apay a ti salaysay ni Daniel maipapan kadagiti ar-ari ti Babilonia ad-adda a detaliado ngem iti salaysay dagiti sabsabali a nagkauna a historiador?

¹⁰ No kasta, ti panangdakamat ni Daniel ken Belsazar ket saan nga ebidensia ti “nakaro ti pannakatiritir” a historia. Maisungani ketdi, ni Daniel—nupay saan a historia ti Babilonia ti insuratna—idatagna kadatayo ti ad-adda a detaliado a panangmatmat iti monarkia ti Babilonia ngem dagidi nagkauna a sekular a historiador a kas kada Herodotus, Xenophon, ken Berossus. Apay a nabaelan ni Daniel nga inrekord dagiti pasamak a dida nabaelan nga insurat? Ngamin adda idi idiay Babilonia. Ti librona ket gapuanan ti mismo a nakasaksi, saan ket a gapuanan ti maysa nga impostor kadagiti simmagsaganad a siglo.

SIASINO NI DARIO A MEDO?

11. Sigun ken Daniel, siasino ni Dario a Medo, ngem aniat’ naikuna maipapan kenkuana?

¹¹ Impadamag ni Daniel nga idi narbek ti Babilonia, adda ari nga agnagan “Dario a Medo” a nangrugi a nagturay. (Daniel 5:31) Di pay nasarakan idi ti nagan ni Dario a Medo kadagiti sekular wenno arkeolohikal a rekord. Gapuna, idagadag ti The New Encyclopædia Britannica a daytoy a Dario ket “sarsarita laeng.”

12. (a) Apay nga agan-annad koma dagiti kritiko ti Biblia imbes a diretso nga ibagada nga awan kasta a Dario a Medo? (b) Aniat’ maysa a posibilidad maipapan iti kinasiasino ni Dario a Medo, ket ania nga ebidensia ti mangipasimudaag iti daytoy?

¹² Naan-annad dagiti dadduma nga eskolar. Total, dagiti kritiko inawaganda met idi ni Belsazar kas “sarsarita laeng.” Sigurado, kastanto manen ti kaso ni Dario. Impalgaken dagiti tapi a cuneiform a ni Ciro a Persiano saanna a dagus nga inusar ti titulo nga “Ari ti Babilonia” kalpasan ti pannakaparmek dayta. Insingasing ti maysa a managsirarak: “Asinoman a nangawit iti titulo nga ‘Ari ti Babilonia’ ket maysa a basalio nga ari iti sidong ni Ciro, saan ket a ni Ciro a mismo.” Saan ngata a Dario ti nausar nga agturay a nagan, wenno titulo, dayta  mannakabalin nga opisial a Medo a nabati a nangimaton iti Babilonia? Isingasing dagiti dadduma a nalabit ni Dario daydiay lalaki a Gubaru ti naganna. Impatugaw ni Ciro ni Gubaru kas gobernador ti Babilonia, ket pasingkedan dagiti sekular a rekord nga isu nagturay a buyogen ti dakkel a pannakabalin. Kuna ti maysa a tapi a cuneiform a nangdutok kadagiti bise gobernador iti intero a Babilonia. Makapainteres ta kuna ni Daniel a nangdutok ni Dario kadagiti 120 a panguluen a mangituray iti pagarian ti Babilonia.—Daniel 6:1.

13. Aniat’ nainkalintegan a rason no apay a ni Dario a Medo ket nadakamat iti libro ni Daniel ngem saan kadagiti sekular a rekord?

¹³ Inton agangay, ad-adunto ti matakuatan a direkta nga ebidensia iti kinasiasino daytoy nga ari. Kaskasdi, ti agparang a panagulimek ti arkeolohia maipapan iti daytoy dina paneknekan a ni Dario ket “sarsarita laeng,” ken nakarkaro pay a saan a dayta ti pangibatayan a bugos ti intero a libro ni Daniel. Ad-adda a rasonable no matmatantay ti salaysay ni Daniel kas testimonia ti mismo a nakasaksi ken mas detaliado ngem dagiti nabatbati pay a sekular a rekord.

