Kapitulo 6

Budismo​—Panangbiruk iti Lawag a Naisinat’ Dios

1. (a) Kasanot’ panagraira ti Budismo idiay Lumaud? (b) Aniat’ makagapu iti irarang-ayda idiay Lumaud?

 TI BUDISMO dandani di nadamdamag iti ruar ti Asia sakbay ti maika-20 a siglo, ngem ita nagbalinen a sangalubongan a relihion. Kinapudnona, adu a Lumaud ti masdaaw iti panagrairat’ Budismo iti mismo a sangakaarubaanda. Ti isasangpet dagiti refugee iti intero a lubong isut’ maysa a makaigapu iti daytoy. Adu a taga Asia ti agnanaed itan iti Lumaud nga Europa, Norte America, Australia, ken dadduma pay a lugar. Mientras dagiti baniaga ket agramutda iti kabbaro a dagada, awit-awitda met ti relihionda. Maigiddato, umad-adu dagiti Lumaud a damdamoda a maiyam-ammo iti Budismo. Daytoy, agraman kinalulok ken ti naespirituan nga ikakapuy dagiti kadaanan nga iglesia, ti rason a dagiti dadduma nakumbertida iti daytoy “baro” a relihion.​—2 Timoteo 3:1, 5.

2. Adinot’ pakasarakan kadagiti pasurot ti Budismo ita?

² Gapuna, sigun iti 1989 Britannica Book of the Year, akuen ti Budismo ti agarup 300 a milion a miembro iti intero a lubong, nga agarup sag 200,000 iti Lumaud nga Europa ken Norte America, 500,000 iti Latin America, ken 300,000 iti Union Soviet. Kaaduan a pasurot ti Budismo, nupay kasta, addada kadagiti nasion ti Asia, kas iti Sri Lanka, Myanmar (Burma), Thailand, Japan, Korea, ken China. Ngem, asino ni Buddha? Kasano a nangrugi daytoy a relihion? Aniat’ pannursuro ken alagaden ti Budismo?

 Problemat’ Mapiar nga Impormasion

3. Ania nga impormasion ti maala maipapan iti kabibiag ni Buddha?

³ “Ti impormasion iti kabibiag ni Buddha ad-adda a naibasar iti sagudayen dagiti teksto a kanonikal, ti kakompletuan ken kalawaan saklawna kadagitoy isudat’ naisurat iti Pali, a lenguahe ti kadaanan nga India,” kuna ti libro a World Religions—From Ancient History to the Present. Kaipapanan daytoy nga awan ti impormasion a maala idi tiempona maipapan ken Siddhārtha Gautama, a namangon itoy a relihion, a nagtaeng iti amianan nga India idi maikanem a siglo K.K.P. Dayta, siempre, ket mangparnuay iti problema. Nupay kasta, naserserioso pay ti kuestion no kaano ken kasano a napataud dagiti “teksto a kanonikal.”

4. Kasano a ti napaypayso a sursuro ni Buddha ket naitalimeng idi damo?

⁴ Kunat’ tradision dagiti Budista a di nagbayag kalpasan ti ipapatay ni Gautama, naangay ti konsilio ti 500 a monghe tapno desisionanda no aniat’ agpaypayso a pannursuro ti Maestro. Ngem pagdedebatian dagiti Budista nga eskolar ken historiador no talaga a naangay ti kasta a konsilio. Ti nasken a punto a laglagipentayo, nupay kasta isu daytoy, nga uray dagiti tekstot’ Budista bigbigenda a dagiti nakapapati a pannursuro a dinesisionanda saanda nga insurat no di ket inkabesa la dagiti disipulo. Nawatiwat pay a tiempot’ limmabas sa aktual a naisurat dagiti sagrado a teksto.

5. Kaano a naisurat dagiti teksto a Pali?

⁵ Sigun kadagiti kronikas ti Sri Lanka idi maikapat ken maikanem a siglo K.P., ti kaunaan kadagitoy Pali a “teksto a kanonikal” naisuratda idi turay ni Ari Vattagamani Abhaya idi immuna a siglo K.K.P. Sala rimmuar ti dadduma a salaysay ti kabibiag ni Buddha idi agarup umuna wenno maikalima pay ketdi a siglo K.P., a dandani sangaribo a tawen kalpasan ti panawenna.

6. Aniada a kritisismot’ rumsua maibusor kadagiti “teksto a kanonikal”? (Idiligyo ti 2 Timoteo 3:16, 17.)

 ⁶ No kasta, sigun iti Abingdon Dictionary of Living Religions, “Dagiti ‘biograpia’ kabarbaroda laeng ken nalaokan kadagiti sarsarita ken mitolohia, ket dagiti kaugmaan a teksto a kanonikal napartuatda babaen ti naunday a berbal a pannakaiyalis-alis  a nabatad a nabaliw-baliwan ken nanayon-nayonan.” Adda pay ket eskolar a “nagkuna nga awan uray maysa la a sao ti nairekord a pannursuro ti masigurado a nagtaud a mismo ken Gautama.” Nainkalintegan kadi dagiti kasta a kritisismo?

Ti Pannakainaw ken Pannakayanak ni Buddha

7. Sigun kadagiti Budista a teksto, kasano a nainaw ni Buddha?

⁷ Anagenyo ti sumaganad a naadaw manipud Jataka, a paset ti Pali a teksto, ken ti Buddha-charita, a maikadua a siglo K.P. a teksto a Sanskrit iti kabibiag ni Buddha. Umuna, isut’ salaysay no kasano a ni Reyna Maha-Maya, nga ina ni Buddha, ket ininawna ti anakna iti maysa a tagtagainep.

 “Ti uppat nga anghel a mangguguardia immayda ket inawitda ti reyna, agraman katrena, ket impanda kadagiti Bantay Himalaya. . . . Idi kuan simmangpet dagiti assawa dagiti anghel, ket inturongda ti reyna idiay Danaw Anotatta, sada dinigos, tapno maikkat amin a natauan a tulaw. . . . Iti di unay adayo isu ti Turod Pirak, ket sadiay adda ti nabalitokan a mansion. Inkabilda sadiay ti nadibinuan a katre a situturong idiay daya ti uluanna, sada impaidda ti reyna. Ita ti masanguanan a Buddha nagbalin a nadaeg a puraw nga elepante . . . Kinalay-atna ti Turod Pirak, ket . . . namitlo a daras a linikmutna ti katre ni inana, a sidedenna ti makanawan a sibayna iti dayta, sana inaprosan ti makanawan a sibay ti reyna, ket agparang a simrek iti aanakan. Iti kasta nainaw idi piesta ti ngalay ti kalgaw.”

8. Aniat’ naipadto maipapan iti masanguanan ni Buddha?

⁸ Idi sinarita ti reyna ti tagtagainepna iti ari, a lakayna, inayaban ti ari ti 64 a nalatak a papadi a Hindu, a pinakan ken kinawesanna ida, ket dinawatnat’ interpretasionda. Daytoy ti insungbatda:

 “Dikay agdanag, dakkel nga ari! . . . Maaddaankaytot’ anak a lalaki. Ket isu, no agtalinaed iti biag ti palasio, agbalinto a sangalubongan nga ari; ngem no panawanna ti biag ti palasio  ket tallikudanna ti lubong, agbalinto a Buddha, ket iwaksinanto dagiti ulep ti basol ken ti salungasing toy lubong.”

9. Aniada a karkarna a pasamak ti nasao a naangay kalpasan ti pannakayanunsio ti masanguanan ni Buddha?

⁹ Kalpasanna, kunada a 32 a milagrot’ naangay:

 “Apagapaman nagginggined, nagpigerger, ken naggunggon amin a sangapulo ribo a lubong. . . . Naiddep dagiti apuy kadagiti amin nga impierno; . . . nagsardeng ti panagsakit dagiti tao; . . . nagtukar amin nga instrumentot’ musika uray awan nangkutkuti kadagita; . . . simmam-it ti danum ti dakkel a taaw; . . . ti intero a sangapulo ribo a lubong nagbalinda a maymaysa a kuintas dagiti sabong a napalalot’ imnasda.”

