Kapitulo 5

Hinduismo—Panangbiruk iti Pannakaluk-at

“Relihiuso a kustombre iti Hindu a sosiedad, a ti umuna nga aramidenda iti bigat, isut’ panagdigos iti asideg a karayan wenno iti pagtaengan no adayo ti karayan wenno waig. Pattienda a daytat’ mamagsanto kadakuada. Sa, bayat a dida pay namigat, mapanda iti lokal a templo tapno agidatondat’ sabsabong ken makan iti lokal a diosda. Dagiti dadduma bugguanda ti idoloda sada arkosan iti nalabaga ken amarilio a pulbos.

“Dandani amin a balay adda suli wenno kuarto a pakarukbaban ti paborito a dios ti pamiliada. Ni Ganesa, a dios elepante, isut’ popular a dios iti dadduma a lugar. Aglualoda a naisangsangayan kenkuana tapno naimbag ti gasatda, ta kunada nga iwaksina dagiti tuben. Kadagiti dadduma a lugar da Krishna, Rama, Siva, Durga, wenno dadduma pay a didiosen ti maipangpangruna a pagdebosionanda.”​—Tara C., Kathmandu, Nepal.

1. (a) Deskribirenyo ti sumagmamano a kustombre dagiti Hindu. (b) Aniadat’ sumagmamano a naggiddiatan ti panangmatmat dagiti Lumaud ken dagiti Hindu?

 ANIA ti Hinduismo? Isu kadi la daytat’ simple unay a pannakammo ti Lumaud a panagrukbab kadagiti animal, panagdigos idiay Ganges, ken pannakadibidir kadagiti caste? Wenno adu pay? Ti sungbat: Ad-adu pay ngem dayta. Ti Hinduismo isut’ naiduma a wagas a panangtarus iti biag, a namimpinsan a naigiddiat kadagiti prinsipio ti Lumaud. Dagiti Lumaud matmatanda ti biag a kas agsasagadsad a pasamak iti  historia. Dagiti Hindu matmatanda ti biag a kas maulit-ulit a rikos ket ti natauan a historia, di unay nasken.

2, 3. (a) Apay a narigat a depinaren ti Hinduismo? (b) Kasano nga ilawlawag ti maysa a mannurat ti India ti Hinduismo ken politeismo?

² Narigat a depinaren ti Hinduismo, yantangay awanan iti piho a kredo, hierarkia dagiti padi, wenno manarawidwid nga ahensia. Ngem, addaan kadagiti swami (mannursuro) ken guru (naespirituan a mangiturturong). Kunaen ti maysa a nalawat’ saklawenna a depinasion ti Hinduismo sigun iti maysa a librot’ historia a dayta “isu ti interamente a benneg dagiti pammati ken institusion a timmaud nanipud nabukel dagiti kadaanan (ken kasagraduan) a kasuratanda, dagiti Veda, agingga ita.” Kuna pay ti sabali: “Mabalintay a kunaen a ti Hinduismo isut’ isusurot wenno panagrukbab kadagiti dios a Vishnu, wenno Shiva [Siva], wenno ni diosa a Shakti, wenno dagiti enkarnasionda (nagungganda), pormada, assawada, wenno annakda.” Ramanenna dayta dagiti kulto da Rama ken Krishna (enkarnasion ni Vishnu), Durga, Skanda, ken Ganesa (nga asawa ken annak ni Siva). Akkuenda a 330 a milion dagiti dios ti Hinduismo, ngem kunada a saan a politeistiko (panagrukbab iti adu a dios) ti Hinduismo. Kasano a kasta?

³ Inlawlawag ni A. Parthasarathy a mannurat ti India: “Saan a politeistiko dagiti Hindu. Kuna ti Hinduismo a maymaysat’ Dios . . . Dagiti nagduduma a dios ken diosa a pagrukbaban dagiti Hindu bale irepresentarda laeng dagiti puersa ken annong dayta maymaysa a kangatuan a Dios iti makitkita a lubong.”

4. Aniat’ saklawen ti termino a “Hinduismo”?

⁴ Masansan a tukoyen dagiti Hindu ti pammatida a kas sanatana dharma, a kayulogannat’ agnanayon a linteg wenno urnos. Ti Hinduismo a nagbalin a nalulok a termino a mangdeskribir kadagiti nagadu a relihion ken sekta (sampradayas)  a timmanor ken rimmangpaya iti las-ud dagiti milenio iti sidong ti komplikado a kadaanan a Hindu a mitolohia. Nakarikrikut dayta a mitolohia gapuna kinuna ti New Larousse Encyclopedia of Mythology: “Ti mitolohia ti India ket nakasamsamek a bakir dagiti narangpaya a kayo. No serkenyo dayta mapukaw ti lawag ti aldaw ket mayaw-awankayo.” Nupay kasta, daytoy a kapitulo inna saklawen ti sumagmamano a paset ken pannursuro dayta a pammati.

Dagiti Kadaanan a Ramut ti Hinduismo

5. Kasanot’ kalawa ti nagsaknapan ti Hinduismo?

⁵ Nupay no ti Hinduismo ket di nagsaknap a kas kalawa dagiti kangrunaan a relihion, kaskasdi, naallukoyna ti kinasungdo ti dandani 700 a milion a pasurot idi 1990, wenno agarup 1 iti tunggal 8 (13%) a tao ditoy lubong. Nupay kasta, kaaduan kadagitoy ket addada idiay India. Gapuna nainkalintegan nga iyimtuod, Kasano ken apay a ti Hinduismo ket naipamaysa idiay India?

6, 7. (a) Sigun kadagiti dadduma a historiador, kasano a nakagteng ti Hinduismo idiay India? (b) Kasanot’ panangidatag ti Hinduismo iti sarsaritanat’ layus? (c) Sigun ken Marshall nga arkeologo, ania a pormat’ relihion ti adda idi idiay Indus Valley sakbay ti idadateng dagiti Aryano?

⁶ Kunat’ dadduma a historiador a ti Hinduismo namunganay nasurok a 3,500 a tawenen idi nga immakar dagiti adu a napudaw, nga Aryano a tattao manipud amianan a laud ket nagturongda iti Indus Valley, a masarakan nga ad-adda ita iti Pakistan ken India. Sadiay nagsaknapda kadagiti kapanagan ti Karayan Ganges sada binallasiw ti India. Kunat’ dadduma nga eskolar a dagiti relihiuso nga ideya dagitoy a ganggannaet naibasar kadagiti kadaanan a sursuro ti Iran ken Babilonia. Maysa nga elemento a pagpaparehuan dagiti adu a kultura ken masarakan met iti Hinduismo isut’ sarsarita iti layus.​—Kitaenyo ti kahon, panid 120.

