Nagsubli ti Ili ti Dios iti Dagada

DUA a nalatak a kabambantayan ti nanglikmut iti tanap ti moderno nga Iran​—ti Elburz (abagatan ti Baybay Caspiano) ken ti Zagros (abagatan a daya nga agturong iti Gulpo ti Persia). Iti nagbabaetanda adda dagiti atiddog ken nadam-eg a ginget a naabbungotan kadagiti kaykayo. Kalkalainganna ti klima kadagiti ginget, ngem iti panawen ti lam-ek nalamiis unay kadagiti nangatngato, natikag, ken naangin a tantanap. Iti kabangibangna, adda desierto a bassit ti populasionna. Timmaud ti Imperio ti Medo-Persia iti daytoy a sapasap a rehion, a dayaen ti Mesopotamia.

Naipatengnga idi dagiti Medo iti makin-amianan a paset ti rehion, nupay idi agangay nagwarasda idiay Armenia ken Cilicia. Ngem agnanaed idi dagiti Persiano iti makin-abagatan a laud a paset ti rehion, iti daya ti Tanap ti Tigris. Iti sidong ti turay ni Ciro idi ngalay ti maikanem a siglo K.K.P., nagtipon dagitoy a dua a pagarian, isu a nabukel ti Medo-Persia a Pannakabalin ti Lubong.

Pinarmek ni Ciro ti Babilonia idi 539 K.K.P. Limmawa ti imperiona a nagpadaya agingga idiay India. Nagpalaud agingga a nasakupna ti Egipto ken ti agdama a Turkey. Maitutop ti panangiladawan ni Daniel iti Imperio ti Medo-Persia kas narawet nga “oso” a ‘nangan iti adu a lasag.’ (Da 7:5) Nangipasdek ni Ciro iti naasi ken napanuynoy a turay. Biningayna ti imperio kadagiti probinsia. Tunggal probinsia ket inturayan ti satrapa, a Persiano ti kaaduanna, ngem iti babaenna, adda lokal nga agturay a naikkan  iti autoridad. Naiparegta kadagiti tattao iti imperio a salimetmetanda dagiti kostumbre ken relihionda.

Maitunos iti daytoy a pagannurotan, pinalubosan ni Ciro dagiti Judio nga agawid tapno isublida ti pudno a panagdayaw ken bangonenda manen ti Jerusalem, kas dineskribir da Esdras ken Nehemias. Panagkunam limmasat ngata daytoy dakkel a bunggoy iti ruta a nagnaan ni Abraham iti Eufrates nga agturong idiay Carquemis, wenno sinurotda ngata ti ab-ababa a ruta a lumasat idiay Tadmor ken Damasco? Saan nga imbaga ti Biblia. (Kitaem ti panid 6-7.) Idi agangay, nagnaed met dagiti Judio iti dadduma a paset ti imperio, a kas iti Delta ti Nilo ken dagiti lugar iti abagatan. Nagtultuloy ti kaadda ti adu a Judio idiay Babilonia, a nalabit dayta ti makagapu iti ibibisita ni apostol Pedro sadiay kalpasan ti sumagmamano a siglo. (1Pe 5:13) Pudno a dakkel ti akem ti Imperio ti Medo-Persia iti kaadda dagiti Judio iti adu a lugar kabayatan dagiti simmaganad a panagturay ti imperio ti Grecia ken Roma.

Kalpasan ti panangparmek dagiti Medo ken Persiano iti Babilonia, inusarda ti siudad kas maysa nga administratibo a sentro, nupay nadagaang unay iti tiempo ti kalgaw. Ti Susan, a dati a kabesera ti Elam, ti maysa idi kadagiti naarian a siudad. Idi agangay, sadiay ti nangisaadan ti ari ti Persia a ni Asuero (wenno ni Xerxes I) ken ni Ester kas reynana ket tinungdayna ti gandat a mangtalipupos iti ili ti Dios iti intero nga imperio. Adda pay dua idi a kabesera ti Medo-Persia. Ti Ecbatana (a nasurok a 1,900 a metro ti kangatona ken makaay-ayo iti tiempo ti kalgaw) ken ti Pasargadae (a kasta met laeng ti kangatona ken agarup 650 a kilometro iti abagatan a daya).

