Umanamong Kadi Daytoy a Libro iti Siensia?

Saan a kanayon a minatmatan ti relihion ti siensia a kas gayyemna. Kadagiti naglabas a siglo adda dagiti teologo a mangsarked kadagiti nadiskobre ti siensia no ipapanda a pagpeligruen dagitoy ti panangipaulogda iti Biblia. Ngem ti siensia talaga kadi a kabusor ti Biblia?

NO DAGITI mannurat iti Biblia intandudoda dagiti kalalatakan a nasientipikuan a panangmatmat idi tiempoda, nagresulta koma dayta iti libro a naglaon kadagiti nakaminminar nga errado ti siensia. Ngem dagiti mannurat dida sinuportaran ti kakasta a di nasientipikuan a biddut. Kasunganina, adu ti insuratda a sasao nga umiso saan laeng a sigun iti siensia no di ket direktamente a maikontra kadagiti naannamongan nga opinion idi a tiempo.

Ania ti Porma ti Daga?

Naginteresan dagiti tattao dayta a saludsod iti rinibribun a tawen. Patad ti kaaduan a panangmatmatda iti daga idi ugma. Namati dagiti taga Babilonia, kas pagarigan, a ti uniberso kahon wenno kuarto a ti daga isut’ suelona. Dagiti papadi a Vedic idiay India pinattapattada a ti daga patad ket maysa la a bangir ti napagnaedan. Adda katutubo a tribu ti Asia nga inladawanda ti daga kas dakkel a bandeha ti tsa.

Kas kasapa ti maikanem a siglo K.K.P., impapan ni Pythagoras, a pilosopo a Griego, a tangay nagtimbukel ti bulan ken ti init, masapul a nagtimbukel met ti daga. Immanamong ni Aristotle (maikapat a siglo K.K.P.) kalpasan dayta, nga inlawlawagna a ti panagtimbukel ti daga mapaneknekan sigun kadagiti eklipse a lunar. Ti anniniwan ti daga idiay bulan nagkurba.

Nupay kasta, ti kapanunotan a ti daga patad (a ti makingngato la a bangirna ti napagnaedan) saan a naminpinsan a napukaw. Adda dagiti di umannugot iti lohikal a singasing a nagtimbukel ti daga​—ti kapanunotan dagiti antipode. * Ni Lactantius, Kristiano nga apologista idi maikapat a siglo K.P., inumsina dayta nga ideya. Inrikiarna: “Adda aya maag a patienna nga adda tattao a nangatngato ti baddekda ngem ti uloda? . . . a dagiti mula ken kaykayo agpababa ti panagdakkelda? a dagiti tudo, ken niebe, ken uraro agtinnagda nga agpangato?”²

Ti ideya ti antipodes nangted problema kadagiti sumagmamano a teologo. Adda dagiti teoria a nagkuna a no adda dagiti antipodean, imposible nga adda koneksionda kadagiti agdama a tattao gapu ta akaba unay ti baybay a ballasiwen wenno gapu ta adda di madaliasat a torrid zone a nanglikmut iti equator. Naggapuan ngarud koma dagiti antipodean? Gapu ta nagparikutda, kinaykayat dagiti dadduma a teologo a patien nga awan dagiti antipodean, wenno ad-adda pay, kas inrikiar ni Lactantius, ti daga imposible ngamin a nagtimbukel!

 Kaskasdi, nagraira ti ideya a nagtimbukel ti daga, ket idi agangay limmatak dayta. Iti laeng panagbannawag ti panawen ti law-ang iti maika-20 a siglo, nupay kasta, nagbalin a posible ti ipapan dagiti tattao idiay makinruar a law-ang tapno pasingkedanda babaen ti direktamente a panangmatmat a ti daga maysa a globo. *

Ket aniat’ makuna ti Biblia iti daytoy nga isyu? Idi maikawalo a siglo K.K.P., idi a ti agdama a kapanunotan ket patad ti daga, sinigsiglo sakbay nga impapan dagiti pilosopo a Griego a nalabit nagtimbukel ti daga, ken rinibu a tawen sakbay a nakita ti tattao manipud law-ang a ti daga ket globo, ni Isaias a Hebreo a propeta imbagana buyogen ti karkarna a kinasimple: “Adda Daydiay agtataeng iti ngato ti sirkulo ti daga.” (Isaias 40:22) Ti Hebreo a sao a chugh, a naipatarus ditoy a “sirkulo,” mabalin met a maipatarus a “nagtimbukel.”³ Dadduma a patarus ti Biblia iyulogda a, “ti globo ti daga” (Douay Version) ken “ti nagtimbukel a daga.”​—Moffatt. *

Ni Isaias a mannurat iti Biblia inidianna dagiti gagangay a sarsarita maipapan ti daga. Imbes ketdi, insuratna ti sasao a di agpeligro uray no mapabaro dagiti takuat ti siensia.