10. Kasanot’ panangdeskribir dagiti sagrado a teksto dagiti Budista ti pannakayanak ni Buddha?

¹⁰ Idin dimteng ti karkarna a pannakayanak ni Buddha idiay hardin dagiti kayo a sal a naawagan Lumbini Grove. No kayat ti reyna a gaw-aten ti sanga ti katayagan a kayo a sal dita a purok, situtulok ti kayo a nagruknoy tapno magaw-atna. Bayat a tinengngelna ti sanga ken sitatakder, nagpasngay ti reyna.

 “Ni Buddha simngay iti aanakan ni inana a kasla padi nga immulog manipud pulpitona, wenno kas tao nga immulog  iti agdan, nga inyunnatna dagiti imana ken sakana, a di natulawan iti aniaman a mulit ti aanakan ni inana. . . .”

 “Apaman a nayanak, sititibker [ti masanguanan a Buddha] nga imbaddekna dagiti sakana iti daga, sa namimpito a nagaddang a nagpaamianan, nga awitnat’ puraw a balawbaw iti ngatuen ti ulona, ket minatmatanna ti tunggal suli ti daga, nga impukkawna iti di maartapan a timek: Iti intero a lubong siak ti kangrunaan, kalaingan ken katan-okan; daytoyen ti maudi a pannakaipasngayko; diakto mayanak manen.”

11. Aniat’ konklusion ti dadduma nga eskolar maipapan iti salaysay ti kabibiag ni Buddha sigun kadagiti sagrado a teksto?

¹¹ Adda met dagiti kastat’ kalaborna nga estoria maipapan  ti panagubingna, ti panagaremna kadagiti babbalasang a nagrayo kenkuana, panagdaldaliasatna, ken dandani amin a pasamak iti biagna. Di pagsiddaawan, a nalabit, kaaduan nga eskolar laksidenda amin dagitoy a salaysay a kas sarsarita ken mitolohia. Insingasing pay ti maysa nga opisial ti British Museum a gapu “iti kinawadwad ti sarsarita ken milagro, . . . imposible a magun-od ti historikal a kabibiag ni Buddha.”

12, 13. (a) Aniat’ nakaugalian a salaysay ti kabibiag ni Buddha? (b) Aniat’ gagangay a maak-akseptar no kaanot’ pannakayanak ni Buddha? (Idiligyo ti Lucas 1:1-4.)

¹² Nupay kastat’ makuna dagiti mitolohia, adda tradisional a salaysay ti kabibiag ni Buddha a nalatak ti pannakaiwarasna. Ti moderno a teksto nga, A Manual of Buddhism, a naipablaak idiay Colombo, Sri Lanka, kastoy ti simple a salaysayna.

 “Idi sellag ti Mayo iti tawen 623 B.C. nayanak idiay distrito ti Nepal ti maysa nga Indian a Sakyan a Prinsipe, nga agnagan Siddhattha Gotama. a Ni Ari Suddhodana ti amana, ket ni Reyna Mahā Māyā ti inana. Natay ti reyna sumagmamano nga aldaw kalpasan ti panagpasngayna ket ni Mahā Pajāpati Gotamī ti nagbalin a yayana.

 “Idi agsangapulo ket innemen inasawana ti kasinsinna, ni napintas a Prinsesa Yasodharā.

 “Iti dandani sangapulo ket tallo a tawen kalpasan ti naragsak a panagkasarna nakabusbuslon ti panagbiagna, nga awan pulos pamalatpatanna ti kinarikut ti biag idiay ruar ti palasio.

 “Bayat ti ilalabas ti panawen, limgak met lat’ kinapudno kenkuana. Idi maika-29 a tawenna, nga isut’ nagbalbaliwan ti karerana, nayanak ni Rāhula a barona. Imbilangna ti anakna a kas tuben, ta nabigbigna nga amin a tao awan labas mayanak,  agsakit, ken matay. Gaput’ pannakabigbigna ti kinasapasap ti leddaang, inkeddengna a biruken ti solusion ti sapasap a sakit ti sangatauan.

 “Gapuna tinallikudanna ti naarian a panagragragsakna, ket pinanawannat’ taengna iti maysa a rabii . . . kinalbona ti ulona, inkawesna ti simple a pagan-anay ti hermitaño, ket nagalla-alla kas Agbirbiruk iti Kinapudno.”

¹³ Nabatad a dagitoy ababa a detalye ti biograpiana naisupadida unay kadagiti karkarna a salaysayen dagiti “teksto a kanonikal.” Ket malaksid iti tawen ti pannakayanakna, kadawyan a maak-akseptar daytoy.

Ti Lawag—No Kasanona a Naragpat

14. Aniat’ nagbalbaliwan ti biag ni Gautama?

¹⁴ Ania daydiay nadakamat itay a “nagbalbaliwan ti karerana”? Idi, nga iti damo unay ti biagna, isut’ nakakita iti tao a masakit, maysa a lakay, ken maysa a bangkay. Daytoy a kapadasannat’ nangtutuok kenkuana no aniat’ kaipapanan ti biag​—Apay a nayanaktayo, satayto agsagaba, lumakay, ken matay? Idi kuan, kunada a nakakitat’ lakay a santo, a tinallikudannat’ lubong gaput’ panangbiruknat’ kinapudno. Daytoy ti nangitagad ken Gautama a nangpanaw iti pamiliana, sanikuana, ken ti saadna a prinsipe ket binusbosna ti sumaganad nga innem a tawen a nangbiruk iti sungbat kadagiti Hindu a mannursuro ken guru, ngem awan nagmamaayanna. Kunat’ salaysay nga inannurotna ti danat’ panagmennamenna, panagayunar, Yoga, ken napalalo a panagsakripisio, ngem kaskasdi dina nabirukan ti naespirituan a linak wenno lawag.

15. Kasano a naragpat ni Gautama ti kunada a pannakalawlawagna?

¹⁵ Idi agangay nabigbigna a ti napalalo a panagsakripisiona ket awan serserbina a kas met la ti aglablabes a kabibiagna idi damo. Inannurotna ngad itan daydiay inawagannat’ Makintengnga a Dana, a liniklikanna ti agsinnumbangir a nakaro a kabibiagna idi. Idi nga inkeddengna a ti solusion ket  matakkuatanna babaen iti mismo a panunotna, nagtugaw a nagmennamenna iti sirok ti pipal, wenno Indian a kayo a higos. Babaen iti panangbusornat’ iraraut ken pannulisog ni Mara a diablo, intultuloyna a sititibker ti panagmennamennana iti las-ud ti uppat a lawas (dadduma pito a lawas ti kunada) agingga nga impapanna a nasukisoknan amin a pannakaammo ken pannakaawat ket naragpatnat’ lawag.

16. (a) Aniat’ nagbalinan ni Gautama? (b) Aniat’ nagduduma a panangmatmatda ken Buddha?

¹⁶ Iti kastoy a wagas, sigun iti termino dagiti Budista, ni Gautama nagbalin a Buddha​—Daydiay Nagriing, wenno Nalawagan. Naragpatna ti ultimo a kalat, ti Nirvana, ti kasasaad ti perpekto a linak ken lawag, a naluk-atan manipud tarigagay ken panagsagaba. Naawagan pay kas Sakyamuni (masirib iti tribo a Sakya), ket masansan nga inawagannat’ bagina kas Tathagata (daydiay ngad immay [a mangisuro]). Dagiti nagduduma a sekta a Budista, nupay kasta, nagduduma met ti panangmatmatda itoy a tema. Isut’ siinget a matmatan dagiti daddduma a kas tao a natakkuatanna ti dana ti lawag para kenkuana sana insuro dayta kadagiti pasurotna. Daddumat’ nangmatmat kenkuana kas daydiay maudi kadagiti nagsasagadsad a Buddha nga immay ditoy lubong a mangikasaba wenno mamabaro iti dharma (Pali, Dhamma), ti pannursuro wenno dana ni Buddha. Dagiti met dadduma inda matmatan kas bodhisattva, daydiay nakaragpat iti lawag ngem intantannat’ iseserrekna iti Nirvana tapno matulonganna dagiti dadduma iti inda panangbiruk iti lawag. Aniaman dayta, daytoy a pasamak, ti Pannakaragpat iti Lawag, importante unay kadagiti amin a gunglo ti Budismo.