TI PANAGTURAY NI JEHOIAQUIM

14. Apay a saan nga agsinnupiat ti dinakamat da Daniel ken Jeremias no maipapan ti tawtawen a panagturay ni Ari Jehoiaquim?

¹⁴ Kuna ti Daniel 1:1: “Iti maikatlo a tawen ti panagari ni Jehoiaquim nga ari ti Juda, ni Nabucodonosor nga ari ti Babilonia immay iti Jerusalem ket linakubna.” Kuna dagiti kritiko a biddut daytoy a teksto gapu ta kasla di maitunos ken Jeremias, a nagkuna a ti maikapat a tawen ni Jehoiaquim isut’ umuna a tawen ni Nabucodonosor. (Jeremias 25:1; 46:2) Konkontraen kadi ni Daniel ni Jeremias? Babaen iti ad-adu nga impormasion, nalaklaka a malawlawagan dayta. Idi damo nga insaad ni Faraon Necho kas ari idi 628 K.K.P., nagbalin ni Jehoiaquim a paspasurot laeng ti ari ti Egipto. Agarup tallo a tawen daytoy sakbay a sinunuan ni Nabucodonosor ni amana iti trono ti Babilonia, idi 624 K.K.P. Din nagbayag (idi 620 K.K.P.), rinaut ni Nabucodonosor ti Juda ket pinagbalinna ni Jehoiaquim kas basalio nga ari iti babaen ti Babilonia. (2 Ar-ari 23:34; 24:1)  Iti maysa a Judio nga agnanaed idiay Babilonia, ti “maikatlo a tawen” ni Jehoiaquim isut’ maikatlo a tawen a panagserbina kas basalio nga ari ti Babilonia. Kasta ti panangmatmat ni Daniel idi nagsurat. Nupay kasta, nagsurat ni Jeremias sigun iti panangmatmat dagiti Judio nga agnanaed a mismo idiay Jerusalem. Gapuna tinukoyna a ti panagturay ni Jehoiaquim nangrugi idi insaad ni Faraon Necho kas ari.

15. Apay a nakapuy nga argumento ti panangatakar iti petsa a masarakan iti Daniel 1:1?

¹⁵ Ngarud, talaga a daytoy nga ipagarupda a panagsimparat lallalona ketdi a nayonan ti ebidensia nga insurat ni Daniel ti librona idiay Babilonia bayat a kaduana dagiti Judio a naidestiero. Ngem adda pay nakabatbatad a biddut iti daytoy argumentoda a maikontra iti libro ni Daniel. Laglagipenyo a ti nagsurat iti Daniel nabatad nga iggemna ti libro ni Jeremias ket nagadaw pay iti dayta. (Daniel 9:2) No ti nagsurat iti Daniel ket nautek a palsipikador, a kas kunaen dagiti kritiko, irisgona ket ngatan a kontraen ti mararaem unay a mannurat a kas ken Jeremias—ken iti mismo pay ketdi nga umuna a bersikulo ti librona? Siempre, saan!

NAKAPPAPATI A DETALYE

16, 17. Kasano a ti ebidensia dagiti arkeologo suportaranda ti salaysay ni Daniel maipapan iti (a) Panangbangon ni Nabucodonosor iti relihioso a ladawan a pagrukbaban amin a tattaona? (b) Kinaparammag ni Nabucodonosor maipapan kadagiti proyektona a panagibangon idiay Babilonia?

¹⁶ Manipud negatibo kitaentay met ita iti positibo a dasig. Usigenyo ti sumagmamano a sabali pay a detalye iti libro ni Daniel a mangipasimudaag a ti mannurat addaan iti sigud a pannakaammo iti tiempo nga insuratna.