⁷ Ngem ania a pormat’ relihion ti inalagadda idiay Indus  Valley sakbay ti isasangpet dagiti Aryano? Ni Sir John Marshall, maysa nga arkeologo, nadakamatna “‘Ti Dakkel nga Ina a Diosa’, a sumagmamano a pannakailadawanna isu dagiti masikog a babbai, a kaaduannat’ labus-labos a babbai a nakalupkopan ti tengngedda ken adda beloda. . . . Sumaganad isu ‘Ti Lalaki a Dios’, ‘a nakalalasin a kaladladawan ni historiko a Siva’, a situtugaw a nagdekket dagiti dapanna (postura ti yoga), ithyphallico (nainaig iti kulto ti lingam [mabagbagit’ lalaki]), a linikmut dagiti animal (ipasimudaagna ti titulo ni Shiva nga, ‘Apo dagiti Animal’). Nagadut’ bato a mangiladawan iti mabagbagit’ lalaki ken babai, . . . a mangipatuldo iti kulto ti lingam ken ti yoni da Shiva ken ti asawana.” (World Religions—From Ancient History to the Present) Agingga ita madaydayaw pay la ni Siva a kas dios ti kinabunga, dios ti sekso, wenno lingam. Ni Nandi a toro isut’ sakayna.

8, 9. (a)Kasano a sinuppiat ti maysa nga eskolar a Hindu ti teoria ni Marshall? (b) Ania a panagkokontra ti naibaga maipapan kadagiti madaydayaw nga idolo ti Hinduismo ken ti “Kinakristiano”? (c) Aniat’ nakaibasaran dagiti nasantuan a kasuratan ti Hinduismo?

⁸ Ni Swami Sankarananda nga eskolar a Hindu suppiatenna ti interpretasion ni Marshall, a kunana nga idi damo, dagiti dinaydayawda  a bato, a daddumat’ naawagan Sivalinga, insimboloda “ti apuy ti tangatang wenno ti init ken ti apuy ti init, dagiti silnagna.” (The Rigvedic Culture of the Pre-Historic Indus) Inlawlawagna a “ti kulto ti sekso . . . saan a namunganay a kas relihiuso a kulto. Nagresulta dayta kalpasanna. Tiniritirda dayta manipud orihinal. Dagiti umili isudat’ nangipababa iti bukodda a tukad daydi natan-ok, ngamin dida magaw-at ti kangatona.” Kas sungbatna iti panangbabalaw ti Lumaud iti Hinduismo, kunana, a gaput’ panangdaydayaw dagiti Kristiano iti krus, a maysa a pagano a simbolo ti sekso, “dagiti Kristiano . . . napeklanda a pasurot ti kulto ti sekso.”

⁹ Bayat ti ilalabas ti tiempo, dagiti pammati, mitolohia, ken sarsarita ti India naisuratda, ket ita buklenda dagiti nasantuan a kasuratan ti Hinduismo. Nupay nakaad-adu dagitoy a sagrado a sinurat, dida ikagumaan nga idatag ti nagkaykaysa a Hindu a doktrina.

Nasantuan a Kasuratan ti Hinduismo

10. Aniadat’ sumagmamano a kadaanan a kasuratan ti Hinduismo?

¹⁰ Dagiti Veda isudat’ kadaanan a kasuratan, a gupgop dagiti lualo ken himno a naawagan ti Rig-Veda, ti Sama-Veda, ti Yajur-Veda, ken ti Atharva-Veda. Adu a siglo ti pannakaputarda ket nakompletoda idi agarup 900 K.K.P. Dagiti Veda idi agangay nanayonan kadagiti dadduma pay a kasuratan, agraman kadagiti Brahmana ken Upanishad.

11. (a) Aniat’ naggiddiatan dagiti Brahmana ken Upanishad? (b) Aniada a doktrinat’ inyebkas dagiti Upanishad?

¹¹ Dagiti Brahmana ipatuldoda ti pannakaangay dagiti ritual ken daton, agpada iti pagtaengan ken iti publiko, ket detaliado unay ti panangibuksilda kadagiti nauneg a kayuloganda. Naisurat dagitoy nanipud agarup 300 K.K.P. wenno kalpasan dayta. Dagiti Upanishad (iti literal, “pannakikatugaw iti mannursuro”), a naawagan pay a Vedanta ken naisurat idi agarup 600-300 K.K.P., isu dagiti salaysay a mangilawlawag iti makagaput’ amin a kapanunotan ken tignay,  sigun iti Hindu a pilosopia. Naiyebkas kadagitoy a kasuratan dagiti doktrina ti samsara (yaakar ti kararua) ken ti Karma (ti pammati a dagiti inaramidmo iti dati a biag isudat’ makagapu iti agdama a kasasaad ti biagmo).

12. Asino ni Rama, ket adinot’ pakasarakan ti estoriana?

¹² Sabali pay a grupo dagiti kasuratan isu dagiti Purana, wenno dagiti atiddog a simbolikal nga estoria a naglaon kadagiti adu a Hindu a mitolohia dagiti dios ken diosa agraman dagiti banuar a Hindu. Daytoy nawadwad a Hindu a libraria ramanenna pay dagiti nobela ti Ramayana ken Mahabharata. Ti umuna isut’ estoria “ni Apo Rama . . . ti katatan-okan kadagiti amin a nagan a masarakan kadagiti nainkasuratan a literatura,” sigun ken A. Parthasarathy. Ti Ramayana isut’ maysa a kalalatakan a kasuratan para kadagiti Hindu, a naisurat idi agarup maikapat a siglo K.K.P. Daytoy ti maipapan ken banuar a Rama, wenno Ramachandra, a matmatan dagiti Hindu a kas modelo a lalaki nga anak, kabsat, ken asawa. Isut’ naibilang a maikapito nga avatar (enkarnasion) ni Vishnu, ket ti naganna masansan a mausar a pangablaaw.

13, 14. (a) Sigun iti maysa a libro ti Hindu, aniat’ Bhagavad Gita? (b) Aniat’ kayulogan ti Sruti ken Smriti, ket ania ti Manu Smriti?

¹³ Sigun ken Bhaktivedanta Swami Prabhupāda, a namangon iti International Society for Krishna Consciousness, “ti Bhagavad-gītā [a paset ti Mahabharata] isut’ katan-okan nga instruksion iti moralidad. Dagiti instruksion ti Bhagavad-gītā buklenda ti katan-okan a yaabantet’ relihion ken ti katan-okan a yaabantet’ moralidad. . . . Ti ultimo nga instruksion ti Gītā isut’ ultimo a balakad iti amin a moralidad ken relihion: isusuko ken Kṛṣṇa [Krishna].”​—BG.

