Kasano a Nakalasat ti Libro?
Kasano a Nakalasat ti Libro?
Adda gagangay a kabusor dagiti antigo a sursurat—apuy, agneb, buot. Saan a libre ti Biblia kadagita a pagpeggadan. Ti rekord ti ilalasatna kadagiti panangrarit ti panawen tapno agbalin a kalalakaan a gun-oden a libro ditoy lubong ket nagpaiduma kadagiti antigo a sursurat. Dayta a pakasarsaritaan rumbeng a paginteresantayo a siiinget.
SAAN nga inkitikit dagiti mannurat ti Biblia ti sasaoda iti bato; dida met inkur-it dagitoy kadagiti nalagda a tapi a daga. Agminar nga inrekordda dagiti sasaoda kadagiti nalaka a madadael a material—papiro (naggapu iti mula sadi Egipto a kasta met la ti naganna) ken pergamino (naala kadagiti lalat ti animal).
Ania ti napasamak kadagidi orihinal a sursurat? Nalabit nabayagdan a narunot, a kaaduan kadagitoy idiay kadaanan nga Israel. Inlawlawag ni eskolar nga Oscar Paret: “Dagitoy a pagsuratan [papiro ken lalat] agpadpadada a perdien ti alimuom, buot, ken nadumaduma nga igges. Inaldaw a mapadasantayo a nalaka a madadael ti papel, ken uray dagiti nalagda a lalat, no maiwayangda iti ruar wenno iti naalimuom a siled.”1
No awanen dagidi orihinal a kopia, kasano ngay a nakalasat ti sasao dagiti mannurat ti Biblia agingga iti kaaldawantayo?
Intalimeng Dagiti Nakaan-annad a Nagkopia
Di nagbayag kalpasan ti pannakaisurat dagidi orihinal, inrugidan ti nagkopia babaen ti ima. Kinapudnona nagbalin a propesion ti panagkopia kadagiti Kasuratan iti kadaanan nga Israel. (Esdras 7:6; Salmo 45:1) Ngem naisurat met laeng dagiti kopia iti material a nalaka a madadael. Idi agangay nasukatan dagitoy kadagiti sabali a kopia nga insurat ti ima. Idi awanen dagiti orihinal, dagitoy a kopia ti nakaibatayan dagiti simmaganad a manuskrito. Nagtultuloy iti adu a siglo ti panangsakar kadagiti kopia. Dagiti biddut dagiti nagkopia iti unos ti adu a siglo binalbaliwanda kadi unay ti teksto ti Biblia? Saan, kuna ti ebidensia.
Debosionado unay dagidi propesional a nagkopia. Adda nangayed a panagraemda kadagiti sasao a kinopiada. Nakaan-annadda pay. Ti Hebreo a sao a naipatarus a “para-kopia” ket so·pherʹ, a tuktukoyenna ti panagbilang ken panagirekord. Tapno mayilustrar ti kinaannad dagiti para-kopia, usigenyo dagiti Masorete. * Inlawlawag ni eskolar a Thomas Hartwell Horne maipapan kadakuada: “Kinuentada . . . no ania ti makintengnga a letra ti Pentateuch [dagiti umuna a lima a libro ti Biblia], no ania ti makintengnga a grupo ti sasao ti tunggal libro, ken no mano a daras a nagparang ti tunggal letra iti alpabeto [a Hebreo] iti intero a Hebreo a Kasuratan.”3
No kasta, nagusar dagiti nasigo a para-kopia kadagiti sumagmamano a metodo tapno makitada ti biddut. Tapno saan a malabsan ti uray maysa a letra iti teksto ti Biblia, saanda laeng a binilang dagiti sao a kinopiada no di pay met dagiti letra. Panunotenyo ti napalalo a kinaannadda: Naipadamag nga adda 815,140 nga indibidual a letra a nabilangda iti Hebreo a Kasuratan!4 Ti kasta a kinaanep impasiguradona ti de-kalidad a kinaapaghusto!
Nupay kasta, agbiddut dagiti para-kopia. Adda kadi ebidensia nga, uray sinigsiglo nga inulit-ulitda a kinopia, nagtalinaed a mapiar ti teksto ti Biblia?