Ania ti Nangsarapa iti Daga?

Idi ugma, nagparikut dagiti tattao gapu kadagiti dadduma pay a salsaludsod maipapan iti uniberso: Aniat’ nagsaadan ti daga? Aniat’ nangsarapa iti init, ti bulan, ken dagiti bituen? Awan pay idi ti pannakaammoda iti linteg ti sapasap a grabitasion, a pinutar ni Isaac Newton ken naipablaak idi 1687. Dida pay ammo ti ideya a dagiti nailangitan a banag, bale, awan nakaibitinanda iti kawaw a law-ang. Gapuna, masansan nga insingasingda nga adda dagiti natibker a banag wenno dagiti solido a nangsarapa iti daga ken dadduma a nailangitan a banag.

Kas pagarigan, maysa a kadaanan a teoria, a nalabit namunganay kadagiti agnanaed iti puro, kunana a ti daga linikmut ti danum ket tumtumpaw kadagitoy a danum. Nautob dagiti Hindu a ti daga addaan sumagmamano a pundasion, nga agtutuon dagita. Nagsaad kadagiti uppat nga elepante, dagiti elepante nagtakderda iti higante a pawikan, ti pawikan nagtakder iti nakadakdakkel a serpiente, ket ti nakunikon a serpiente nagtapaw kadagiti danum ti uniberso. Ni Empedocles, pilosopo a Griego idi maikalima a siglo K.K.P., namati a ti daga nagsaad iti alipugpog ket daytoy nga alipugpog isut’ gapu ti panagtignay dagiti nailangitan a banag.

Maysa kadagiti kalatakan a kapanunotan isu dagiti pinarnuay ni Aristotle. Nupay impapanna a ti daga nagtimbukel, dina pinati nga agbitbitin dayta iti kawaw a law-ang. Iti librona nga On the Heavens, idi kinaritna ti ideya a ti daga nagsaad iti danum, kinunana: “Saan a kababalin ti danum, a kas met iti daga, nga agtapaw dita tangatang: masapul nga adda pagsaadanna.”⁴ Ania ngarud ti “nagsaadan” ti daga? Insuro ni Aristotle a ti init, ti bulan, ken dagiti bituen naikonektarda iti rabaw dagiti solido, agsaragasag a timbukel. Dagitoy a timbukel nagsusukotda, a kaduada ti daga​—a siiintek​—idiay sentro. Bayat a nagririnnikus dagitoy a timbukel, dagiti banag a linaonda​—ti init, ti bulan, ken dagiti planeta​—nagdaliasatda idiay tangatang.

Kasla lohikal ti panangilawlawag ni Aristotle. No dagiti nailangitan a banag dida naikonektar a silalagda iti sabali a banag, kasanoda koma a tumpaw? Dagiti kapanunotan ni mararaem nga Aristotle inakseptarda kas kinapudno iti agarup 2,000 a tawen. Sigun iti The New Encyclopædia Britannica, idi maika-16 ken maika-17 a siglo dagiti sursurona “naitan-okda a kas kangato ti relihioso a dogma” iti imatang ti simbaan.⁵

Idi naimbento ti teleskopio, ti teoria ni Aristotle inrugi a kinuestionaran dagiti astronomo. Kaskasdi, dida narisut dayta agingga nga inlawlawag ni Sir Isaac Newton a dagiti planeta sibibitinda iti kawaw a law-ang, nga adda  mangtengtengngel kadakuada idiay pagrikrikusanda a di makita a puersa​—ti grabidad. Kasla di nakapapati, ket dadduma kadagiti katimpuyog ni Newton narigatanda a mamati a ti law-ang ket kawaw, nga awan naggian a solido. *⁶

Aniat’ makuna ti Biblia iti daytoy a problema? Agarup 3,500 a tawenen ti napalabas, karkarna a silalawag nga imbaga ti Biblia a ti daga naibitin iti “rabaw ti awan.” (Job 26:7) Iti orihinal a Hebreo, ti sao a nausar ditoy para iti “awan” (beli-mahʹ) literal a kayuloganna “awan uray aniaman.”⁷ Inusar ti Contemporary English Version ti ebkas nga, “iti kawaw a law-ang.”