¹⁷ Ti nalawag a pannakaammo ni Daniel kadagiti narikut a detalye maipapan iti kadaanan a Babilonia ket umdasen a mangpasingked nga autentiko ti salaysayna. Kas pagarigan, ipadamag ti Daniel 3:1-6 a nangibangon ni Nabucodonosor iti nakadakdakkel a ladawan a pagrukbaban dagiti amin nga umili. Natakuatan dagiti arkeologo ti dadduma nga ebidensia a daytoy nga ari inkagumaanna nga ipaalagad kadagiti tattaona  dagiti nasionalistiko ken relihioso nga ar-aramid. Umarngi met, inrekord ni Daniel ti panangiparammag ni Nabucodonosor kadagiti adu a proyektona a panagibangon. (Daniel 4:30) Kadagitoy la a moderno a panawen a napasingkedan dagiti arkeologo a ni Nabucodonosor ti talaga a nangidaulo kadagiti nawadwad a panagpatakder idiay Babilonia. No maipapan iti kinaparammag—ay ket, intimbre pay daytoy a tao ti naganna kadagiti ladrilio! Saan a mailawlawag dagiti kritiko ni Daniel no kasano a daytoy impapanda a palsipikador a nagbiag idi panawen dagiti Macabeo (167-63 K.K.P.) nadamagna ti kakasta a proyekto—agarup uppat a siglo kalpasan dagita a konstruksion ken nabayag a panawen sakbay a nakabakab dagiti arkeologo dagita.

18. Kasano a ti salaysay ni Daniel maipapan iti naggidiat a porma ti pannusa no iti sidong ti turay ti Babilonia ken iti turay ti Persia iparangarangna ti kinaumiso?

¹⁸ Ti libro ni Daniel ipalgakna pay dagiti dadduma a  kangrunaan a naggidiatan ti linteg ti Babilonia ken ti Medo-Persia. Kas pagarigan, iti linteg ti Babilonia naitapuak dagiti tallo a kakadua ni Daniel iti dumardarang nga urno gapu ta dida nagtulnog iti bilin ti ari. Sumagmamano a dekada kalpasanna, naitapuak ni Daniel iti rukib dagiti leon gapu ta nagkitakit nga agtulnog iti linteg ti Persia a maisalungasing iti konsiensiana. (Daniel 3:6; 6:7-9) Adda dagiti nangibaga a ti salaysay ti dumardarang nga urno ket sariugma, ngem nakasarak dagiti arkeologo iti aktual a surat a naggapu iti kadaanan a Babilonia nga espesipiko a dinakamatna daytoy a porma ti pannusa. Ngem, kadagiti Medo ken Persiano, sagrado ti apuy. Gapuna a nagusarda kadagiti sabali a nadangkok a porma ti pannusa. Iti kasta, saan a nakaskasdaaw a ti rukib dagiti leon ti nausar.

19. Ania a panaggidiat ti imbatad ti libro ni Daniel no iti sistema ti linteg ti Babilonia ken ti Medo-Persia?

¹⁹ Adda pay rimsua a naggidiatanda. Ipakita ni Daniel a nalaka unay ken Nabucodonosor ti mangipaulog ken mang balbaliw kadagiti linteg. Ni Dario awan pannakabalinna a mangbalbaliw ‘iti linteg dagiti Medo ken dagiti Persiano’—uray dagidiay mismo nga impaulogna! (Daniel 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) Insurat ni historiador John C. Whitcomb: “Patalgedan ti kadaanan a historia daytoy a nakaigidiatan ti Babilonia, a ti linteg agpannuray iti ari, ket iti Medo-Persia, ti ari agpannuray iti linteg.”

20. Aniada a detalye maipapan iti rambak ni Belsazar ti mangiparangarang a sigud nga ammo ni Daniel ti kustombre dagiti taga Babilonia?