Ti Lawag—Ania Dayta?

17. (a) Sadino ken siasino ti nangikasabaan ni Buddha iti damo a sermonna? (b) Ilawlawagyo iti mabiit ti Uppat a Natan-ok a Kinapudno.

¹⁷ Idi naragpatnan ti lawag, ken kalpasan a naparmekna dagiti  damo a panagkedked, inyusuaten ni Buddha nga isuro kadagiti sabali ti kattakkuatna a kinapudno, ti dharmana. Ti damo ken nalabit kapatgan a sermonna naibitla idiay siudad ti Benares, iti parke nga aduan ugsa, kadagiti lima a bhikkus​—disipulo wenno monghe. Insurona dita, a tapno maisalakan ti maysa, masapul a liklikanna nga agpada ti dana ti sensual a panaglablabes ken ti kinahermitaño ket surotenna ti Makintengnga a Dana. Sa, maawatanna koma ken annurotenna ti Uppat a Natan-ok a Kinapudno (kitaenyo ti kahon, kasungani a panid), a kastoy ti ababa a pannakagupgopna:

 (1) Amin a panagbiag ket panagsagaba.

 (2) Rumsuat’ panagsagaba gapu iti tarigagay wenno derrep.

 (3) No pukawen ti tarigagay agngudo ti panagsagaba.

 (4) Mapukaw ti tarigagay no annuroten ti Nagkawalo a Desdes, tenglen ti kondukta, panunot, ken pammati ti maysa.

18. Aniat’ kinuna ni Buddha a nagtaudan ti lawagna? (Idiligyo ti Job 28:20, 21, 28; Salmo 111:10.)

¹⁸ Daytoy sermon maipapan iti Makintengnga a Dana ken iti Uppat a Natan-ok a Kinapudno gupgopenna ti bugas ti Lawag ket ibilangda kas nakabuklan ti pannursuro ni Buddha. (Kas panagdilig, ikomparayo ti Mateo 6:25-34; 1 Timoteo 6:17-19; Santiago 4:1-3; 1 Juan 2:15-17.) Saan nga inako ni Gautama ti nadibinuan a pannakaipaltiing daytoy a sermonna no di ket inakona a bukodna dayta babaen kadagiti sao a “nadiskobre ni Tathagata.” Naipadamag nga idi matayen, kinuna ni Buddha kadagiti disipulona: “Iti kinapudno laeng ti pangbirukanyo iti pannakaisalakan; dikay agpannuray iti asinoman malaksid iti bagiyo.” No kasta, sigun ken Buddha, ti lawag agtaud, saan nga iti Dios, no di ket iti personal a panagregget a mangpatanor iti umiso a panagpampanunot ken kadagiti naimbag nga aramid.

19. Apay nga inabrasada idi a tiempo ti mensahe ni Buddha?

 ¹⁹ Nakaaawat no apay daytoy a pannursuro ket inabrasa dagiti taga India idi a tiempo. Kinondenarna dagiti naagum ken nakillo a relihiuso nga alagaden a pinanuynoyan dagiti Hindu a Brahman, wenno papadi, no iti maysa a dasig, ken ti  nakirmet a kinahermitaño dagiti Jaino ken dadduma pay a mistiko a kulto iti sabali a dasig. Inwaksina pay dagiti sakripisio ken ritual, dagiti linaklaksa a dios ken diosa, ken ti makautoy a natukantukad a sistema a nangdominar ken nangadipen iti amin a paset ti kabibiag dagiti umili. Iti ababa a pannao, inkarina ti pannakaluk-at dagiti amin a situtulok a mangannurot iti dana ni Buddha.

Insaknap ti Budismo ti Impluensiana

20. (a) Ania ti “Tallo nga Alahas” ti Budismo? (b) Kasanot’ kalawa ti sinaknap ti panangaskasaba ni Buddha?

²⁰ Idi inakseptar dagiti lima a bhikkus ti pannursuro ni Buddha, isudat’ nagbalin a damo a sangha, wenno ordin dagiti monghe. Gapuna nakompleto ti “Tallo nga Alahas” (Triratna) ti Budismo, nga isuda, ni Buddha, ti dharma, ken ti sangha, a kunada a mangtulong kadagiti umili a magna iti dana ti lawag. Idi a nakasaganan, ni Gautama a Buddha nangaskasaban iti las-ud ken lawlaw ti Ginget ti Ganges. Dagiti umili manipud nadumaduma a ranggot’ kagimongan (social rank) ken tukad immayda dimngeg kenkuana, ket nagbalinda a disipulona. Idi a matayen ket agtawen ti 80, limmatak ken mararaem unayen. Naipadamag a daytoy ti naudi a saona kadagiti disipulona: “Ti panagrakaya ket inkasigudan kadagiti amin a nasangal a banag. Turposenyo ti bukodyo a pannakaisalakan buyogen ti kinasaet.”

21. (a) Asinot’ nakagapu iti isasaknap ti Budismo? (b) Aniat’ resulta ti panagreggetna?

²¹ Idi maikatlo a siglo K.K.P., agarup 200 a tawen kalpasan ti ipapatay ni Buddha, nagparang ti kangrunaan a kampeon ti Budismo, a ni Emperador Aśoka, nga idi nagturay sinakopnat’ kaaduan a paset ti India. Gaput’ leddaangna kadagiti napapatay ken riribuk a pinartuat ti panagparmekna, inabrasana ti Budismo ket intednat’ suporta ti Estado iti dayta. Namatakder kadagiti relihiuso a monumento, inangayna dagiti konsilio, ket pinaregtana dagiti umili nga agbiag sigun kadagiti alagaden ni Buddha. Nangibaon pay ni Aśoka kadagiti Budista  a misionero kadagiti amin a paset ti India ken idiay Sri Lanka, Siria, Egipto, ken Grecia. Maigapu a nangnangruna kadagiti pamuspusan ni Aśoka, a ti Budismo dimmakkel manipud sekta ti India ket nagbalin a sangalubongan a relihion. Nainkalintegan, nga isut’ imbilang dagiti dadduma a kas maikadua a nangbangon iti Budismo.

22. Kasano a naipasdek ti Budismo iti intero nga Asia?

²² Manipud Sri Lanka, nagsaknap a nagpadaya ti Budismo  idiay Myanmar (Burma), Thailand, ken dadduma pay a paset ti Indochina. Iti amianan, nagsaknap ti Budismo idiay Kashmir ken central Asia. Manipud sadiay, ken idi pay la umuna a siglo K.P., dagiti Budista a monghe dinaliasatda dagiti nakarikrikut a bantay ken disierto sada impan ti relihionda idiay China. Manipud China, nalaka laengen a nagsaknap ti Budismo idiay Korea ken Japan. Naiserrek met ti Budismo idiay Tibet, ti makin-amianan a kaaruba ti India. Idi linaokanda kadagiti lokal a doktrina, rimsua dayta a kas Lamaismo, nga isut’ nangdominar nga agpada iti relihiuso ken napolitikaan a kabibiag sadiay. Idi maikanem wenno maikapito a siglo K.P., nakaramuten ti Budismo iti intero a Southeast Asia ken ti Adayo a Daya. Ngem aniat’ mapaspasamak idin sadiay India?

23. Aniat’ napasamak iti Budismo idiay India?

²³ Bayat a ti Budismo insaknapna ti impluensiana kadagiti sabali a daga, agin-inut met a kumapkapuy idiay India. Gaput’  nakaro a pannakaigamerda kadagiti pilosopikal ken metapisikal a ganuat, nangrugi a napukaw dagiti monghe ti impluensiada kadagiti pasurotda. Sa, ti pannakapukaw ti kontribusion dagiti ari ken ti yaanamongda kadagiti Hindu nga ideya ken alagaden pinapartakda amin ti ikakapuy ti Budismo idiay India. Nabaybay-an met a nagrakaya uray dagiti Budista a nasantuan a disso, a kas iti Lumbini, a nakayanakan ni Gautama, ken ti Buddh Gaya, a nakaragpatanna iti “lawag.” Idi maika-13 a siglo, bale napukawen ti Budismo idiay India, ti daga a namunganayanna.