¹⁴ Ti Bhagavad Gita (Nailangitan a Kanta), a matmatan dagiti dadduma a kas “diamante dagiti naespirituan a kinasirib ti India,” linaonnat’ panagsinnarita idiay paggugubatan “da Apo Śrī Kṛṣṇa [Krishna], ti Kangatuan a Personalidad ti Kinadios, ken ni Arjuna, ti nasinged a gayyem ken pasurotna, a sinuruanna  iti siensiat’ panangbigbig a kabukodan.” Nupay kasta, ti Bhagavad Gita maysa la a paset ti nawadwad a nasantuan a libraria a Hindu. Dadduma kadagitoy a kasuratan (dagiti Veda, Brahmana, ken Upanishad) matmatanda a kas Sruti, wenno “nangngeg,” ket ngarud ibilangda a kas direktamente a naipalgak a sagrado a kasuratan. Dagiti dadduma, a kas kadagiti nobela ken dagiti Purana, isudat’ Smriti, wenno “nalaglagip,” ket ngarud pinutar dagiti natauan nga autor, nupay nagtauddat’ paltiing. Maysa nga ehemplo isu ti Manu Smriti, a binsabinsaenna ti Hindu a relihiuso ken sosial a linteg, agraman ti pannakailawlawag ti nakaibasaran ti caste system (natukantukad a saad). Aniat’ sumagmamano kadagiti pammati a timmanor kadagitoy a Hindu a kasuratan?

Sursuro ken Kondukta—Ahimsa ken Varna

15. (a) Depinarenyo ti ahimsa, ket ilawlawagyo no kasanot’ panangiyaplikar dagiti Jaino iti dayta. (b) Kasanot’ panangmatmat ni Gandhi iti ahimsa? (c) Kasanot’ pannakaigiddiat dagiti Sikh kadagiti Hindu ken Jaino?

¹⁵ Iti Hinduismo, a kas kadagiti dadduma a relihion, adda dagiti piho a pamunganayan nga ideya a mangimpluensiat’ kapanunotan ken inaldaw a kondukta. Karkarna kadagitoy isut’ ahimsa (iti Sanskrit, ahinsa), wenno di-panangranggas, a naglatakan unay ni Mohandas Gandhi (1869-1948), a naawagan Mahatma. (Kitaenyo ti kahon, panid 113.) Sigun itoy a pilosopia, dagiti Hindu dida mabalin ti pumatay wenno mangranggas iti sabali a parsua, nga isut’ maysa a makagapu a daydayawenda dagiti dadduma nga animal a kas iti baka, uleg, ken bakes. Dagiti pasurot ti Jainismo (a nabuangay idi maikanem a siglo K.K.P.), isudat’ kapingetan a sumursurot iti sursuro nga ahimsa ken panangraem iti biag, nga agsakasakada ken agmaskarada pay di la ket ta di maiparparna a makaalimonda iti insekto. (Kitaenyo ti kahon, panid 104, ken retrato, panid 108.) Maisupadi kadagita, dagiti Sikh agdinamagda gaput’  mannakidangadang a tradisionda, ket ti Singh, a kadawyan nga apeliedoda, kayulogannat’ leon.​—Kitaenyo ti kahon, panid 100-101.

16. (a) Kasanot’ panangmatmat dagiti kaaduan a Hindu iti natukantukad a saad (caste system)? (b) Aniat’ nasaon Gandhi iti dayta a sistema?

¹⁶ Ti agdindinamag unay nga aspeto ti Hinduismo isu ti varna, wenno ti natukantukad a saad (caste system), a dibidirenna dagiti umili sigun kadagiti permanente a grupo. (Kitaenyo ti kahon, panid 113.) Nakadidillaw unay a ti Hindu a sosiedad ket naklase-klase gapu itoy a sistema, idinto ta inlaksid dagiti Budista ken Jaino dayta. Nupay kasta, no kasano nga adda panangidumdumat’ rasa idiay Estados Unidos ken uray sadino, kasta met a ti natukantukad a saad naigamer iti isip dagiti taga India. Kasla maysa a porma dayta a panangipateg iti kategoria ket, maiyasping, al-alagaden pay la ingga ita ti Ingles a sosiedad ken dadduma a daga nupay saanen a kastat’ kakarona. (Santiago 2:1-9.) Gapuna, idiay India maiyanak ti maysa iti las-ud ti permanente a natukantukad a saad, ket bale dika makalapsut iti dayta. Sa, ti kadawyan a Hindu dina met tarigagayan ti lumapsut. Matmatanna a kas naisigno, di maliklikan a gasatna iti biag, a resulta dagiti inaramidna iti dati a biag, wenno Karma. Ngem kasano a namunganay ti natukantukad  a saad? Masapul manen nga agturongtayo iti Hindu a mitolohia.

17, 18. Sigun iti Hindu a mitolohia, kasano a nangrugi ti natukantukad a saad?

¹⁷ Sigun iti Hindu a mitolohia, adda uppat nga orihinal a kangrunaan a tukad a naibasar kadagiti paset ti bagi ni Purusha, ti orihinal a papattien nga ama ti sangatauan. Kuna dagiti himno ti Rig-Veda:

 “Nagkamano ni Purusha idi biningbingayda?

 Aniat’ awagda iti ngiwatna, dagiti takkiagna? Aniat’ awagda kadagiti luppona ken sakana?

 Ti Brahman [kangatuan a tukad] isut’ ngiwatna, ket ti dua a takkiagna nagbalin a Rajanya.

 Dagiti luppona nagbalin a Vaisya, ket dagiti sakanat’ timmaudan ti Sudra.”—The Bible of the World.

¹⁸ No kasta, dagiti padi a Brahman, a kangatuan a tukad, naipapan a nagtaudda iti ngiwat ni Purusha, ti kangatuan a pasetna. Ti klase mangituray, wenno soldado, (Kshatriya wenno Rajanya) naggapudat’ takkiagna. Ti klase negosiante ken mannalon, a maawagan Vaisya, wenno Vaishya, namunganaydat’ luppona. Ti Sudra, wenno Shudra, a nababbaba a tukad, wenno klase trabahador, timmauddat’ kababaan a paset ti bagina, dagiti sakana.

19. Aniada pay a tukad ti rimsua?

¹⁹ Bayat ti ilalabas dagiti siglo rimsua pay dagiti nababbaba a tukad, dagiti outcaste wenno Untouchable, wenno sigun iti naasi a panangawag kadakuada ni Mahatma Gandhi, dagiti Harijan, wenno “tattao a kukua ni dios a Vishnu.” Nupay naiparit ti ikakameng iti Untouchable nanipud 1948, kaskasdi a nakarigrigat ti agdama a kasasaadda.