Ti Natibker a Pangibatayan ti Panagtalek
Adda nasayaat a rason a patientayo a ti Biblia ket siuumiso a nayallatiw agingga iti kaaldawantayo. Dagiti ebidensia ket buklen dagiti insurat ti ima a manuskrito nga adda pay laeng—mapattapatta nga 6,000 ti kompleto wenno paset ti Hebreo a Kasuratan ken agarup 5,000 iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Mairaman kadagitoy ti manuskrito a Hebreo a Kasuratan a nadiskobre idi 1947 a mangipakita iti kinahusto ti pannakakopia dagiti Kasuratan. Manipud idin maaw-awagan dayta a “kalalatakan a manuskrito a takuat iti moderno a panawen.”5
Bayat nga ay-aywananna dagiti arbanna iti dayta a tawen, nadiskobre ti maysa nga agtutubo nga agpaspastor a Bedouin ti maysa a kueba iti asideg ti Natay a Baybay. Nasarakanna iti uneg dagiti sumagmamano a damili a burnay, a kaaduanna awan naggianda. Nupay kasta, iti uneg ti maysa kadagiti nairut ti pannakakalubna a burnay, nakasarak iti maysa a lukot a lalat a siaannad a nabungon iti lienso ket linaonna ti kompleto nga Isaias a libro ti Biblia. Adda pakakitaan a natarimaan daytoy nagsayaat ti pannakaidulinna ngem daanen a lukot. Di pulos impagarup daydi agtutubo nga agpaspastor a ti iggemna a kadaanan a lukot idi agangay nailatak iti intero a lubong.
Ania aya ti naisangsangayan unay iti daytoy a manuskrito? Idi 1947 ti kadaanan a kompleto a manuskrito a Hebreo napetsaan iti agarup maikasangapulo a siglo K.P. Ngem daytoy a lukot napetsaan iti maikadua a siglo K.K.P. *—nasurok a sangaribu a tawen ti immun-unaanna. * Interesado unay dagiti eskolar a mangsukimat no aniat’ nakaigidiatan daytoy a lukot kadagiti manuskrito a kabaruanan.
Iti maysa a panagsirarak, pinagdilig dagiti eskolar ti maika-53 a kapitulo ti Isaias iti Dead Sea Scroll ken iti teksto a Masoretiko a napataud sangaribu a tawen kalpasanna. Ti libro nga A General Introduction to the Bible, ilawlawagna ti resulta ti panangadalda: “Kadagiti 166 a sasao iti Isaias 53, adda laeng sangapulo ket pito a letra a mapagduaduaan. Sangapulo kadagitoy a letra ket pannakadeletiar laeng ti parikut, a saan a mangapektar iti kaipapananna. Dagiti kanayonan nga uppat a letra ket babassit a panagbalbaliw ti estilo, kas kadagiti mangikonekta a sasao. Ti nabati a tallo a letra buklen ti sao a ‘lawag,’ a nainayon iti Isa 53 bersikulo 11, ket saanna unay nga apektaran ti kaipapananna. . . . No kasta, iti maysa a kapitulo nga addaan ti 166 a sasao, maymaysa laeng a sao (tallo ti letrana) ti mapagduaduaan kalpasan ti sangaribu a tawen a pannakayallatiwna—ket saan unay nga apektaran daytoy a sao ti kaipapanan ti sasao.”7
Ni Propesor Millar Burrows, a nangasikaso kadagiti lukot iti adu a tawen, nga inam-amirisna dagiti linaonda, kasta met laeng ti kunana: “Adu kadagiti naggigidiatan ti . . . lukot ti Isaias ken ti Masoretiko a teksto mailawlawag a kas biddut iti panagkopia. Malaksid kadagitoy, iti interamente, nakaskasdaaw ti pannakitinnunosda iti teksto a linaon dagiti manuskrito idi edad media. Ti kasta a pannakitunos iti nakadadaanen a manuskrito pasingkedanna ti sapasap a kinaumiso dagiti tradisional a teksto.”8
Adda met ti maited a ‘pammasingked’ iti pannakakopia ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Kas pagarigan, ti pannakatakuat idi maika-19 a siglo iti Codex Sinaiticus, maysa a pergamino a manuskrito a napetsaan idi maikapat a siglo K.P., pinasingkedanna ti kinaumiso dagiti manuskrito ti Kristiano a Griego a Kasuratan a napataud adu a siglo kalpasanna. Ti pirsay ti papiro iti Ebanghelio ni Juan a nadiskobreda iti distrito ti Faiyūm, idiay Egipto, ket napetsaan iti umuna a kagudua ti maikadua a siglo K.P., kurang a 50 a tawen kalpasan ti pannakaisurat ti orihinal a kopia. Naitalimeng iti adu a siglo iti naganggangan a kadaratan. Maitunos ti teksto iti masarakan kadagiti mas barbaro a manuskrito.9
Ti pammaneknek pasingkedanna ngarud a dagiti nagkopia, kinapudnona, apaghustoda unay. Kaskasdi, adda dagiti nagkamalianda. Awan indibidual a manuskrito nga awan ti pakapilawanna—agraman ti Dead Sea Scroll ti Isaias. Ngem uray kasta, nasukalan ket kinorehir dagiti eskolar ti nakaigidiatanda iti orihinal.