24, 25. Ania pay ti napasamak iti Budismo iti maika-20 a siglo?

²⁴ Bayat ti maika-20 a siglo, naglasat manen ti Budismo iti sabali a panagbalbaliw. Dagiti napolitikaan a rinnisiris idiay China, Mongolia, Tibet, ken dagdaga ti Southeast Asia ti nangparigat iti dayta. Rinibo a monasterio ken templo dagiti naduprak ken ginasut a ribo dagiti monghe ken madre a napagtalaw, naibalud, wenno napapatay pay. Kaskasdi, nabileg pay laeng ti impluensia ti Budismo kadagiti panunot ken ugali dagiti umili kadagitoy a daga.

²⁵ Idiay Europa ken Norte America, agparang a magustuanda ti ideya ti Budismo, a mismo nga iti bagim ti pangbirukam iti “kinapudno,” ket ti ugalida a panagmennamenna nagserbi a pagangsan manipud kirukiro ti Lumaud a kabibiag. Makapainteres, sigun iti pakauna ti libro a Living Buddhism, ta kastoy ti insurat ni Tenzin Gyatso, ti naidistiero a Dalai Lama ti Tibet: “Nalabit itatta ti Budismo adda paset nga akmenna no iti panangipalagip kadagiti taga Lumaud ti naespirituan a tukad ti kabibiagda.”

Nagduduma a Dana ti Budismo

26. Kasanot’ pannakadibidir ti Budismo?

²⁶ Nupay nakaugalian a kunaen a ti Budismo ket maymaysa a relihion, kinapudnona nabingbingay daytoy kadagiti nagdudumat’ kapanunotanda a gunglo. Sigun iti naggigiddiat  nga interpretasionda iti galad ni Buddha ken pannursurona, tunggal gunglo addaan bukodna a doktrina, alagaden, ken kasuratan. Dagitoy a gunglo nadibidirda pay met kadagiti adu a grupo ken sekta, nga adu kadagita ti nakaro nga inimpluensiaan dagiti lokal a kultura ken tradision.

27, 28. Kasanoyo a deskribiren ti Theravada a Budismo? (Idiligyo ti Filipos 2:12; Juan 17:15, 16.)

²⁷ Ti Theravada (Dana dagiti Panglakayen), wenno Hinayana (Basbassit a Behikulo), a gunglo ti Budismo agraira idiay Sri Lanka, Myanmar (Burma), Thailand, Kampuchea (Cambodia), ken Laos. Ibilang ti dadduma daytoy a kas konserbatibo a gunglo. Igunamgunamna ti pananggun-od iti sirib ken panangturpos iti bukod a pannakaisalakan babaen iti panangtallikud iti lubong ken agbiag kas kadagiti monghe, nga ipamaysa ti biag iti panagmennamenna ken panagadal idiay monasterio.

²⁸ Gagangay a mabuya kadagitoy a daga ti grupo dagiti babbaro a nakuskosan dagiti uloda, a kolor naranhita ti pagan-anayda ken sakasakada, nga awit-awitda ti malukong a pagpalimos para iti inaldaw a taraonda manipud kadagiti mammati a ti akemda isut’ panangsuportar kadakuada. Gagangay a dagiti lallaki busbosenda komat’ sumagmamano a paset ti biagda idiay monasterio. Ti ultimo a kalat ti monastiko a kabibiag isut’ inda panagbalin nga arhat, kayatna a sawen, daydiay nakaragpat iti naespirituan a kinaperpekto ken pannakaluk-at manipud ut-ot ken panagsagabat’ maulit-ulit a pannakaipasngay. Insuron ni Buddha ti dana; agpannuray iti tunggal tao no surotenna dayta.

29. Aniadat’ kababalin ti Mahayana a Budismo? (Idiligyo ti 1 Timoteo 2:3, 4; Juan 3:16.)

²⁹ Ti Mahayana (Dakdakkel a Behikulo) a gunglo ti Budismo gagangay a masarakan idiay China, Korea, Japan, ken Vietnam. Nanaganan a kasta gaput’ panangipaganetgetna a ti pannursuro ni Buddha a “ti kinapudno ken ti danat’  pannakaisalakan ket para kadagiti isuamin uray no ti maysa agnanaed iti kueba, monasterio, wenno balay . . . Saan a para laeng kadagidiay mangtallikud iti lubong.” Pamunganayan nga isursuro ti Mahayana a ti ayat ken asi ni Buddha napalalo unay ket dina ikedked ti pannakaisalakan iti asinoman. Isurona a yantangay nainkasigudan kadatayo ti kas kababalin ni Buddha, kabaelantay amin ti agbalin a Buddha, maysa a nalawlawagan, wenno bodhisattva. Malawlawagantayo, saan a  gaput’ estrikto a panangdisiplinat’ bagi, no di gaput’ pammatitay ken Buddha ken asitay kadagiti amin a sibibiag. Nabatad nga ad-adda a magustuan daytoy dagiti praktikal-panagis-isipna nga umili. Maipuon itoy mas liberal a kapanunotan, nupay kasta, timmanor ti nadumaduma a grupo ken kulto.

30. Ania a kalat ti birbiruken dagiti debutado iti “Pure Land” a Budismo? (Idiligyo ti Mateo 6:7, 8; 1 Ar-ari 18:26, 29.)

³⁰ Maibilang kadagiti adu a Mahayana a sekta a timmanor idiay China ken Japan isu ti Pure Land ken Zen a gunglo ti Budismo. Ti umuna naisentrot’ panamati iti panangisalakan ni Amida Buddha, a nangikari kadagiti pasurotna ti agbalbaliw a pannakayanak idiay Pure Land, wenno Lumaud a Paraiso, daga ti rag-o ken ragsak a pagtaengan dagiti dios ken tao. Manipud sadiay, nalakan ti agturong iti Nirvana. No ulit-uliten nga ilualo ti “Isaadkot’ pammatik ken Amida Buddha,” a no dadduma rinibo a daras iti inaldaw, ti debutado gugoranna ti bagina tapno malawlawagan wenno mabalbaliwan a mayanak idiay Lumaud a Paraiso.

31. Ania dagiti paset ti Zen Buddhism? (Idiligyo ti Filipos 4:8.)

³¹ Ti Zen Buddhism (Ch’an a gunglo idiay China) naadaw ti naganna manipud panagmennamenna. Dagiti sao a ch’an (Insik) ken zen (Hapones) isudat’ dadduma a porma ti Sanskrit a sao a dhyāna, a kayulogannat’ “panagmennamenna.” Daytoy a disiplina isurona a ti panagadal, naimbag nga ar-aramid, ken dagiti ritual bassit lat’ maitulongda. Maragpat ti maysa ti lawag babaen lat’ panangut-utobna kadagiti di matingiting a burtia a kas iti, ‘Ania ti aweng ti maymaysa nga agsipsipat nga ima?’ ken, ‘Ania ti mabirukantayo idiay awan?’ Ti mistiko a kababalin ti Zen Buddhism naiyebkas sigun kadagiti naimnas nga arte ti panagurnos iti sabsabong, wagas ti panagsurat, panagpinta iti tinta, panagdaniw, panaghardin, ken dadduma pay, ket magustuanda unay daytoy idiay Laud. Itatta, dagiti sentro ti Zen a panagmennamenna masarakanda kadagiti adu a Lumaud a daga.