20. Aniada pay ti sabali a benneg ti natukantukad a saad?

²⁰ Idi agangay, immadu dagiti tukad ket tunggal propesion ken panggedan iti sosiedad ti India addan kabatoganna. Daytoy a kadaanan a natukantukad a saad, nga isut’ mangikeddeng  iti sosial a saad ti tunggal maysa, kinapudnona ket panangidumduma iti rasa ket “saklawenna dagiti piho a tipo ti rasa a nagduduma manipud makuna [a napudaw] nga Aryano agingga kadagiti [nangisit a] puli a pre-Dravidian.” Ti varna, wenno tukad, kayuloganna ti “kolor.” “Ti tallo a kangatuan a tukad ket Aryanoda, isu dagidiay kapintasan; ti maikapat a tukad, a buklen dagiti nangisit nga aborigines, isu dagiti di-Aryano.” (Myths and Legends Series—India, ni Donald A. Mackenzie) Pudno a mapaspasamak iti kabibiag ti India a gaput’ natukantukad a saad, a pinabileg ti relihiuso a sursuro ti Karma, minilion a tattao dagiti nabalud iti agnanayon a kinapanglaw ken pannakairurumen.

Makapautoy a Rikos ti Panagbiag

21. Sigun iti Garuda Purana, kasano nga apektaran ti Karma ti gasat ti maysa a tao?

²¹ Sabali pay a pamunganayan a doktrina a mangapektar iti kababalin ken kondukta ti Hindu, ken maysa kadagiti kangrunaan, isut’ sursuro ti Karma. Isu daytoy ti prinsipio a tunggal aksion adda ibanagna, positibo man wenno negatibo; ikeddengna ti biag ti immakar wenno reenkarnado a kararua. Kas ilawlawag ti Garuda Purana:

 “Ti tao partuatenna ti bukodna a gasat, ket uray sikog pay laeng isut’ apektaran dagiti gapuananna iti dati a biag. Uray no isut’ nakasimpa iti tuktok ti bantay wenno agin-inana idiay tukok ti baybay, uray no natalged iti saklot ni inana wenno sinusuonna, di matarayan ti tao dagiti epekto ti dati nga aramidna. . . . No aniantot’ gasat ti maysa inton dumteng ti panawen wenno tiempona sigurado a kumamakamto dayta kenkuana ken iti dayta a petsa.”

 Itultuloy ti Garuda Purana:

 “Ti pannakaammo a nagun-odan ti maysa sakbay ti pannakaipasngayna, ti kinabaknang nga inlimosna sakbay ti kaaddana, ken dagiti gapuananna iti nasaksakbay nga enkarnasion, umun-una a makadanon ngem ti kararuana.”

22. (a) Aniat’ naggiddiatan ti Hindu ken Kakristianuan no iti pagturongan ti kararua kalpasan ti ipapatay? (b) Aniat’ pannursuro ti Biblia no maipapan iti kararua?

 ²² Aniat’ nakaibasaran daytoy a pammati? Ti imortal a kararua nesesita no iti sursuro ti Karma, ket ti Karma isut’ mangigiddiat iti panangmatmat ti Hindu iti kararua no idilig iti Kakristianuan. Ti Hindu pattienna a tunggal personal a kararua, ti jīva wenno prān, b lumasat iti adu a reenkarnasion ken uray idiay “impierno.” Ikagumaanna koma ti makikaykaysa iti “Katan-okan a Kinaagpaypayso,” a naawagan met ti Brahman, wenno Brahm (saan a daydiay Brahma a dios ti Hindu). Iti sabali a benneg, dagiti doktrina ti Kakristianuan itukondat’ panagpili ti kararua iti ipapanna idiay langit, impierno, purgatorio, wenno Limbo, sigun iti sekta ti relihionna.​—Eclesiastes 9:5, 6, 10; Salmo 146:4.

23. Kasanot’ epekto ti Karma iti panangmatmat ti Hindu iti biag? (Idiligyo ti Galacia 6:7-10.)

²³ Gapu iti Karma, dagiti Hindu akseptarendat’ gasatda. Mamatida a ti agdama a saad ken kasasaad ti maysa ket resulta ti dati a biagna ket ngarud gunggonana dayta, naimbag man wenno dakes. Ti Hindu mabalinna ti mangaramid ti nasaysayaat a rekordna tapno nalaglag-anto ti sumuno a biagna. Gapuna, nalaklakana nga akseptaren ti agdama a gasatna ngem kadagiti Lumaud. Matmatan ti Hindu amin dagitoy a kas panagandar ti linteg ti puon ken bunga a nainaig iti dati a biagna. Prinsipio daytoy ti panangapit iti immulam iti kunada a dati a biag. Amin dagitoy, siempre, naibasarda iti kapanunotan a ti tao addaan imortal a kararua nga umakar iti sabali a biag, tao man, animal, wenno mula dayta.

24. Ania ti moksha, ket kasanot’ pammati ti Hindu a panangragpat iti dayta?

 ²⁴ Gapuna, aniat’ ultimo a kalat ti Hindu a pammati? Ti panangragpatna iti moksha, a kayulogannat’ pannakaluk-at, wenno ilalapsut, manipud makautoy a rikos ti agsasagadsad a pannakayanak ken naggigiddiat a panagbiag. No kasta, ililisi dayta manipud napupok a kabibiag, saan a biag ti bagi, no di ti “kararua.” “Yantangay ta ti moksha, wenno ilalapsut manipud agsasagadsad nga enkarnasion, isut’ kalat ti tunggal Hindu, ti talaga a kangrunaan a pasken iti biagna isu daydiay ipapatayna,” kunat’ maysa a komentarista. Maragpat ti moksha no annuroten ti nagduduma a marga, wenno pamuspusan. (Kitaenyo ti kahon, panid 110.) Ay, anian ta nagadu a paset daytoy a relihiuso a sursuro ket agpannuray iti kadaanan nga ideya ti Babilonia a ti kararua ket di matay!

25. Kasanot’ panaggiddiat ti panangmatmat ti Hindu iti biag ken iti punto de bista ti Biblia?

²⁵ Kaskasdi, sigun iti Biblia, daytoy a panangumsi ken pananglais ti maysa iti pisikal a biagna maisungani unay iti orihinal a panggep ni Jehova a Dios para iti sangatauan. Idi pinarsuana ti immuna a natauan a pagassawaan, inikkanna idat’ naragsak, narag-o a naindagaan a biag. Kunaen kadatayo ti salaysay ti Biblia:

 “Ket ti Dios pinarsuana ti tao iti ladawanna, iti ladawan ti Dios pinarsuana; pinarsuana ida a lalaki ken babai. Sa, ti Dios binendisionanna ida ket ti Dios kinunana kadakuada: ‘Agbungakayo ket agadukayo ket punnuenyo ti daga ket sakupenyo, ket iturayanyo dagiti ikan ti baybay ken dagiti tumatayab kadagiti langit ken tunggal sibibiag a parsua nga aggaraw iti rabaw ti daga.’ . . . Kalpasan dayta nakita ti Dios amin nga inaramidna ket, adtoy! nasayaat unay.” (Genesis 1:27-31)

 Impadtot’ Biblia nga umayen ti tiempo a maaddat’ talna ken kinahustisia ditoy daga, tiempo a tunggal pamilia maaddaantot’ napintas a pagtaengan, ket ti perpekto a salun-at ken biag isuntot’  tawiden nga agnanayon ti sangatauan.​—Isaias 65:17-25; 2 Pedro 3:13; Apocalipsis 21:1-4.