²⁰ Ti nakaay-ayat a salaysay iti rambak ni Belsazar, a nailanad iti Daniel kapitulo 5, nawadwad ti detalyena. Masinunuo a nangrugi dayta iti bassit a panagpupulotan ken nawadwad a panaginum, tangay namin-adu a nadakamat ti arak. (Daniel 5:1, 2, 4) Kinapudnona, dagiti naikitikit a ladawan dagiti umarngi a rambak ipakitada nga arak laeng ti nausar. Nabatad, no kasta, a napateg unay ti arak iti kakasta a rambak. Dinakamat pay ni Daniel ti kaadda dagiti babbai iti daytoy a bangkete—dagiti maikadua nga assawa ken kamalala ti ari. (Daniel 5:3, 23)  Suportaran ti arkeolohia daytoy a detalye ti kustombre ti Babilonia. Ti ideya a dagiti babbai kinaduada dagiti lallaki kadagiti rambak ket kuestionable kadagiti Judio ken Griego idi panawen dagiti Macabeo. Nalabit daytoy ti gapu a dagiti nagkauna a bersion ti Daniel iti patarus a Greek Septuagint dida dinakamat dagitoy a babbai. * Kaskasdi, ti impapanda a palsipikador ti Daniel ket nagbiag kabayatan ti isu met laeng a Helenico (Griego) a kultura, ken nalabit iti isu met la a tiempo, a pannakapataud ti Septuagint!

21. Ania ti rasonable unay a mangilawlawag iti naan-anay a pannakaammo ni Daniel kadagiti tiempo ken kustombre iti pannakaidestieroda idiay Babilonia?

²¹ Gapu kadagita a detalye, kasla di nakappapati a ti Britannica deskribirenna ti autor ti libro a Daniel a kas addaan laeng iti “parawpaw ken errado” a pannakaammo maipapan iti panawen a pannakaidestiero. Kasano a ti maysa a palsipikador a nagbiag iti naud-udi a siglo ammona unay dagiti kadaanan a kustombre ti Babilonia ken Persia? Laglagipenyo met a pareho dagita nga imperio a nabayagen a nagrakaya sakbay pay ti maikadua a siglo K.K.P. Nabatad nga awan pay dagiti arkeologo idi a tiempo; ket dagiti Judio dida met nagdinamag no iti pannakaammoda kadagiti baniaga a kultura ken historia. Ni laeng Daniel a mammadto, a nakasaksi kadagiti tiempo ken pasamak a dineskribirna, ti mabalin a nangisurat iti libro ti Biblia a nainagan kenkuana.

PANEKNEKAN AYA DAGITI MAKINRUAR NGA ELEMENTO A PALSIPIKADO TI DANIEL?

22. Aniat’ kuna dagiti kritiko no iti kategoria ti Daniel iti katalogo ti Hebreo a Kasuratan?

²² Maysa kadagiti kaaduan nga argumento a maikontra iti libro a Daniel ket nainaig iti kategoriana no iti katalogo ti Hebreo a Kasuratan. Inurnos dagiti nagkauna a rabbi dagiti libro ti Hebreo a Kasuratan iti tallo a grupo: ti Linteg, dagiti Mam madto, ken dagiti Surat. Inlistada ti Daniel, saan a kadagiti Mammadto, no di ket kadagiti Surat. Kaipapanan kano daytoy, sigun kadagiti kritiko, a dida nadamdamag dayta a libro idi tiempo a pannakaummong ti sursurat dagiti sabali a mammadto. Naibilang kadagiti Surat tangay impapanda a naud-udi a naummong dagitoy.