32. Kasanot’ pannakaalagad ti Budismo ti Tibet?

 ³² Kamaudiananna, adda ti Tibetan Buddhism, wenno Lamaism. No dadduma maawagan Mantrayana (Mantra a Behikulo) daytoy a pormat’ Budismo gapu ta naynay a mausar dagiti mantra, agsasagadsad a silaba nga addaan wenno awanan kayulogan, a mailulualo. Imbes nga igunamgunamna ti sirib wenno asi, daytoy a pormat’ Budismo igunamgunamna ti panagritual, panagkararag, salamangka, ken espiritismo no agrukbabda. Ulit-ulitendat’ rinibo a daras dagiti lualoda iti inaldaw nga agusarda kadagiti naubon a bukel ken dagiti rueda a pagkararag. Dagitoy narikut a ritual masursuroda laeng babaen iti berbal a panangisuro dagiti lama, wenno monastiko a lider, a ti agdindinamag kadagita isu ti Dalai Lama ken ti Panchen Lama. No matayen ti lama, birukenda ti ubing a kunada a nagreenkarnaduan ti lama a kas sumaganad a naespirituan a lider. Ngem, dayta a termino mayaplikar met kadagiti amin a monghe, a sigun iti pattapattada, adda bilangda idi a  kakalima ti intero a populasion ti Tibet. Nagserbi pay dagiti lama a kas maestro, doktor, hasiendero, ken politiko.

33. Kasano nga umarngit’ Kakristianuan dagiti dibision ti Budismo? (Idiligyo ti 1 Corinto 1:10.)

³³ Dagitoy prinsipal a dibision ti Budismo madibidirda pay met kadagiti adu a grupo, wenno sekta. Adda dagidiay debutado iti partikular a lider, a kas ken Nichiren idiay Japan, nga insurona a ti laeng Mahayanan Lotus Sutra ti naglaon kadagiti piho a pannursuro ni Buddha, ken ni Nun Ch’in-Hai idiay Taiwan, nga aduan pasurot a masa. No itoy a kaso, agpareho ti Budismo ken iti Kakristianuan nga aduan kadagiti denominasion ken sekta. Kinapudnona gagangay nga adda dagidiay agkuna a Budistada ngem an-annurotenda met dagiti alagaden ti Taoismo, Shinto, ken panagdayaw kadagiti inapo, agraman aramid ti Kakristianuan. b Amin dagitoy a sekta ti Budista kunaenda nga imbasardat’ doktrina ken alagadenda kadagiti pannursuro ni Buddha.

Tallo a Basket ken Dadduma a Budista a Kasuratan

34. Ania komat’ laglagipentayo no amirisentayo dagiti sursuro ti Budismo?

³⁴ Dagiti sursuro a kunada a kukua ni Buddha nayallatiwda babaen iti berbal a pamay-an ket sada la naisurat adu a siglo kalpasan ti ipapatayna. No kasta, kaaduan kadagita, irepresentarda ti impagarup dagiti naud-udi a pasurotna a sinao ken inaramidna. Rimmikut pay nga ad-adda daytoy, gapu ta, ti Budismo nabingbingayen kadagiti nagadu a gunglo. Gapuna, dagiti nagduduma a teksto idatagdat’ nagduduma a bersion ti Budismo.

35. Aniat’ kaugmaan kadagiti sagrado a teksto dagiti Budista?

³⁵ Dagiti kaunaan a teksto dagiti Budista naisuratda iti Pali, a kunada a nainaig iti nakayanakan a lenguahe ni Buddha, idi agarup umuna a siglo K.K.P. Bigbigen ti Theravada a gunglo dagita a kas napudno a teksto. Linaondat’ 31 a libro a nagkatlo  ti bennegda a naawagan Tipitaka (Sanskrit, Tripitaka), a kayuloganna “Tallo a Basket,” wenno “Tallo a Benneg.” Ti Vinaya Pitaka (Basket ti Disiplina) ad-adda a linaonna dagiti alagaden ken reglamento para kadagiti monghe ken madre. Ti Sutta Pitaka (Basket dagiti Diskurso) linaonna dagiti sermon, pangngarig, ken proverbio nga insawang ni Buddha ken dagiti kangrunaan a disipulona. Kamaudiananna, ti Abhidhamma Pitaka (Basket ti Ultimo a Doktrina) linaonnat’ komentario dagiti Budista a doktrina.

36. Aniat’ kalidad dagiti Mahayana a kasuratan dagiti Budista?

³⁶ Iti sabali a dasig, kaaduan kadagiti sinurat ti Mahayana a gunglo ket Sanskrit, Insik, ken Tibetan, ket nakapuspuskolda. Ti laeng Insik a teksto naglaon ti nasurok a 5,000 a tomo. Naglaonda kadagiti adu nga ideya nga awan kadagidi nagkauna a sinurat, a kas kadagiti Buddha a ti kaaduda ket kas kadagiti darat ti Ganges, a kunada a nagbiagda kadagiti di mabilang a milion a tawen, ket tunggal maysa inturayanna ti bukodna a lubong a kukuan Buddha. Saan a panaglablabes no kuna ti maysa a mannurat a dagitoy a teksto “napnoda ti panaggigiddiat, agsobsobra ti imahinasionda, nakarangranga a personalidad, ken nakaro a panangulit-ulit.”

37. Aniada a problema ti pinartuat dagiti Mahayana a kasuratan? (Idiligyo ti Filipos 2:2, 3.)

³⁷ Siempre, mammanot’ makatarus kadagitoy di maawatan a salaysay. Nagangayanna, dagitoy naud-udi a pasamak inyadayona ti Budismo iti daydi orihinal a gandat ni Buddha. Sigun iti Vinaya Pitaka, tinarigagayan ni Buddha a ti pannursurona ket matarusan, saan laeng a dagiti edukado, no di ket amin a kitat’ umili. Tapno maragpat daytoy, impilitna a maisuro koma dagiti ideyana sigun iti lenguahe ti komon a tao, saan ket nga iti sagrado a natayen a lenguahe ti Hinduismo. Gapuna, no negaren dagiti Budista a Theravada dagitoy a libro a kas bugos a teksto, kunaen dagiti pasurot ti Mahayana a ni Gautama a Buddha idi damo insurona dagiti simple ken ignorante,  ngem kadagidiay edukado ken masirib impalgakna dagiti sursuro nga idi agangay naisurat kadagiti libro a Mahayana.

Rikos ti Karma ken Samsara

38. (a) Kasanot’ panagdinnilig dagiti sursurot’ Budista ken Hindu? (b) Sigun iti teoria ken iti aktual, aniat’ isursuro ti Budismo no iti kararua?

³⁸ Nupay ti Budismo medio linuk-atanna dagiti umili manipud kawar ti Hinduismo, dagiti pamunganayan nga ideyana tinawidna kadagiti Hindu a sursuro a Karma ken samsara. Ti Budismo, a kas orihinal nga insuro ni Buddha, naigiddiat iti Hinduismo gapu ta negarenna ti kaadda ti imortal a kararua ngem dakamatenna a ti indibidual isu “ti kombinasion dagiti puersa wenno enerhia a pisikal ken mental.” c Kaskasdi, dagiti  sursurona naisentroda kadagiti ideya nga amin a tattao agalla-allada iti nagduduma a biag baeten kadagiti di mabilang nga agbalbaliw a pannakayanak (samsara) ken ti panagsagaba kadagiti bunga dagiti dati ken agdama nga aramid (Karma). Nupay ti mensahe ti pannakalawag ken pannakaluk-at itoy a rikos ket kasla makaguyugoy, iyimtuod dagiti dadduma: Kasanot’ katibker ti pundasionna? Aniat’ pammaneknek nga amin a panagsagaba ket resulta ti inaramid ti maysa iti dati a biagna? Ken, kinapudnona, aniat’ pammaneknek nga adda dati a biag?

39. Kasanot’ panangilawlawag ti maysa a teksto dagiti Budista iti linteg ti Karma?

³⁹ Kastoy ti maysa a panangilawlawagdat’ linteg ti Karma:

 “Ti Kamma [Pali a katupag ti Karma] isut’ mismo a linteg. Ngem dina kaipapanan nga adda mannangted linteg. Dagiti gagangay a natural a linteg, kas iti grabitasion, dida kasapulan ti mannangted linteg. Ti met linteg ti Kamma dina kasapulan ti mannangted linteg. Agandar dayta iti bukodna a tay-ak nga awanan ibaballaet ti makinruar, independiente a mangituray nga ahensia.”​—A Manual of Buddhism.

40. (a) Aniat’ ipasimudaag ti kaadda dagiti natural a linteg? (b) Aniat’ kuna ti Biblia no iti puon ken bunga?