26. Ania a saludsod ti masapul itan a masungbatan?

²⁶ Daytoy ti sumaruno a saludsod a masungbatan, Asino dagiti dios nga ay-ayuen komat’ maysa a Hindu tapno maragpatnat’ naimbag a Karma?

Ti Gunglo dagiti Hindu a Dios

27, 28. (a) Ania dagiti dios a mangbukel iti Hindu a Trimurti? (b) Asinot’ assawa wenno konsorteda? (c) Inagananyo dagiti dadduma a Hindu a dios ken diosa.

²⁷ Nupay minilion a dios ti akkuen ti Hinduismo, kinapudnona adda la sumagmamano a paboritoda a dios a nagbalin a sentrot’ panagrukbab dagiti nagduduma a sekta iti las-ud ti Hinduismo. Tallo kadagita a prominente a dios ket paset ti aw-awagan dagiti Hindu a kas Trimurti, maysa a trinidad, wenno nagkatlo a dios.​—Para kadagiti dadduma pay a Hindu a dios, kitaenyo ti kahon, panid 116-17.

²⁸ Ti trinidad buklen da Brahma a Namarsua, Vishnu a Mangitalimeng, ken Siva a Manangduprak, ket saggaysadat’ asawa wenno konsorte. Ni Brahma naiyasawa ken Saraswati, ti diosat’ pannakaammo. Ni Lakshmi isut’ asawan Vishnu, ket ti immuna nga asawa ni Siva isun Sati, a nagsusaid. Isut’ damo a babai a naidaton iti apuy, ket ngarud isut’ damo unay a suttee. Kas panangtuladda iti mitolohikal nga ehemplona, rinibo  a Hindu a balo a babbai iti las-ud ti adu a siglo indatondat’ bagida iti mismo a puor ti bangkay ni lakayda, nupay itan maipariten daytoy nga aramid. Ni Siva adda pay sabali nga asawana a nagdudumat’ nagan ken titulona. No iti nasingpet a pormana, isu ni Parvati ken ni Uma, agraman Gauri, Daydiay Nabalitokan. No kas Durga wenno Kali, isu ket nakaam-amak a diosa.

29. Kasanot’ panangmatmat dagiti Hindu ken Brahma? (Idiligyo ti Aramid 17:22-31.)

²⁹ Ni Brahma, nupay isut’ sentro ti Hindu a mitolohia, saan nga isut’ kapatgan no iti panagrukbab ti kadawyan a Hindu. Kinapudnona mammano a templot’ naidedikar kenkuana,  nupay isu ket naawagan Brahma a Namarsua. Nupay kasta, kunat’ Hindu a mitolohia a ti namarsua iti material nga uniberso isut’ maysa a kangatuan a persona, puersa, wenno kalidad​—a ni Brahman, wenno Brahm, a nainaig iti sagrado a simbolo nga OM wenno AUM. Amin a tallo a kameng ti trinidad naibilangda a paset dayta a “Dios,” ket amin dagiti sabali a dios matmatanda ida a kas nagduduma a pannakaiparangarangna. Asinoman ngarud a dios ti dayawenda a kas katan-okan, dayta a dios ipapanda a saklawennat’ amin. Isu a nupay silalatak a daydayawen dagiti Hindu ti minilion a dios, kaadduannat’ mangbigbig a maymaysa la ti Dios, a kabaelanna ti agparang iti nadumaduma a porma: lalaki, babai, wenno uray animal. Gapuna, alibtak dagiti Hindu nga eskolar a mangipatuldo a ti Hinduismo kinapudnona monoteistiko, saan ket a politeistiko. Dagiti naud-udi a Vedico a kapanunotan, nupay kasta, laksidenda ti ideya maipapan iti kangatuan a dios, ket sinandianda iti awan personalidadna a nadibinuan a prinsipio wenno kinaagpaypayso.

30. Aniadat’ sumagmamano nga avatar (enkarnasion) ni Vishnu?

³⁰ Ni Vishnu, a naparabur a dios-init ken dios-tangatang, isut’ sentro a pagrukbaban dagiti pasurot ti Vaishnavismo. Agparang iti sidong ti sangapulo nga avatar, wenno enkarnasion, agraman da Rama, Krishna, ken Buddha. c Sabali pay nga avatar isun Vishnu Narayana, “a nailadawan a sinan tao a matmaturog iti rabaw ti nakunikon nga uleg a Shesha wenno Ananta, nga agtatapaw kadagiti danum ti tangatang a kaduanan asawana, ni diosa a Lakshmi, a situtugaw iti sakaanan ni lakayna bayat a ni dios a Brahma rimsua manipud iti lotus a  nagtubo iti puseg ni Vishnu.”​—The Encyclopedia of World Faiths.

31. Ania a klase a dios ni Siva?

³¹ Ni Siva, a gagangay a maaw-awagan Mahesha (Katan-okan nga Apo) ken Mahadeva (Dakkel a Dios), isut’ maikadua a kadaklan a dios ti Hinduismo, ket ti panagrukbab kenkuanat’ maaw-awagan Saivismo. Isut’ nadeskribir a kas “naindaklan nga hermitaño, ti maestro a yogin a situtugaw nga agmennamenna kadagiti bakras dagiti Himalaya, ket ti bagina nawarisan kadagiti dapo ket nasillapid dagiti buok ti ulona.” Isut’ nalatak pay “gaput’ kinalaingna nga agputot, a kas manangyeg iti kinabunga ken ti kangatuan nga apo ti panamarsua, a ni Mahadeva.” (The Encyclopedia of World Faiths) Daydayawenda  ni Siva babaen iti lingam, wenno ladawan ti sekso.​—Kitaenyo dagiti retrato, panid 99.

32. (a) Aniada a porma ti pagparangan ni diosa a Kali? (b) Kasano a rimsuat’ Ingles a sao manipud panagrukbab kenkuana?