23. Kasano a minatmatan dagiti kadaanan a Judio ti libro ni Daniel, ket kasanotay nga ammo a kastoy?

²³ Nupay kasta, saan nga amin a managsirarak iti Biblia ket umanamong a biningbingay dagidi nagkauna a rabbi ti katalogo iti kasta ti kaestriktona a wagas wenno inlaksidda man ti Daniel kadagiti Mammadto. Ngem uray pay no dagiti rabbi inlistada ti Daniel kadagiti Surat, paneknekan kadi daytoy a naud-udi a petsa ti pannakaisuratna? Saan. Imparipirip dagiti natakneng nga eskolar ti sumagmamano a rason no apay a nalabit inlaksid dagiti rabbi ti Daniel kadagiti Mammadto. Kas pagarigan, nalabit inaramidda ti kasta gapu ta ti libro sinairna ida wenno gapu ta minatmatanda a mismo ni Daniel kas naiduma kadagiti sabali a mammadto yantangay naaddaan iti sekular a takem iti baniaga a daga. Nupay kasta, ti napateg isu daytoy: Napalalo ti panangraem dagidi nagkauna a Judio iti libro ni Daniel ken namatida a dayta ket paset ti kasuratan. Maysa pay, isingasing ti ebidensia a nabayagen a nakompleto ti katalogo ti Hebreo a Kasuratan sakbay pay ti maikadua a siglo K.K.P. Kalpasan dayta naipariten ti pannakainayon ti sabsabali pay, agraman sumagmamano a libro a naisurat idi maikadua a siglo K.K.P.

24. Kasano a nausar ti apokripal a libro nga Ecclesiasticus a pangkontra iti libro ni Daniel, ket aniat’ mamaneknek nga errado daytoy a panagrasrason?

²⁴ Nakalkaldaang, maysa kadagitoy a naud-udi a libro a nailaksid ket nausar a pangatakar iti libro ni Daniel. Ti apokripal a libro nga Ecclesiasticus, nga insurat ni Jesus Ben Sirach, ket nabatad a naputar idi agarup 180 K.K.P. Magustuan dagiti kritiko a paruaren a saan a nairaman ni Daniel iti atiddog a listaan dagiti nalinteg a lallaki iti dayta a libro. Irasonda a dida am-ammo ni Daniel idi a tiempo. Adu nga eskolar ti umanamong  iti daytoy nga argumento. Ngem utobenyo daytoy: Dayta met la a listaan dina inraman da Esdras ken Mardokeo (pareho a natan-ok a bannuar iti panangmatmat dagiti Judio kalpasan ti pannakaidestiero), ni naimbag nga Ari Josafat, ken ni napalungdo a Job; kadagiti amin nga ukom, ni laeng Samuel ti nainaganan. * Gapu aya ta naikkat dagita a lallaki manipud iti listaan a di met ngarud kompleto, nga agparang iti libro a di paset ti Kasuratan, kunaentay kadi a sarsarita amin dagita a lallaki? Nakakatkatawa ti kasta nga ideya.

MAKINRUAR A PAMMANEKNEK A PABOR KEN DANIEL

25. (a) Kasano a pinasingkedan ni Josephus ti kinapudno ti salaysay ni Daniel? (b) Kasano a ti salaysay ni Josephus maipapan ken Alejandro a Dakkel ken ti libro ni Daniel ket maitunosda iti mabigbigbig a historia? (Kitaenyo ti maikadua a footnote.) (c) Kasano a ti ebidensia maipapan iti lenguahe suportaranna ti libro ni Daniel? (Kitaenyo ti panid 26.)

²⁵ Itultuloytayo iti positibo a dasig. Naisingasing nga awanen sabali a libro iti Hebreo a Kasuratan a nasaysayaat ti pannakapasingkedna ngem ti Daniel. Kas ilustrasion: Pinasingkedan ni agdindinamag a Josephus a Judio a historiador nga autentiko dayta. Kinunana a ni Alejandro a Dakkel, idi ginubatna ti Persia idi maikapat a siglo K.K.P., dimteng idiay Jerusalem, a sadiay impakita dagiti papadi kenkuana ti kopia ti libro ni Daniel. Inako a mismo ni Alejandro a dagiti sasao iti padto ni Daniel a nayaplikar kenkuana ket tinukoyda ti mismo a pannakigubatna iti Persia. * Naangay daytoy iti agarup maysa ket kagudua a siglo sakbay ti ibagbaga dagiti kritiko a “pannakapalsipikarna.” Siempre, inatakar dagiti kritiko ni Josephus maipapan iti daytoy nga insuratna. Inatakarda pay gapu ta di nakamatna a natungpal ti sumagmamano a padto iti libro ni Daniel. Ngem, kas nakuna ni historiador Joseph D. Wilson, “nalabit ad-adut’ ammo [ni Josephus] maipapan iti daytoy a banag ngem kadagiti amin a kritiko ditoy lubong.”