⁴⁰ Umiso kadi daytoy a panagrasrason? Dagiti natural a linteg dida kadi kasapulan ti mannangted linteg? Kinuna idi ni Dr. Wernher von Braun nga eksperto ti rocket: “Dagiti natural a linteg ti uniberso apaghushustoda unay ket dikam marigatan a mangpartuat iti lugan law-ang a mapan idiay bulan ket maorasanmi ti itatayabna agingga iti apagkapaset ti segundo. Masapul nga adda nangisaad kadagitoy a linteg.” Saritaen met ti Bibliat’ linteg ti puon ken bunga. Ibagana, a “ti Dios saan a marabrabak. Ta ti aniaman nga imulanto ti tao, apitennanto met.” (Galacia 6:7) Imbes a kunaenna a daytoy a linteg dina kasapulan ti mannangted linteg, itudona a “ti Dios saan a marabrabak,” nga ipasimudaagna a daytoy a linteg insaad ni Jehova, ti Nangaramid iti dayta.

41. (a) Ania a panagdilig ti maiparangyo no iti linteg ti Karma ken linteg dagiti korte? (b) Idiligyo ti Karma iti inkari ti Biblia.

 ⁴¹ Sa, ibagat’ Biblia a “dagiti supapak ti basol isu ni patay,” ket “ti natayen gapu iti basol adda a naluk-atanen iti basol.” Uray dagiti kortet’ hustisia bigbigenda nga awan asinoman a mamindua a madusa gaput’ maymaysa a krimen. Apay, ngarud, a daydiay nakabayaden kadagiti basolna gaput’ ipapatayna ket mabalbaliwan a mayanak tapno agsagaba manen kadagiti bungat’ dati nga aramidna? Maysa pay, no dina ammo dagiti basol a pakadusdusaanna, kasano ngarud ti panagbabawi ken panagrang-ayna? Maibilang ketdi daytoyen a kinahustisia? Mayataday ketdi daytan iti asi, a kunada nga isut’ kangrunaan a galad ni Buddha? Maidilig, ti Biblia, kalpasan a kinunana a “dagiti supapak ti basol isu ni patay,” ituloyna a kunaen: “Ngem ti sagut ti Dios isu ti biag nga agnanayon ken Jesu-Kristo nga Apotayo.” Wen, ikarina a pukawento ti Dios amin a kinakillo, basol, ken ipapatay ket yegnanto ti wayawaya ken kinaperpekto iti amin a sangatauan.​—Roma 6:7, 23; 8:21; Isaias 25:8.

42. Kasano nga inlawlawag ti Budista nga eskolar ti balbaliw a pannakayanak?

⁴² No maipapan iti balbaliw a pannakayanak, adtoy ti panangilawlawag ni Dr. Walpola Rahula a Budista nga eskolar:

 “Ti maysa a persona ket kombinasion laeng dagiti puersa wenno enerhia a pisikal ken mental. Ti sasawentayo nga ipapatay isut’ interamente a panagsardeng ti andar ti bagi a pisikal. Dagitoy a puersa ken enerhia agsardengda ngatan nga interamente no madin nga agandar ti pisikal a bagi? ‘Saan’ kuna ti Budismo. Ti nakem, pagayatan, tarigagay, waw ti panagbiag, panagtultuloy, ad-adda nga iyaabante, isut’ nabileg a puersa a mangtignay kadagiti intero a kabibiag, intero a kaadda, a paggarawenna pay ti intero a lubong. Daytoy ti kadaklan a puersa, ti kadaklan nga enerhia ditoy lubong. Sigun iti Budismo, daytoy a puersa saan nga  agsardeng gapu ta din agandar ti bagi, nga isut’ ipapatay; no di ket itultuloyna nga iparangarang ti puersana sigun iti sabali a porma, a pataudenna ti balbaliw a kaadda a naawagan balbaliw a pannakayanak.”

43. (a) Sigun iti biolohia, kasanot’ pannakaikeddeng ti genes a tinawid ti maysa? (b) Ania a “prueba” ti pangsuportada no dadduma iti balbaliw a pannakayanak? (c) Maitunos kadi iti kadawyan a kapadasan ti kasta a “prueba”?

⁴³ Apaman a nainaw ti maysa a tao, 50 porsiento ti tawidenna a genes iti tunggal nagannak kenkuana. No kasta di mabalin nga isu ket 100 porsiento a kas iti dati a kaaddana. Talaga, ti balbaliw a pannakayanak di suportaran ti aniaman a pagaammo a prinsipiot’ siensia. Kadarato, dagidiay mamatit’ doktrina ti balbaliw a pannakayanak isitarda a kas pammaneknek ti kapadasan dagiti dadduma a kunada a malagipda dagiti rupa, pasken, ken lugar a dida dati nga am-ammo. Nainkalintegan kadi daytoy? No kunaentay a ti tao a masalaysayna dagiti napalabas a tiempo ket kapilitan a nagbiag iti dayta a tiempo, makuna met ngarud a daydiay makaipadto iti masanguanan​—ket nagadu dagiti agkuna a kabaelanda ti kasta​—kapilitan a nagbiag iti masanguanan. Ngem, nabatad, saan a kasta.

44. Idiligyo ti pannursuro ti Biblia maipapan iti “espiritu” ken ti Budista a doktrina a balbaliw a pannakayanak.

⁴⁴ Nasurok a 400 a tawen sakbay ni Buddha, nadakamat ti Biblia ti kaadda ti puersat’ biag. Kas panangdeskribirna iti mapasamak no matay ti maysa, kunana: “Ket agsubli ti tapuk iti daga a kas idi ket ti espiritu agsubli iti Dios a nangted iti dayta.” (Eclesiastes 12:7) Ti sao nga “espiritu” naipatarus manipud Hebreo a sao a ruʹach, kayatna a sawen puersat’ biag a mamagtignay kadagiti amin a nabiag, tao ken animal. (Eclesiastes 3:18-22) Nupay kasta, dakkel ti nakaigiddiatanna ta ti ruʹach ket impersonal a puersa; awan bukodna a nakem wenno ikutanna ti personalidad wenno aniaman a kababalin daydiay natay nga indibidual. Saan nga agalis-alis kadagiti nagduduma a persona apaman a matay no di ket “agsubli iti Dios a nangted  iti dayta.” Iti sabali a pannao, dagiti namnama ti masanguanan a panagbiag dayta a tao​—ti namnama ti panagungar​—interamente nga adda kadagiti ima ti Dios.​—Juan 5:28, 29; Aramid 17:31.

Nirvana—Ragpaten Daydiay Di Maragpat?

45. Aniat’ Nirvana sigun kadagiti Budista?

⁴⁵ Iturongnatay daytoy iti pannursuro ni Buddha a pannakaragpat iti lawag ken pannakaisalakan. Sigun kadagiti termino dagiti Budista, ti kangrunaan nga ideya ti pannakaisalakan isut’ pannakaluk-at manipud kadagiti linteg ti Karma ken samsara, agraman ti pannakaragpat iti Nirvana. Ket aniat’ Nirvana? Dagiti tekstot’ Budista kunada a di mabalin a deskribiren wenno ilawlawag dayta no di ket mabalin laeng a mapasaran. Saan a langit dayta a pagturongan kalpasan ti ipapatay no di ket kalat a mabalin a ragpaten dagiti isuamin, ditoy ken itan. Mismo dayta a sao kayuloganna ti “napuyotan, naiddep.” Gapuna, daddumat’ mangdepinir iti Nirvana a kas panagsardeng dagiti amin a derrep ken tarigagay; panagbiag nga awanan kadagiti amin a rikna, a kas iti ut-ot, buteng, tarigagay, ayat, wenno gura; estado ti agnanayon a talna, inana, ken di panagbalbaliw. Kangrunaanna, makuna a panagsardeng dayta ti indibidual a kaadda.

46, 47. (a) Sigun iti Budista a sursuro, aniat’ gubuayan ti pannakaisalakan? (b) Apay a ti panangmatmat dagiti Budista iti gubuayan ti pannakaisalakan maisungani iti kadawyan a kapadasan?