³² Kas met kadagiti dadduma a sangalubongan a relihion, ti Hinduismo addat’ katan-okan a diosana, a mabalin a naimnas wenno nakaam-amak. No iti nasingpet a pormana, isut’ maawagan Parvati ken Uma. No iti nakaam-amak a kababalinna isun Durga wenno Kali, diosa a mawaw iti dara ket pagay-ayatanna dagiti naidaton a daradara. No maawagan Ina a Diosa, Kali Ma (Nangisit nga Ina-Daga), isut’ kangrunaan a diosa ti sekta a Shakti. Nailadawan a kas silalabos ket naadornuan kadagiti bangkay, uleg, ken rurog. Kadagiti napalabas, dagiti tao a nabekkel isut’ indaton dagiti pasurotna a maawagan thugi, a nagtaudan ti Ingles a sao a “thug” (berdugo).

Ti Hinduismo ken ti Karayan Ganges

33. Apay a sagrado ti Ganges kadagiti Hindu?

³³ No pagsasaritaan ti gunglo dagiti dios ti Hinduismo madakamat a kanayon ti kasagraduan a karayanna​—ti Ganges. Adu a Hindu a mitolohia ti direktamente a nainaig iti karayan Ganges, wenno Ganga Ma (Ina a Ganga), sigun kadagiti napeklan a Hindu. (Kitaenyo ti mapa, panid 123.) Tanimitimenda ti lualo a ramanennat’ 108 a nadumaduma a nagan dayta a karayan. Apay a napalalot’ panangraem dagiti napasnek a Hindu iti Ganges? Ngamin nainaig unay dayta iti inaldaw a panagbiagda ken iti kadaanan a mitolohiada. Mamatida a dati nga addat’ langit dayta a kas isu idit’ Milky Way. Kasano ngarud a nagbalin a karayan?

34. Sigun iti Hindu a mitolohia, aniat’ maysa a salaysay iti yaadda ti karayan Ganges?

³⁴ Kastoy ti panangilawlawag ti kaaduan a Hindu nupay adda nagdudumaanda: Ni Maharajah Sagara adda 60,000 a babbarona a natay gaput’ apuy ti Kapila, nga ebkas ni Vishnu. Dagiti kararuada agtalinaedda idiay impierno malaksid no  umulog ni diosa a Ganga manipud langit tapno dalusan ken luk-atanna ida manipud iti dayta a lunod. Ni Bhagirathi, nga apokot’ tumeng ni Sagara, nakipakaasi ken Brahma tapno palubosanna ni sagrada a Ganga nga umulog ditoy daga. Ituloy ti maysa a salaysay: “Insungbat ni Ganga. ‘Maingelak a layus ket maburakto ti pamuon ti daga.’ Gapuna ni Bhagirathi, kalpasan ti sangaribo a tawen a panagpenitensiana, napan ken dios a Shiva, ti kadaklan kadagiti amin nga hermitaño, ket inallukoyna nga agtakder iti ngatuen ti daga iti tengnga dagiti bato ken yelo dagiti Himalaya. Ni Shiva addaan kadagiti nasillapid a buok iti ulona, ket impalubosna nga agdissuor ni Ganga manipud tangatang kadagiti buokna, nga isut’ nangsarapa a sitatalinaay iti layus a nagistay nangduprak iti daga. Iti kasta nagin-inayad ni Ganga a nagpadaga ken nagayus manipud bantay ket binallasiwna dagiti tanap, nga intednat’ danum ken kasta met ti biag iti naganggangan a daga.”​—From the Ocean to the Sky, ni Sir Edmund Hillary.

35. Kasanot’ panangilawlawag dagiti pasurot ni Vishnu iti yaadda dayta a karayan?

³⁵ Dagiti pasurot ni Vishnu adda medio naiduma a salaysaydat’ punganay ti Ganges. Sigun iti kadaanan a teksto, a Vishnu Purana, kastoy ti patarusda:

 “Manipud itoy a deppaar [ti nasantuan a trono ni Vishnu] agayus ti karayan Ganges, a mangikkat amin a basol . . . Isut’ simngay manipud kuko ti tangan ti makatigid a saka ni Vishnu.”

 Wenno kas kuna dagiti pasurot ni Vishnu no iti Sanskrit: “Visnu-padabja-sambhuta,” a kayulogannat’ “Impasngay ti arig-lotus a saka ni Vishnu.”

36. Aniat’ pammati dagiti Hindu a pannakabalin dagiti danum ti Ganges?

³⁶ Mamati dagiti Hindu a ti Ganges adda pannakabalinna a mangluk-at, manggugor, mangdalus, ken mangagas kadagiti mammati. Kuna ti Vishnu Purana:

 “Dagiti santo, a nagugoran gaput’ panagdigosda kadagiti danum  daytoy a karayan, ket dagiti isipda naipamaysa ken Kesava [Vishnu], maragpatda ti ultimo a pannakaluk-at. Ti sagrado a karayan, no denggen, tarigagayan, kitaen, sagiden, pagdigosan, wenno kantaan, iti inaldaw gugoranna amin a parsua. Ket dagidiay uray adayo ti taengda . . . ket kunada ‘Ganga ken Ganga’ maluk-atanda kadagiti nagbasolanda kadagiti tallo a dati a biagda.”

 Kunat’ The Brahmandapurana:

 “Dagidiay agdigos a sidedebosion iti maminsan kadagiti nasin-aw nga agus ti Ganga, salakniban ti Ganga dagiti triboda manipud ginasgasut a ribo a peggad. Madadael dagiti kinadakes a naurnongda kabayatan ti adu a kaputotan. Dagdagus a magugoran ti maysa basta agdigos idiay Ganga.”

37, 38. Apay a minilion a Hindu dagiti agaaripuno idiay Ganges?

³⁷ Dagiti taga India agaaripunoda iti dayta a karayan tapno alagadenda ti puja, wenno panagrukbab, babaen iti panangidatondat’ sabsabong, panangtanamitim kadagiti lualo, sadanto awaten ti tilak manipud iti padi, ti pinta a nalabaga wenno amarilio iti mugingda. Kalpasanna inda agdigosen idiay karayan. Adu pay dagiti uminom iti danumna, nupay nakarugrugit gaput’ ibleng, kimiko, ken bangkay. Ngem napalaus ti espiritual a panangallukoy ti Ganges gapuna nga arapaap dagiti minilion a taga India iti inda panagdigos uray maminsan laeng iti dayta a ‘nasantuan a karayanda,’ narugit man wenno saan.

³⁸ Dagiti dadduma ipanda dagiti bangkay ti ingungotenda tapno mauram babaen kadagiti urno iti igid ti karayan, sadanto iwaris idiay karayan ti dapoda. Mamatida a daytoy ti mangipasigurado ti agnanayon a gloria ti simmina a kararua. Dagidiay napanglaw nga awan pagbayadda iti urno itappuakda lattan ti bangkay idiay karayan, a sadiay tuktoken dagiti billit wenno agrupsanto latta. Iturongnatay daytoy iti saludsod a, Mainayon pay kadagiti inamiristayon, aniat’ isursuro ti Hinduismo no maipapan iti biag kalpasan ti ipapatay?

