Dagiti Imperio Rinautda ti Naikari a Daga

IDI 740 K.K.P., sinakup dagiti Asirio ti Samaria a kabesera ti makin-amianan a pagarian ti Israel. Iti kasta naipasidong dagiti Israelita iti turay ti nadangkok nga imperio. Masarakan idi ti Asiria iti makin-amianan a pungto dagiti tanap ti Mesopotamia, iti asideg ti Tigris, maysa kadagiti dadakkel a karayan iti Fertile Crescent. Ni Nimrod ti nangipasdek kadagiti kangrunaan a siudad ti Asiria, ti Nineve ken Cala. (Ge 10:8-12) Idi kaaldawan ni Salmaneser III, limmawa ti sakup ti Asiria iti laud, kadagiti nadam-eg ken nabunga a rehion ti Siria ken makin-amianan nga Israel.

Iti sidong ti turay ni Ari Tiglat-pileser III (Pul), a nainaganan iti Biblia, rinugian ti Asiria nga irurumen ti Israel. Naapektaran met ti abagatan a paset ti Juda gapu iti namilitariaan a kampaniana. (2Ar 15:19; 16:5-18) Idi agangay, nagsaknap idiay Juda dagiti manglayus a “dandanum” ti Asiria, agingga a nakadanon iti Jerusalem a kabeserana.​—Isa 8:5-8.

Ti ari ti Asiria a ni Senaquerib rinautna ti Juda idi 732 K.K.P. (2Ar 18:13, 14) Sinakup ken sinamsamna ti 46 a siudad ti Juda, a pakairamanan ti Laquis, a nagsayaat ti pannakaisaadna idiay Sefela. Kas ipakita ti mapa, limmasat dagiti buyotna iti abagatanen ti Jerusalem, iti kasta linikmutda ti kabesera ti Juda. Iti historikal a rekordna, impasindayag ni Senaquerib nga imbaludna ni Ezekias a “kasla tumatayab iti tangkal,” ngem dagiti rekord ti Asiria saanda a dinakamat ti panangdadael ti anghel ti Dios kadagiti soldado ni Senaquerib.​—2Ar 18:17-36; 19:35-37.

Dandani idin agpatingga ti Imperio ti Asiria. Dagiti Medo, nga agnanaed idi kadagiti kabambantayan ti agdama nga Iran, rinugianda a ginubat dagiti natda a buyot ti Asiria. Daytoy ti nangibaw-ing iti atension ti Asiria manipud kadagiti makinlaud a probinsiana, a nangrugi metten a bumusor. Kabayatanna, bumilbilegen dagiti taga Babilonia, ket sinakupda pay ti siudad ti Assur. Idi 632 K.K.P., nadadael ti Nineve​—ti “siudad ti panagibukbok iti dara.” Naparmek dayta babaen iti aliansa dagiti taga Babilonia, Medo, ken Escita, dagiti mannakigubat a tattao iti amianan ti Nangisit a Baybay. Kaitungpalan daytoy dagiti padto da Nahum ken Sofonias.​—Na 3:1; Sof 2:13.

Idiay Haran ti naggibusan ti Asiria. Idi rimmaut ti napinget a buyot dagiti taga Babilonia, inkagumaan dagiti Asirio ti limmaban agingga a sumangpet ti tulong manipud Egipto. Ngem idi agpaamianan ni Faraon Neco, nabangenan idiay Megiddo gapu iti ibubusor ni Ari Josias ti Juda. (2Ar 23:29) Idi nakagtengen ni Neco idiay Haran, naladawen​—naparmeken ti Imperio ti Asiria.

Imperio ti Babilonia

Ania a siudad ti malagipmo no madakamat ti termino a “dagiti nakabitin a hardin”? Ti Babilonia, a kabesera ti pannakabalin ti lubong a naawagan met laeng iti Babilonia ken naimpadtuan a nailadawan kas nagpayak a leon. (Da 7:4) Nalatak idi dayta a siudad gapu iti kinabaknang ken negosiona, ken ti panangidur-asna iti relihion ken astrolohia. Naisentro idi dayta nga imperio kadagiti kadandanuman a tanap ti makin-abagatan a Mesopotamia, iti nagbaetan dagiti karayan Tigris ken Eufrates. Naisaad idi ti siudad  iti agsumbangir ti Karayan Eufrates, ken kasla di maduprak gapu kadagiti paderna.