26. Kasano a dagiti Dead Sea Scroll suportaranda ti kina-autentiko ti libro ni Daniel?

²⁶ Ad-adda a nasuportaran ti kina-autentiko ti libro ni Daniel idi nasarakanda dagiti Dead Sea Scroll kadagiti kueba ti Qumran, Israel. Nakaskasdaaw ta adu dagiti lukot ken pirsay manipud libro ni Daniel a karaman kadagiti nadiskobreda idi 1952. Ti kadadaanan ket napetsaan iti naud-udi a paset ti maikadua a siglo K.K.P. Iti dayta nga immun-una a petsa, no kasta, nalataken ken mararaemen ti libro ni Daniel. Kuna ti The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible: “Masapul a lipatenen a ti pannakaisurat ti Daniel ket tiempo ti Macabeo, gapu la ngamin ta di umdas ti tiempo a nagbaetan ti pannakaputar ti Daniel ken ti panagparang dagiti kopiana iti libraria ti maysa a relihioso a sekta dagiti Macabeo.”

27. Ania ti kadadaanan nga ebidensia a ni Daniel ket aktual a persona a nagdindinamagen kabayatan ti pannakaidestieroda idiay Babilonia?

²⁷ Ngem, adda ti nadadaan nga amang ken ad-adda a mapagtalkan a pammasingked iti libro ni Daniel. Maysa kadagiti kapatadan ni Daniel isu ni mammadto nga Ezequiel. Nagserbi met kas mammadto bayat ti pannakaidestieroda idiay Babilonia. Namin-adu a nadakamat ti nagan ni Daniel iti libro ni Ezequiel. (Ezequiel 14:14, 20; 28:3) Dagitoy a reperensia ipakitada nga uray idi sibibiag pay, idi maikanem a siglo K.K.P., nalataken ni Daniel kas nalinteg ken masirib a lalaki, a maikanatad a nadakamat a naibilang kadagiti managbuteng iti Dios a da Noe ken Job.

TI KANGRUNAAN A MANGPANEKNEK

28, 29. (a) Ania ti kangrunaan a makakombinsir a pammaneknek nga autentiko ti libro ni Daniel? (b) Apay a masapul nga akseptarentayo ti testimonia ni Jesus?

²⁸ Kamaudiananna, nupay kasta, usigentayo ti kangrunaan kadagiti amin a mamaneknek iti kina-autentiko ti Daniel —awan sabali no di ni Jesu-Kristo. Sigun iti panangsalaysayna kadagiti maudi nga al-aldaw, tinukoy ni Jesus ni “Daniel a mammadto” ken ti maysa kadagiti impadto ni Daniel.—Mateo 24:15; Daniel 11:31; 12:11.

²⁹ Ita no husto koma ti Macabeo a teoria dagiti kritiko, masapul a maysa kadagitoy dua a banag ti pudno. Ti umuna, ni Jesus ket naallilaw iti daytoy a panangpalsipikar wenno dina pulos sinao ti inadaw ni Mateo nga imbagana. Agpada a kawaw dagita nga ideya. No ditay makapagtalek iti salaysay ti Ebanghelio ni Mateo, kasanotay nga agtalek iti dadduma pay a paset ti Biblia? No ikkatentayo dagita a sasao, anianto manen ti sumaruno nga ilaksidtayo manipud pinanid ti Nasantuan a Kasuratan? Insurat ni apostol Pablo: “Amin a Kasuratan impaltiing ti Dios ken makagunggona iti panangisuro, . . . iti panangpalinteg iti bambanag.” (2 Timoteo 3:16) Gapuna, no bugos ni Daniel, kasta met ngarud ni Pablo! Naallilaw ngata ni Jesus? Imposible. Isut’ sibibiag sadi langit idi naisurat ti libro ni Daniel. Kinuna a mismo ni Jesus: “Kasakbayan a napaadda ni Abraham, addaakon.” (Juan 8:58) Kadagiti amin a tattao a nagbiag, ni Jesus ti kasayaatan a pagdamagantayo iti impormasion maipapan iti kina-autentiko ti Daniel. Ngem ditay masapul nga imtuodenen. Kas nakitatayon, nakalawlawag ti pammaneknekna.