Panangkorehir Kadagiti Biddut Dagiti Para-kopia
Ipapanyo a nakiddaw ti 100 a tao a kopiaenda nga isurat ti atiddog a dokumento. Awan duadua nga agkamali ti dadduma kadagiti agkopia. Ngem, saan nga agpapada dagiti kamalida. No siaannad a pagdidiligenyo dagiti 100 a kopia, maitudoyonto dagiti biddut ket maikeddengyo ti eksakto a teksto ti orihinal a dokumento, uray no diyo pulos nakita ti orihinal.
Kasta met, saan nga agpapada ti kamali dagiti amin a nagkopia iti Biblia. Kadagiti rinibu a manuskrito ti Biblia nga adda ita a mabalin a pagdidiligen, dagiti eskolar kadagiti teksto naitudoda dagiti biddut, naikeddengda ti orihinal a pannakabasana, ket inrekordda dagiti kasapulan a makorehir. Kas resulta ti kasta a naannad a panangadal, dagiti eskolar kadagiti teksto napataudda dagiti manuskrito iti orihinal a pagsasao. Dagitoy naritubar nga edision ti Hebreo ken Griego a teksto usarenda dagiti sasao a kaaduanna napagnunumuan a kas orihinal, a masansan nga ilistada iti footnote dagiti nagduduma wenno sandi a sasao a masarakan pay laeng kadagiti dadduma a manuskrito. Dagiti naritubar nga edision a gapuanan dagiti eskolar kadagiti teksto isut’ us-usaren dagiti agipatpatarus ti Biblia tapno mayulogda ti Biblia kadagiti moderno a lenguahe.
Isu a no basaenyo ti moderno a patarus ti Biblia, adda umdas a rason nga agtalekkayo a dagiti Hebreo ken Griego a teksto a nakaibatayanna idatagda a buyogen ti karkarna a kinasungdo ti sasao dagiti orihinal a nagsurat iti Biblia. * Ti rekord ti ilalasat ti Biblia iti rinibu a tawen a naulit-ulit ti pannakakopiana babaen ti ima talaga a naisangsangayan. No kasta maikuna ni Sir Frederic Kenyon, ti nabayagen a katalek ti British Museum: “Saan a nalabes nga ibaga a ti teksto ti Biblia ket sigurado . . . Di maibaga ti kasta iti aniaman a sabali a kadaanan a libro ditoy lubong.”10
[Footnotes]
^ par. 8 Dagiti Masorete (kaipapananna “dagiti Eksperto iti Tradision”) para kopiada iti Hebreo a Kasuratan a nagbiag iti nagbaetan ti maikanem ken maikasangapulo a siglo K.P. Maaw-awagan Masoretiko a teksto dagiti kopia ti manuskrito nga inaramidda.2
^ par. 14 Ti K.K.P. kaipapananna “Kasakbayan ti Kadawyan a Panawen.” Ti K.P. ipasimudaagna ti “Kadawyan a Panawen,” masansan a maawagan A.D., para iti Anno Domini, kayatna a sawen, “iti tawen ti Apo.”
^ par. 14 Ti Textual Criticism of the Hebrew Bible, nga insurat ni Emanuel Tov, kunana: “Iti tulong ti panangsubok babaen iti carbon 14, napetsaan itan ti 1QIsaa [ti Dead Sea Isaiah Scroll] iti nagbaetan iti 202 ken 107 KKP (paleographical a petsa: 125-100 KKP) . . . Ti nadakamat a paleographical a metodo, a naparang-ay kadagiti naglabas a tawen, a mangipalubos iti eksakto a panagpetsa babaen iti panamagdilig iti sukog ken pannakaurnos dagiti letra ken kadagiti sabali a gubuayan a kas iti napetsaan a sensilio ken kitikit, napaneknekanen a mapagpiaran a metodo.”6
^ par. 22 Siempre, dagiti indibidual a managipatarus mabalin nga estrikto wenno saanda a naannad iti panangsurotda kadagiti orihinal a Hebreo ken Griego a teksto.
[Ladawan iti panid 8]
Ti Biblia intalimeng dagiti nasigo a para-kopia
[Dagiti Ladawan iti panid 9]
Ti Dead Sea Scroll ti Isaias (naipakita ti kopia) bale kapadpada ti teksto a Masoretiko a napataud kalpasan ti sangaribu a tawen