⁴⁶ Insuro ni Buddha a ti lawag ken pannakaisalakan​—ti pannakaperpekto ti Nirvana​—agtaud, saan nga iti asinoman a Dios wenno makinruar a puersa, no di ket iti tao babaen iti bukodna a pamuspusan sigun kadagiti naimbag nga aramid ken umiso a panunot. Parnuayenna daytoy ti saludsod: Adda kadi banag a perpekto a rumsua manipud iti di perpekto? Ti gagangay a kapadasantayo dina aya ibaga, a sigun ken Hebreo a propeta a Jeremias, “a ti dalan ti naindagaan a tao saan nga agtaud kenkuana. Saan nga agtaud iti tao a magna ti panangiturong  iti addangna”? (Jeremias 10:23) No awan tao a kabaelanna a tenglen a naan-anay dagiti aksionna uray kadagiti la simple nga inaldaw a problema, nainkalintegan ketdin nga ipapan nga adda asinoman a bukbukodanna a turposen ti agnanayon a pannakaisalakanna?​—Salmo 146:3, 4.

⁴⁷ No kasano a ti tao a nailumlom iti gayonggayong di makalapsut a bukodna iti dayta, kasta met a ti sangatauan nairarem iti basol ken ipapatay, ket awan asinoman a kabaelanna a luk-atan ti bagina iti daytoy a gusot. (Roma 5:12) Kaskasdi, insuro ni Buddha a ti pannakaisalakan agdepende lattan iti bukod a regget ti maysa a tao. Ti pammakada a balakadna kadagiti disipulona isut’ “panagtalekyo iti bagiyo ket dikay agpannuray iti tulong ti sabali; salimetmetanyo ti kinapudno a kas silaw; iti kinapudno laeng ti pangbirukanyo iti pannakaisalakan; dikay agpannuray iti asinoman malaksid iti bagiyo.”

Nalawlawagan wenno Nagpangadua?

48. (a) Kasano a dineskribir ti maysa a libro ti epekto dagiti komplikado nga ideyat’ Budismo a kas iti Nirvana? (b) Aniat’ resulta dagiti kabbaro a panaginteresda kadagiti sursurot’ Budismo no iti dadduma a disso?

⁴⁸ Aniat’ epekto ti kasta a doktrina? Paregtaenna kadi dagiti pasurot a maaddaan ti pudno a pammati ken debosion? Ti libro a Living Buddhism ipadamagna a kadagiti dadduma a Budista a daga, uray “dagiti monghe bassit lat’ panangipategda kadagiti natan-ok a galad ti relihionda. Ti pannakaragpat ti Nirvāna ipapan dagiti kaaduan a kas awan mamaayna, di realistiko nga ambision, ket mammanoda pay nga agmennamenna. Malaksid iti parparawpaw a panangadalda iti Tipitaka, ipamaysadat’ biagda kas naasi ken natunos nga impluensia iti sosiedad.” Umarngi met, ti World Encyclopedia (Hapones), kinomentuanna ti kabbaro a panaginteresda kadagiti Budista a sursuro, a kastoy: “Mientras sumaysayaat ti pannakayadal ti Budismo, lallalo met a sumiasi manipud orihinal a panggepna ​—ti pannakaigiya dagiti umili. Sigun itoy a panangmatmat, ti kabbaro nga idudur-as ti panagadaldat’ Budismo dina kaipapanan ti pannakapabaro ti sibibiag a pammati. Imbes ketdi, mapaliiw koma a no ti maysa a relihion agbalin a punteria ti komplikado a metapisikal a panagadal, ti pudpudno a biagna bilang pammati ket mapukpukawen ti puersana.”

49. Kadagiti adu, aniat’ nagbalinan ti Budismo?

⁴⁹ Pamunganayan nga ideya ti Budismo a ti pannakaammo ken pannakaawat agturong iti lawag ken pannakaisalakan. Ngem dagiti komplikado a doktrina dagiti nadumaduma a gunglo ti Budismo pinartuatda ti nakuna ditoyen nga “awan mamaayna, di realistiko” a situasion, a di kabaelan a tarusan dagiti kaaduan a pasurot. Kadakuada, nagbalinen ti Budismo a kas panagaramid ti naimbag ken panangannurot ti sumagmamano a ritual ken simple nga alagaden. Dina kabaelan a risuten dagiti narikut a kuestion ti biag, a kas iti: Naggapuantayo? Apay nga addatay ditoy? Ket aniat’ masanguanan ti tao ken toy daga?

50. Aniat’ malagiptay a saludsod gaput’ kapadasan dagiti dadduma a napasnek a Budista? (Idiligyo ti Colosas 2:8.)

⁵⁰ Nabigbig dagiti dadduma a napasnek a Budista ti riribuk  ken panagpangadua a rumsua manipud kadagiti komplikado a doktrina ken makapautoy a ritual ti Budismo sigun iti pannakaalagadna itatta. Ti naasi a panagregget dagiti Budista a grupo ken asosasion kadagiti dadduma a daga mabalin a nangyeg iti bang-ar kadagiti adu nga agrigrigat ken agsagsagaba. Ngem no bilang gubuayan ti pudno a lawag ken pannakaluk-at dagiti isuamin, natungpal ngata ti Budismo ti inkarina?

Lawag a Naisinat’ Dios?

51. (a) Aniat’ nakuna ti maysa nga estoria maipapan iti pannursuro ni Buddha? (b) Ania a napateg a banag ti inlaksid ti sursuro ni Buddha? (Idiligyo ti 2 Cronicas 16:9; Salmo 46:1; 145:18.)

⁵¹ Saritaen ti salaysay ti kabibiag ni Buddha nga iti naminsan isu ken dagiti disipulona ket addada iti bakir. Nangrakem kadagiti bulong ket kinunana kadagiti disipulona: “Ti insurok kadakayo kas kaadu dagiti bulong iti imak, ti diak insuro kadakayo kas kaadut’ bulong nga adda iti kabakiran.” Siempre, kayatna a sawen, a sangkabassit lat’ insurona no maidilig iti ammona. Ngem, adda importante unay a naliwayanna​—ni Gautama a Buddha bale awan nasaona maipapan iti Dios; ket dina met inako nga isu ti Dios. Kinapudnona, naipadamag a kinunana kadagiti disipulona, “No pudno nga adda Dios, diak mautob a panunoten no Isu ket maseknan iti inaldaw-aldaw a parikutko,” ket “awan dagiti dios a makabael wenno makatulong iti tao.”

52. (a) Aniat’ panangmatmat ti Budismo iti Dios? (b) Aniat’ liniwayan ti Budismo?

⁵² Sigun itoy a sentido, ti akem ti Budismo no iti panangbiruk ti sangatauan iti pudno a Dios ket bassit unay. Napaliiw ti The Encyclopedia of World Faiths a ti “nagkauna a Budismo agparang a dina inraman ti kuestion maipapan iti Dios, ket talaga a dina insuro wenno imbilin ti panamatida iti Dios.” Gaput’ panangipaganetgetna a ti tunggal tao ket ipamuspusannat’ bukodna a pannakaisalakan, nga iti bukodna  nga isip wenno puot ti pakabirukannat’ lawag, ti Budismo talaga nga agnostiko, no di pay ket ateistiko. (Kitaenyo ti kahon, panid 145.) Idi inlaksidna dagiti kawar ti an-anitot’ Hinduismo ken dagiti nagadu a makaulaw a mitolohikal a diosna, simmobrat’ ituturong ti Budismo idiay bangir. Tinallikudanna ti pamunganayan nga ideya maipapan iti Kangatuan a Persona, a gaput’ pagayatanna amin a banag agbiag ken aggaraw.​—Aramid 17:24, 25.