30. Kasano a ninayonan pay ni Jesus ti kina-autentiko ti libro ni Daniel?

³⁰ Ad-adda pay a pinasingkedan ni Jesus ti libro ni Daniel iti daydi mismo a pannakabautisarna. Daydi ti tiempo a panagbalinna a Mesias, a tinungpalna ti padto iti Daniel maipapan iti 69 a lawlawas dagiti tawen. (Daniel 9:25, 26; kitaenyo ti Kapitulo 11 daytoy a libro.) Uray pay koma no pudno ti teoriada a naladaw a pannakaisuratna, kaskasdi nga ammo ti nangisurat iti Daniel ti masanguanan 200 a tawen a nasaksakbay. Siempre, ti Dios dina paltiingan ti maysa a palsipikador tapno isawangna dagiti pudno a padto nga usarenna ti palso a nagan. Saan, ti pammaneknek ni Jesus ket naimpusuan nga akseptaren dagiti tattao a matalek iti Dios. No isuamin nga eksperto, isuamin a kritiko ditoy lubong, agkakaysada a mangkondenar  iti Daniel, ti testimonia ni Jesus paneknekanna ida a kamali, tangay isu “ti matalek ken pudno a saksi.”—Apocalipsis 3:14.

31. Apay nga adu pay laeng dagiti kritiko ti Biblia a di kombinsido nga autentiko ti Daniel?

³¹ Uray daytoy a testimonia saan nga umdas kadagiti adu a kritiko ti Biblia. Kalpasan ti naan-anay a panangusig iti daytoy a tema, panunoten laengen ti maysa a tao no adda ngata umdas nga ebidensia a mangkombinsir kadakuada. Insurat ti maysa a propesor sadi Oxford University: “Awan magunggona ti basta sungbat kadagiti isusupiat, no agtalinaed ti orihinal nga opinion nga, ‘awan la ketdi ti supernatural a padto.’” Gapuna ti opinionda ti mangbulsek kadakuada. Ngem dayta ti kayatda—ket pakalugianda.

32. Aniat’ seggaantayo bayat nga adalentayo ti Daniel?

³² Dakayo ngay? No makitayo nga awan a talaga ti rason tapno pagduaduaanyo ti kina-autentiko ti libro ni Daniel, ngarud nakasaganakayon para iti nakaay-ayat a panagbiahe nga agdiskobre. Makitayo a makaparagsak dagiti salaysay iti Daniel, nakaskasdaaw dagiti padtona. Napatpateg pay, madlawyo a mapabpabileg ti pammatiyo iti kada kapitulo. Di pulos pagbabawyan ti panangipangagyo a siiinget iti padto ni Daniel!

[Footnotes]

ANIA TI NAAWATANYO?

• Aniat’ akusasion maipapan iti libro ni Daniel?

• Apay a nakapuy ti nakaibatayan ti panangatakar dagiti kritiko iti libro ni Daniel?

• Ania nga ebidensia ti mangsuporta iti kina-autentiko ti salaysay ni Daniel?

• Aniat’ makakombinsir unay a pammaneknek nga autentiko ti libro ni Daniel?