Ti planeta nga agbitbitin “iti kawaw a law-ang” no kadagiti kaaduan a tattao kadagidi nga aldaw saan a pulos a kastat’ panangiladawanda iti daga. Ngem, adayo a nasaksakbay ngem iti tiempona, ti mannurat iti Biblia inrekordna ti sasao nga apaghusto sigun iti siensia.

Ti Biblia ken Medikal a Siensia—Agtunosda Kadi?

Ti moderno a medikal a siensia adu ti naisurona kadatayo maipapan iti panagwaras ken pananglapped iti sakit. Dagiti medikal nga irarang-ay idi maika-19 a siglo nagresulta iti pannakaiyussuat ti medikal nga ugali ti antisepsis​—kinadalus tapno makissayan ti impeksion. Nakadidillaw ti resultana. Dakkel ti bimmabaan ti impeksion ken ti nasapa nga ipapatay.

Dagiti mangngagas idi ugma, nupay kasta, dida natarusan a naan-anay no kasano a nagsaknap ti sakit, ket dida met nabigbig ti kinapateg ti sanitasion iti pannakalapped ti sakit. Di ngad pagsiddaawan nga adu kadagiti medikal nga aramidda agparang a barbarian no idilig iti moderno nga estandarte.

Maysa kadagiti kadadaanan a medikal a libro nga adda isu ti Ebers Papyrus, a listaan dagiti medikal a pannakaammo dagiti Egipcio, a napetsaan manipud 1550 K.K.P. Daytoy a lukot naglaon iti agarup 700 nga agas dagiti nagduduma nga an-annayen “manipud kinagat ti buaya agingga iti naut-ot a tangan ti saka.”⁸ Kuna ti The International Standard Bible Encyclopaedia: “Ti medikal a pannakaammo dagitoy a mangngagas naibatay laeng iti kapadasanda, kaaduanna sinasalamangka ken di pulos nasientipikuan.”⁹ Saan nga epektibo dagiti kaaduan nga agasda, ngem dadduma kadagita ket delikado unay. Para iti agas ti sugat, nairekomendar ti panangitapal kadagiti substansia a nalaokan iti ibleng ti tao.¹⁰

Daytoy a libro dagiti medikal nga agas dagiti Egipcio naisurat agarup iti isu met la a tiempo a pannakaisurat dagiti umuna a libro ti Biblia, a nakairamanan ti Linteg Mosaico. Ni Moises, a nayanak idi 1593 K.K.P., dimmakkel idiay Egipto. (Exodo 2:1-10) Kas miembro ti sangakabbalayan ni Faraon, isu “nasursuruan iti amin a kinasirib dagiti taga Egipto.” (Aramid 7:22) Kabesadona “dagiti mangngagas” ti Egipto. (Genesis 50:1-3) Dagiti insuratna inimpluensiaan kadi dagiti di epektibo ken napeggad a medikal nga aramidda?

Saan. Maisupadi ketdi, ti Linteg Mosaico inramanna dagiti bilin iti sanitasion a nasaksakbay nga amang ngem iti tiempoda. Kas pagarigan, ti linteg maipapan kadagiti pakarso militar imbilinna ti panangikutkotda kadagiti  iblengda idiay ruar ti pakarso. (Deuteronomio 23:13) Nakasaksakbay unay daytoy a pamuspusan a panglapped. Timmulong daytoy tapno awan kontaminasion ti danumda ken masalaknibanda manipud kadagiti awit ti ngilaw a disenteria ken dagiti sakit a diarrhea a mangap-apit pay laeng kadagiti minilion a biag iti tinawen kadagiti daga a nakapuy ti sanitasionda.