Nangpataud dagiti taga Babilonia kadagiti ruta ti komersio a lumasat iti kabatbatuan a desierto ti makin-amianan nga Arabia. Adda tiempo a nagnaed ni Ari Nabonidus idiay Tema, isu a ni Belsazar ti nagturay idiay Babilonia.

Namitlo a rinaut ti Babilonia ti Canaan. Kalpasan ti panangparmek ni Nabucodonosor kadagiti Egipcio idiay Carquemis idi 625 K.K.P., nagpaabagatan dagiti taga Babilonia idiay Hamat, a nangabakanda manen kadagiti agsansanud nga Egipcio. Kalpasanna simmalog dagiti taga Babilonia iti kosta agingga iti naapres a ginget ti Egipto. Iti dalanda, dinuprakda ti Ascalon. (2Ar 24:7; Jer 47:5-7) Kabayatan daytoy a kampania, inturayan ti Babilonia ti Juda.​—2Ar 24:1.

Idi 618 K.K.P., nagrebelde ni Ari Jehoiaquim ti Juda. Kalpasanna imbaon ti Babilonia ti buybuyot dagiti kabangibang a nasion a maibusor iti Juda, ket dagiti mismo a tropa ti Babilonia ti nangraut ken nangparmek iti Jerusalem. Di nagbayag, nakapungtot unay dagiti taga Babilonia iti Juda gapu ta nakialiansa iti Egipto ti pagarian ni Ari Zedekias. Rimmautda manen ket rinugianda a dinadael dagiti siudad ti Juda. (Jer 34:7) Kamaudiananna, inturong ni Nabucodonosor ti buyotna iti Jerusalem, ket pinarmekda dayta idi 607 K.K.P.​—2Cr 36:17-21; Jer 39:10.

[Kahon iti panid 23]

DAGITI LIBRO TI BIBLIA ITI DAYTOY A TIEMPO:

Oseas

Isaias

Mikias

Proverbio (pasetna)

Sofonias

Nahum

Habakuk

Un-unnoy

Abdias

Ezequiel

1 ken 2 Ar-ari

Jeremias

[Mapa iti panid 23]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Imperio ti Babilonia/Asiria

Imperio ti Asiria

B4 Memfis (Nof)

B4 Zoan

B5 EGIPTO

C2 CHIPRE (KITTIM)

C3 Sidon

C3 Tiro

C3 Megiddo

C3 Samaria

C4 Jerusalem

C4 Ascalon

C4 Laquis

D2 Haran

D2 Carquemis

D2 Arpad

D2 Hamat

D3 Ribla

D3 SIRIA

D3 Damasco

E2 Gozan

E2 MESOPOTAMIA

F2 MINNI

F2 ASIRIA

F2 Khorsabad

F2 Nineve

F2 Cala

F2 Assur

F3 BABILONIA

F3 Babilonia

F4 CALDEA

F4 Erec

F4 Ur

G3 Susan

G4 ELAM

Imperio ti Babilonia

C3 Sidon

C3 Tiro

C3 Megiddo

C3 Samaria

C4 Jerusalem

C4 Ascalon

C4 Laquis

D2 Haran

D2 Carquemis

D2 Arpad

D2 Hamat

D3 Ribla

D3 SIRIA

D3 Damasco

D5 Tema

E2 Gozan

E2 MESOPOTAMIA

E4 ARABIA

F2 MINNI

F2 ASIRIA

F2 Khorsabad

F2 Nineve

F2 Cala

F2 Assur

F3 BABYLONIA

F3 Babilonia

F4 CALDEA

F4 Erec

F4 Ur

G3 Susan

G4 ELAM

[Dadduma pay a disso]

G2 MEDIA

Dagiti Kangrunaan a Dalan (Kitaem ti publikasion)

[Dandanum]

B3 Baybay Mediteraneo (Dakkel a Baybay)

C5 Nalabaga a Baybay

H1 Baybay Caspiano

H5 Gulpo ti Persia

[Karayan]

B5 Nilo

E2 Eufrates

F3 Tigris

[Ladawan iti panid 22]

Turod ti Laquis

[Ladawan iti panid 22]

Bassit a ladawan ti kadaanan a Megiddo

[Ladawan iti panid 23]

Panangiladawan ti maysa a pintor iti nakabitin a hardin ti Babilonia