[Salsaludsod]

 [Kahon iti panid 26]

Parikut iti Lenguahe

NALPAS a naisurat ti libro ni Daniel idi agarup 536 K.K.P. Naisurat iti lenguahe a Hebreo ken Aramaico, agraman sumagmamano a sasao a Griego ken Persiano. Saan a gagangay ti kasta a panaglalaok ti lenguahe ngem pamiliar dayta no iti Kasuratan. Uray ti Esdras a libro ti Biblia naisurat met iti Hebreo ken Aramaico. Kaskasdi, ipilit dagiti dadduma a kritiko a ti nagsurat iti Daniel inusarna dagitoy a lenguahe iti wagas a mangpaneknek a ti petsa ti panagsuratna ket kalpasan ti 536 K.K.P. Nasaknap ti pannakadakamat ti maysa a kritiko a mangikunkuna a ti pannakausar dagiti Griego a sasao iti Daniel ipasimudaagna a naladladaw a petsa ti pannakaputarna. Ipapilitna a sumuporta ti Hebreo ket ti Aramaico bale ipalubosna ti kasta a naladaw a petsa—uray pay iti naud-udi a petsa kas iti maikadua a siglo K.K.P.

Nupay kasta, saan nga amin nga eskolar iti lenguahe ket umanamong. Adda dagiti autoridad nga agkuna a ti Hebreo ni Daniel ket umasping kada Ezequiel ken Esdras ket di umarngi iti Hebreo dagiti mas barbaro nga apokripal a libro kas iti Ecclesiasticus. No maipapan iti panagusar ni Daniel iti Aramaico, usigenyo ti dua a dokumento a nasarakanda kadagiti Dead Sea Scroll. Aramaico met dagitoy ket napetsaanda iti umuna ken maikadua a siglo K.K.P.—saan a nagbayag kalpasan ti impagarupda a pannakapalsipikar ti Daniel. Ngem nadlaw dagiti eskolar ti dakkel a nagdumaan ti Aramaico kadagitoy a dokumento ken ti nausar iti Daniel. Gapuna, adda dagiti mangisingasing a ti libro ni Daniel masapul a nadadaan iti adu a siglo ngem iti ipappapilit dagiti kritikona.

Dagidiay met ngay “problematiko” a Griego a sasao iti Daniel? Dadduma kadagitoy ti nadiskobre a Persiano, ket pulos a saan a Griego! Ti laeng sasao a kaskasdi nga ipapanda a Griego ket ti nagnagan dagiti tallo nga instrumento ti musika. Ti kadi kaadda dagitoy tallo a sasao talaga nga ipasimudaagna a naladaw a petsa ti pannakaisurat ti Daniel? Saan. Natakuatan dagiti arkeologo a ti Griego a kultura dakkel ti impluensiana adu a siglo sakbay a nagbalin ti Grecia a pannakabalin ti lubong. Mainayon pay, no naputar ti libro ni Daniel idi maikadua a siglo K.K.P., idi a nagsaknapen ti Griego a kultura ken lenguahe, taltallo laeng kadi a Griego a sasao ti usarenna? Imposible. Ad-adu pay koma ti linaonna. No kasta ti ebidensia ti lenguahe talaga a suportaranna ti kina-autentiko ti Daniel.

 [Ladawan iti panid 12]

[Dagiti Ladawan iti panid 20]

(Ngato) Daytoy a kitikit linaonna ti panangiparammag ni Nabucodonosor kadagiti proyektona a panagibangon

(Baba)Ti cylinder ti templo ti Babilonia dinakamatna ni Ari Nabonidus ken ni Belsazar nga anakna

[Ladawan iti panid 21]

Sigun iti Nabonidus Chronicle, sinerrek ti armada ni Ciro ti Babilonia nga awan panaglalaban

[Dagiti Ladawan iti panid 22]

(Kannawan) Ti “Salaysay ni Nabonidus” ipadamagna nga inyawat ni Nabonidus ti turay iti inauna nga anakna

(Kannigid) Ti rekord ti Babilonia maipapan iti iraraut ni Nabucodonosor iti Juda