 Hinduismo ken ti Kararua

39, 40. Aniat’ kinuna ti maysa a Hindu a komentarista maipapan iti kararua?

³⁹ Kastoy ti sungbat ti Bhagavad Gita:

 “No kasano a ti enkarnado a kararuat’ agtultuloy a lumasat, iti daytoy a bagi, manipud kinaubing aginggat’ kinaagtutubo, santo lumakay, kasta met a ti kararua umakar iti sabali a bagi no pumusay dayta.”​—Kapitulo 2, teksto 13.

⁴⁰ Kastoy ti komento ti maysa a Hindu no itoy a teksto: “Yantangay tunggal nabiag ket maysa nga indibidual a kararua, tunggal maysa suktannat’ bagina tunggal kanito, a maiparangarang no dadduma a kas ubing, no dadduma a kas agtutubo, ket no dadduma a kas lakay​—nupay dayta met la nga espiritu a kararua ket adda dita ket di nga agbalbaliw. Daytoy nga indibidual a kararua inton ultimo baliwannan ti bagi a mismo, inton umakar iti sabali, ket gapu ta sigurado nga addanto sabali a bagina inton sumaruno a pannakaipasngayna​—material man wenno naespirituan​—awan rason nga agunnoy ni Arjuna no dumteng ni patay.”

41. Sigun iti Biblia, aniat’ paggiddiaten no maipapan iti kararua?

⁴¹ Paliiwenyo ta ti komentario ibagana a “tunggal nabiag ket maysa nga indibidual a kararua.” Ita dayta a balikas ket mayanamong iti sawen ti Biblia iti Genesis 2:7:

 “Ket ni Jehova a Dios binukelna ti tao iti tapuk ti daga ket impuyotna iti agongna ti anges ti biag, ket ti tao nagbalin a kararua a sibibiag.”

 Ngem adda nasken a paggiddiaten: Makuna kadi a ti tao ket kararua a sibibiag agraman amin a bagina ken puotna, wenno isu kadi ket addaan kararua a naisina iti bagina? Ti tao kararua kadi, wenno adda kadi kararuana? Ti sumaganad a teksto ilawlawagna ti Hindu nga ideya.

42. Kasano a naggiddiat ti Hinduismo ken ti Biblia no iti pannakatarus iti kararua?

⁴² Kunat’ kapitulo 2, teksto 17, ti Bhagavad Gita:

  “Dayta nangsakup iti intero a bagi di madadael. Awan makabael a mangdadael iti dayta di maduprak a kararua.”

 Sa nailawlawag daytoy a teksto:

 “Tunggal maysa ken amin a bagi adda linaonna nga indibidual a kararua, ket ti pakailasinan iti kaaddat’ kararua isu ti indibidual a puot.”

 No kasta, idinto ta kunaen ti Biblia a ti tao isut’ kararua, kunaen ti Hindu a sursuro a ti tao addaan kararua. Ket dakkel unay ti giddiat daytoy ket napalalot’ panangapektarna kadagiti sursuro nga imbunga dagitoy a punto de bista.​—Levitico 24:17, 18.

43. (a) Aniat’ punganay ti sursuro maipapan iti imortal a kararua? (b) Aniadat’ nagbanagan dayta?

⁴³ Ti sursuro maipapan iti imortal a kararua naadaw met laeng iti kadaanan a nalaes a libtong ti relihiuso a pannakaammot’ Babilonia. Siempre agturong dayta iti ‘biag kalpasan ti ipapatay’ a paset ti pannursuro dagiti adu a relihion​—ti reenkarnasion, langit, impierno, purgatorio, Limbo, ken dadduma pay. Kadagiti Hindu, ti langit ken impierno isudat’ lugar a pagur-urayan sakbay iti sumaruno a reenkarnasion. Makapainteres pay ti Hindu nga ideyat’ impierno.

Ti Impierno nga Isursuro ti Hindu

44. Kasanotay nga ammo a ti Hinduismo isursurona nga adda impierno a marikna ti pannakatutuok?

⁴⁴ Kunat’ maysa a teksto manipud Bhagavad Gita:

 “No madadael ti linteg ti pamilia, Janārdana, iti kasta sigurado nga agnaeddanto idiay impierno.”​—I.44, Harvard Oriental Series, Tomo 38, 1952.

 Kunat’ maysa a komentario: “Dagidiay nakarot’ basolda bayat ti naindagaan a panagbiagda lumasatdantot’ nadumaduma a kita ti pannusa kadagiti impierno a planeta.” Nupay kasta, adda bassit naggiddiatanda iti agnanayon a tuok ti impiernot’ Kakristianuan: “Daytoy a pannusa . . . saan nga agnanayon.” Ngarud, ania a talaga ti impierno dagiti Hindu?

45. Kasanot’ pannakadeskribir dagiti tuok iti impierno dagiti Hindu?

 ⁴⁵ Ti sumaganad isut’ deskripsion ti gasat ti maysa a managbasol, sigun iti Markandeya Purana:

 “Dagiti babaonen ni Yama [dios dagiti natay] sidadarasda a baluden kadagiti nakaam-amak a tali sadanto guyoden nga agpaabagatan, nga agpigpigerger gaput’ pannakapang-orna. Kalpasanna isut’ uloden dagiti babaonen ni Yama, a nakaam-amak, nakalkaldaang ti ikkisna a lumasat iti daga a matudtudok iti [mula a] Kusa, sisiit, bunton dagiti kuton, aspili ken batbato, a gumilgil-ayab ti dadduma a lugar, a napnot’ likkaong, a makset gaput’ pudot ti init ken maur-uram gaput’ gil-ayabna. Uloden dagiti nauyong a babaonen santo kanen dagiti ginasut a jackal, ti managbasol sumrek iti balay ni Yama a lumasat iti peligruso a pagnaan. . . .

 “Inton mauramen ti bagina mariknanat’ nakaro a saniit; ket inton mamanso wenno masugsugat ti bagina napalalot’ saemna.

 “Inton kastat’ pannakadupraken ti bagina, isun ti parsua, a nupay umalis iti sabali a bagi, sagabaenna ti agnanayon nga ay-ay gaput’ bukodna a kinadakes. . . .

 “Ket tapno maugasan dagiti basolna isut’ ipanda iti sabali pay a kasta nga impierno. Kalpasan ti ilalasatna amin kadagita nga impierno ti managbasol rugiannat’ agbiag a kas animal. Inton lasatenna ti biag dagiti igges, insekto, ken ngilaw, aanupen nga animal, kuto, elepante, kayo, kabalio, baka, ken kasta pay ti nadumaduma a managbasol ken nakapimpiman a kabibiag, inton isu, madanonnan ti rasa dagiti tao, mayanakto a kubbo, wenno nalaad ti itsurana wenno maysa a pandek wenno maysa a Chandala Pukkasa.”