Linaon pay ti Linteg Mosaico dagiti dadduma a bilin ti sanitasion a nangsaluad iti Israel manipud panagsaknap dagiti makaakar a sakit. Nakuarantina daydiay addaan wenno maatap nga addaan makaalis a sakit. (Levitico 13:1-5) Dagiti kawes wenno basehas a naisagid iti animal a natay a bukodna (nalabit nagsakit) masapul a mabugguan sakbay nga usaren manen wenno dadaelenen. (Levitico 11:27, 28, 32, 33) Asinoman a nakasagid iti bangkay naibilang a narugit ket masapul a lumasat iti pannakadalus a ramanenna ti pannakalaba dagiti kawesna ken panagdigusna. Bayat ti pito nga aldaw a kinarugitna, liklikanna ti pisikal a panangsagidna kadagiti sabali.​—Numeros 19:1-13.

Daytoy nga alagaden ti sanitasion ipalgakna ti sirib nga awan kadagiti mangngagas iti naglikmut a nasnasion idi a tiempo. Rinibu a tawen sakbay a nasursuro ti medikal a siensia dagiti wagas a panagwaras ti sakit, nangteden ti Biblia kadagiti rasonable a pamuspusan a saluad kadagiti sakit. Di ngad pagsiddaawan, a nasao ni Moises maipapan kadagiti kaaduan nga Israelita idi tiempona nga agbiagda iti 70 wenno 80 a tawen. *​—Salmo 90:10.

Mabalin a bigbigenyo a dagiti kalleppas a sasao ket umisoda sigun iti siensia. Ngem adda dadduma a sasao ti Biblia a di mapaneknekan sigun iti siensia. Kaipapanan kadi dayta a ti Biblia kontraenna ti siensia?

Panangakseptar Kadagiti Di Mapaneknekan

Ti deklarasion a di mapaneknekan saan a nesesita a palso. Ti nasientipikuan a prueba limitado gapu ti abilidad ti tao a mangdiskobre iti umdas nga ebidensia ken ti siuumiso a panangipatarusda iti impormasion. Ngem adda dagiti kinapudno a di mapaneknekan gapu ta awan ebidensia a naitalimeng, ti ebidensia nalibeg wenno di pay nadiskobre, wenno dagiti nasientipikuan nga abilidad ken kinasigo ket dida umdas tapno maragpat ti di masupiat a konklusion. Saan ngata a kasta ti kaso dagiti dadduma a sasao ti Biblia a kadagita kurang ti agwaywayas a pisikal nga ebidensia?

Kas pagarigan, ti tuktukoyen ti Biblia a di makita a disso a pagtataengan dagiti espiritu a persona saan a mapaneknekan​—wenno maipapati nga awan​—iti nasientipikuan a pamay-an. Kasta met la ti makuna kadagiti namilagruan a pasamak a nadakamat ti Biblia. Saan nga umdas ti nalawag nga ebidensia ti geolohia para iti sangalubongan a Layus idi tiempo ni Noe a mangpennek kadagiti dadduma a tattao. (Genesis, kapitulo 7) Ibagatay kadi a saan a napasamak dayta? Dagiti historikal a pasamak mabalin a linibeg ti tiempo ken ti panagbalbaliw. Isu a saan ngata a posible a dagiti rinibu a tawen a geolohiko nga aktibidad pinunasda dagiti ebidensia ti Layus?

Ipapantayon, ti Biblia naglaon kadagiti sasao a di mabalin a pasingkedan no pudno wenno ulbod babaen kadagiti agdama a pisikal nga ebidensia. Ngem masdaawtay ngata gapu iti dayta? Ti Biblia saan a libro iti siensia. Ngem, libro ti kinapudno dayta. Nausigtayon dagiti nabileg nga ebidensia a dagiti mannurat ket lallaki a natarnaw ken mapiar. Ket no dakamatenda dagiti banag a mainaig iti siensia, ti sasaoda umiso ken naminpinsan a di nalaokan kadagiti inuugma a “nasientipikuan” a teoria a napaneknekan a sarsarita laeng. Ti siensia ngarud saan a kabusor ti Biblia. Umdas ti rason tapno timbangentayo ti sawen ti Biblia a buyogen ti silulukat a panunot.

[Footnotes]

[Blurb iti panid 18]

Rinibu a tawen sakbay a nakita dagiti tattao ti daga kas globo manipud law-ang, tinukoyen ti Biblia “ti sirkulo ti daga”

[Ladawan iti panid 20]

Inlawlawag ni Sir Isaac Newton a grabidad ti mangsarsarapa kadagiti planeta idiay pagrikusanda

[Dagiti Ladawan iti panid 21]

Ti deklarasion a di mapaneknekan saan a nesesita a palso