53. Aniat’ makuna maipapan iti panangbiruk iti lawag a naisinat’ Dios? (Idiligyo ti Proverbio 9:10; Jeremias 8:9.)

⁵³ Ti resulta daytoy agimbubukodan ken agwaywayas a panagpampanunot, nabatad nga isut’ nakirukiro a sarsarita, tradision, komplikado a doktrina, ken interpretasion a pinartuat dagiti adu a gunglo ken sekta iti las-ud dagiti siglo. Daydi nairanta a simple a solusion kadagiti komplikado a problema ti biag nagresulta iti maysa a sistema a relihiuso ken pilosopia a di met matarusan dagiti kaaduan. Imbes ketdi, ti gagangay a pasurot ti Budismo maseknan lattan iti inna panagrukbab kadagiti idolo ken reliko, dagiti dios ken demonio, dagiti espiritu ken inapo, ken panangannurotna kadagiti adu a ritual ken alagaden a bassit ti koneksionda iti insuro ni Gautama a Buddha. Nabatad, a ti panangbiruk iti lawag a naisinat’ Dios saan a praktikal.

54. Ti sursuro dagiti asino a sabali nga Oriental a relihiuso a masisirib ti sumarunotay nga amirisen?

⁵⁴ Agarup idi tiempo a ni Gautama a Buddha ket birbirukennat’ dana ti lawag, adda dua a pilosopo nga agnanaed iti sabali a paset ti kontinentet’ Asia nga addaan kadagiti idea a nangimpluensia iti minilion a tattao. Isu da Lao-tzu ken Confucius, dua a masirib a rinaem dagiti kaputotan dagiti Insik ken dadduma pay. Aniat’ insuroda, ket kasanoda nga inimpluensiaan ti panangbiruk ti sangatauan iti Dios? Daytat’ intay amirisen iti sumaruno a kapitulo.

[Footnotes]

[Salsaludsod]

[Kahon iti panid 139]

Uppat a Natan-ok a Kinapudno ni Buddha

Inyebkas ni Buddha ti pamunganayan a sursurona sigun iti naawagan Uppat a Natan-ok a Kinapudno. Adawenmi ditoy ti Dhammacakkappavattana Sutta (Ti Pamuon ti Pagarian ti Kinalinteg), sigun iti patarus ni T. W. Rhys Davids:

▪ “Daytoy ita, O Bhikkus, ti natan-ok a kinapudno maipapan iti panagsagaba. Ti pannakayanak mapakuyogan iti ut-ot, ti panagrakaya naut-ot, ti sakit naut-ot, ti ipapatay naut-ot. Ti pannakikaykaysa iti rigat naut-ot, naut-ot ti pannakaisina iti ragsak; ket amin a kalikagum a di mapennek, naut-ot met dayta. . . .

▪ “Daytoy ita, O Bhikkus, ti natan-ok a kinapudno maipapan iti punganay ti panagsagaba. Pudno unay, isu daytat’ waw, a pabaruenna ti panagbiag, a mapakuyogan iti sensual a ragsak, panagbiruk iti pannakapnek ita ditoy, nokua sadiay​—kayatna a sawen, ti kalikagum a mangpennek iti derrep, wenno kalikagum nga agbiag, wenno kalikagum nga agballigi. . . .

▪ “Daytoy ita, O Bhikkus, ti natan-ok a kinapudno maipapan iti pannakaduprak ti panagsagaba. Pudno unay, isu ti pannakaduprak, nga awan derrep a matda, itoy mismo a waw; ti panangpadisi, panangiwaksi, pannakawayawaya, di panangipempen itoy a waw. . . .

▪ “Daytoy ita, O Bhikkus, ti natan-ok a kinapudno maipapan iti dana nga agturong iti pannakaduprak ti ladingit. Pudno unay, isu daytoy natan-ok a nagkawalo a dana; kayatna a sawen: umiso a panangmatmat; umiso nga arapaap; umiso a panagsasao; umiso a kondukta; umiso a panggedan; umiso a regget; umiso a panagis-isip; ken umiso a panagut-utob.”

[Kahon iti panid 145]

Budismo ken ti Dios

“Ti Budismo isurona ti dana nga agturong iti perpekto a kinaimbag ken sirib nga awanan iti personal a Dios; ti kangatuan a pannakaammo nga awanan iti ‘paltiing’; . . . ti posibilidad ti pannakasubbot ngem awan maisandi a mannubbot, pannakaisalakan a tunggal maysa isalakannat’ bagina.”—The Message of Buddhism, ni Bhikkhu Subhadra, kas naadaw iti What is Buddhism?

No kasta ateista kadi dagiti Budista? Ti libro a What is Buddhism? nga impablaak ti Buddhist Lodge, Londres, sungbatanna: “No ipapanyo a ti ateista isu daydiay mangilaksid iti ideya maipapan iti personal a Dios, ateistakami.” Sana ituloy: “Ti rumangrangpaya nga isip nalakana a tarusan ti kaadda ti Uniberso nga igiya ti nasungdo a Linteg, a kas met lat’ pannakatarusna maipapan iti adayo a Persona a dina pulos makita, nga agnanaed iti lugar a di ammo, ken adda idi tiempo a pinarsuana ti Uniberso manipud iti awan a napno itan iti gura, kinadangkok, panangidumdumat’ oportunidad, ken manayon a panagsagaba ken riri.”

Ngarud, no iti teoria, ti Budismo dina isuro ti panamati iti Dios wenno Namarsua. Nupay kasta, masarakan ita dagiti Budista a templo ken altar iti dandani amin a nasion a pakaal-alagadan ti Budismo, ket dagiti imahen ken reliko ni Buddha ken dagiti bodhisattva isudat’ pagkarkararagan, pagdatonan, ken pagdebosionan dagiti napeklan a Budista. Daydi Buddha, a dina pulos inako nga isut’ Dios, nagbalinen a maysa a dios sigun iti intero a kayulogan dayta a sao.

[Mapa iti panid 142]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Idi maikapito a siglo K.P., nagsaknapen ti Budismo manipud India agingga iti intero a makindaya nga Asia

INDIA

Benares

Buddh Gaya

MAIKA-3 A SIGLO K.K.P. SRI LANKA

UMUNA A SIGLO K.K.P. KASHMIR

CENTRAL ASIA

UMUNA A SIGLO K.P. CHINA

MYANMAR

THAILAND

KAMPUCHEA

JAVA

MAIKA-4 A SIGLO K.P. KOREA

MAIKA-6 A SIGLO K.P. JAPAN

MAIKA-7 A SIGLO K.P. TIBET

[Dagiti Ladawan iti panid 131]

Nagdudumat’ estilo dagiti Budista a templo iti intero a lubong

Chengteh, amianan a China

Kofu, Japan

Siudad ti Nueva York, E.U.A.

Chiang Mai, Thailand

[Ladawan iti panid 133]

Tapi a kitikit, Tagtagainep ni Maya, manipud Gandhara, Pakistan, iladawanna ti masanguanan a Buddha kas nasantuan nga elepante a serkenna ti makanawan ni Reyna Maya tapno sikoganna

[Dagiti Ladawan iti panid 134]

Dagiti Budista a monghe ken paspasurot iti templo idiay Siudad ti Nueva York

[Dagiti Ladawan iti panid 141]

Dagiti imahen ni Buddha a nagdudumat’ panagkompasna

sumsumrek iti Nirvana

mangisursuro

agmennamenna

labanannat’ sulisog

[Ladawan iti panid 147]

Libot a pammadayaw iti panagkasangay ni Buddha, idiay Tokyo, Japan. Ti puraw nga elepante idiay likud isimbolonan Buddha

[Dagiti Ladawan iti panid 150]

Pinanid ti Lotus Sutra (maika-10 a siglo), iti Insik, a deskribirenda ti bileg ni bodhisattva Kuan-yin a mangispal manipud apuy ken layus. Ni bodhisattva Ksitigarbha, iti kanawan, popular sadi Korea idi maika-14 a siglo

 [Ladawan iti panid 155]

Lukot ti Budismo manipud Kyoto, Japan iladawannat’ tuok sadi “impierno”

 [Dagiti Ladawan iti panid 157]

Dagiti Budista itatta nga agrukrukbab iti saklang, kas makita nga agpakanawan manipud katigid a ngato, ti lingam idiay Bangkok, Thailand; ti reliko ti Ngipen ni Buddha idiay Kandy, Sri Lanka; dagiti imahen ni Buddha idiay Singapore ken Nueva York

[Dagiti Ladawan iti panid 158]

Babai a Budista nga aglulualo iti saklang ti altar ti pamiliada, ken dagiti annakda nga agserserbi iti templo