Kasano a nagpatingga daytoy a pannakabalin ti lubong? Iti kangitingitan ti turayna, linabanan ti Medo-Persia dagiti bumusbusor a Griego iti makin-amianan a laud a pagbeddengan ti imperio ti Persia. Dati a nasinasina ti Grecia kadagiti aggugubat nga estado, ngem nagtitinnulong dagitoy tapno maparmekda dagiti buyot ti Persia kadagiti nadara a gubat idiay Marathon ken Salamis. Daytoy ti nangrugian ti panangartap ti nagkaykaysa a Grecia iti kinabileg ti Medo-Persia.

[Kahon iti panid 25]

Iti sidong ti panangidaulo ni Zorobabel, agarup 50,000 nga Israelita a lallaki ti nagdaliasat iti 800 agingga iti 1,600 a kilometro (depende iti ruta) a nagsubli idiay Jerusalem. Naipasangoda iti nakarigrigat a kasasaad iti ekonomia. Pitopulo a tawenen a nabaybay-an ti dagada. Dagidiay nagawid rinugianda nga isubli ti pudno a panagdayaw babaen ti panangibangonda manen iti altar ken panagdatonda ken Jehova. Idi otonio ti 537 K.K.P., rinambakanda ti Piesta Dagiti Abong-abong. (Jer 25:11; 29:10) Kalpasanna, impasdekda ti pundasion ti balay ni Jehova.

[Kahon iti panid 25]

DAGITI LIBRO TI BIBLIA ITI DAYTOY A TIEMPO:

Daniel

Haggeo

Zacarias

Ester

Salmo (pasetna)

1 ken 2 Cronicas

Esdras

Nehemias

Malakias

[Mapa iti panid 24]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Imperio ti Medo-Persia

A2 MACEDONIA

A2 TRACIA

A4 Cirene

A4 LIBYA

B2 Byzantium

B2 LIDIA

B3 Sardis

B4 Memfis (Nof)

B4 EGIPTO

B5 No-amon (Thebes)

B5 Siene

C3 CILICIA

C3 Tarso

C3 Issus

C3 Carquemis

C3 Tadmor

C3 SIRIA

C3 Sidon

C3 Damasco

C3 Tiro

C4 Jerusalem

D2 Phasis

D2 ARMENIA

D3 ASIRIA

D3 Nineve

D4 Babilonia

E3 MEDIA

E3 Ecbatana (Achmetha)

E3 HYRCANIA

E4 Susan (Susa)

E4 ELAM

E4 Pasargadae

E4 Persepolis

E4 PERSIA

F3 PARTIA

F4 DRANGIANA

G2 Maracanda (Samarkand)

G3 SOGDIANA

G3 BACTRIA

G3 ARIA

G4 ARACHOSIA

G4 GEDROSIA

H5 INDIA

[Dadduma pay a disso]

A2 GRECIA

A3 Marathon

A3 Atenas

A3 Salamis

C1 ESCITA

C4 Elat (Elot)

C4 Tema

D4 ARABIA

[Bambantay]

E3 BTY. ELBURZ

E4 BTY. ZAGROS

[Dandanum]

B3 Baybay Mediteraneo (Dakkel a Baybay)

C2 Nangisit a Baybay

C5 Nalabaga a Baybay

E2 Baybay Caspiano

E4 Gulpo ti Persia

[Karayan]

B4 Nilo

C3 Eufrates

D3 Tigris

H4 Indus

[Ladawan iti panid 24]

Masapul a ballasiwen dagiti buyot ni Ciro ti Kabambantayan ti Zagros tapno madanonda ti Babilonia

[Ladawan iti panid 25]

Ngato: Ti Ruangan Dagiti Amin a Nasion, idiay Persepolis

[Ladawan iti panid 25]

Naisingit a retrato: Tanem ni Ciro idiay Pasargadae