46, 47. Aniat’ kuna ti Biblia no iti kasasaad dagiti natay, ket aniat’ mapartuattayo a konklusion?

⁴⁶ Idiligyo daytat’ kuna ti Biblia maipapan kadagiti natay:

 “Ta dagiti sibibiag ammoda a mataydanto; ngem dagiti natay dida ammo ti aniaman, awananda metten iti gunggona, ta ti pakalaglagipan kadakuada nalipatanen. Kasta met, ti ayatda  ken ti gurada ken ti imonda napukawen iti nabayag, ket awanandan iti pannakabiang agingga iti panawen a di nakedngan iti aniaman a naaramid iti baba ti init. Amin a masarakan ta imam nga aramiden, isu ti aramidem iti kabaelam, ta awan ti aramid wenno gakat wenno pannakaammo wenno sirib idiay Sheol, ti lugar a papanam.”​—Eclesiastes 9:5, 6, 10.

⁴⁷ Wen, no kas kunat’ Biblia, a ti tao awanan iti kararua no di ket isut’ kararua, ngarud awan puot ti maysa no natayen. Awan gloria, ket awan panagsagaba. Maawan met aminen a kinakiro ti “sumuno a biag.” d

Karibal ti Hinduismo

48, 49. (a) Kas repaso, aniadat’ sumagmamano a pannursuro dagiti Hindu? (b) Apay a nagduaduaan dagiti dadduma ti kinahusto ti Hinduismo? (c) Asinot’ rimsua a nangkarit iti Hindu a kapanunotan?

⁴⁸ Daytoy pangababaen a pannakarepasot’ Hinduismo impakitana a dayta ket relihion a politeismo a naibatay iti monoteismo​—pammati ken Brahman, ti Kangatuan a Persona, puersa, wenno kalidad, nga insimbolo dagiti letra nga OM wenno AUM, ken addaan iti adu a benneg wenno porma. Relihion pay dayta nga isuronat’ panangpanuynoy ken paregtaennat’ kinamanangaasi kadagiti animal.

⁴⁹ Iti sabali a dasig, dadduma kadagiti elemento ti Hindu a pannursuro, a kas iti Karma ken ti kinadangkok ti natukantukad a saad (caste system), agraman ti idolatria ken panagsusubang dagiti mitolohiana, isudat’ nanggapuan dagidiay tao a managpanunot a nangkuestionar ti kinahusto dayta a pammati. Maysa kadagita a nagpangadua rimsua idiay amianan a daya ti India idi agarup tawen 560 K.K.P. Isu ni Siddhārtha Gautama. Nangipasdek iti baro a pammati ngem di nagrakurak idiay India no di ket iti sabali a lugar, a kas ilawlawag ti sumaruno a kapitulotayo. Dayta a baro a pammati isu ti Budismo.

[Footnotes]

[Salsaludsod]

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 100, 101]

Sikhismo—Repormado a Relihion

Ti Sikhismo, nga insimbolot’ tallo a kampilan ken sirkulo, isut’ relihion ti nasurok a 17 a milion a tattao. Kaaduannat’ agnanaed idiay Punjab. Ti Sikh Golden Temple, a linikmut ti artipisial a danaw, masarakan idiay Amritsar, ti nasantuan a siudad dagiti Sikh. Nakalalasin dagiti lallaki a Sikh gaput’ asul, puraw, wenno nangisit a turbanteda, a ti panangusarda iti dayta ket nesesita a paset ti relihiuso nga ugalida, agraman panangpaatiddogdat’ buokda.

Ti Hindi a sao a sikh kayuloganna ti “disipulo.” Dagiti Sikh disipulo idat’ namunganay iti dayta, a ni Guru Nānak, ken pasurot idat’ sursuro dagiti sangapulo a guru (ni Nānak ken siam a sunona) ket dagiti insuratda nailanad iti nasantuan a libro dagiti Sikh, a Guru Granth Sahib. Daytoy a relihion simngay idi rugrugi ti maika-16 a siglo, idi a ni Guru Nānak tinarigagayanna a pagtiponen dagiti pagsayaatan ti Hinduismo ken ti Islām tapno buklenna ti nagkaykaysa a relihion.

Ti mision ni Nānak maisao iti maymaysa a balikas: “Yantangay maymaysa laeng ti Dios, ket Isu ti Amatayo; no kasta, agkakabsattay koma amin.” Kas kadagiti Muslim, dagiti Sikh mamatida iti maymaysa a Dios ket iparitdat’ pannakausar dagiti idolo. (Salmo 115:4-9; Mateo 23:8, 9) Surotenda ti Hindu a tradision a mamati iti imortal a kararua, reenkarnasion, ken Karma. Ti lugar a pagrukbaban dagiti Sikh maawagan gurdwara.​—Idiligyo ti Salmo 103:12, 13; Aramid 24:15.

Maysa kadagiti kangrunaan a bilin ni Guru Nānak isu daytoy: “Laglagipem a naynay ti Dios, ulitem ti naganna.” Ti Dios nadakamat a kas “Daydiay Pudno,” ngem awan naited a naganna. (Salmo 83:16-18) Sabali pay a bilin isu ti “Iburayyo ti nabirukanyo kadagiti daksanggasat.” Maitunos itoy, adda ti langar, wenno libre a kusina, iti tunggal templo a Sikh, a sadiay libre a mangan amin a kita ti tao. Addada pay libre a kuarto a mabalin a pagturogan dagiti biahero.​—Santiago 2:14-17.

Ti naudi a Guru, ni Gobind Singh (1666-1708), impasdekna ti panagkikinnabsatan dagiti Sikh a naawagan Khalsa, a mangan-annurot iti makuna a lima a K, nga isuda ti: kesh, di napukisan a buok, a mangisimbolot’ espiritualidad; kangha, sagaysay a naiseksek iti buok, a mangisimbolot’ urnos ken disiplina; kirpan, kampilan, a mangipasimudaag iti dignidad, tured, ken panagsakripisio; kara, suer a purselas, a mangisimbolot’ pannakikaykaysa iti Dios; kachh, kurto bilang kalsonsilio, a mangipasimudaag iti kina-nanakman ken usaren tapno isimbolona ti moral a panagteppel.​—Kitaenyo ti The Encyclopedia of World Faiths, panid 269.

[Ladawan]

Golden Temple dagiti Sikh, Amritsar, Punjab, India

 [Dagiti Ladawan]

Ti asul a turbante ipasimudaagna ti nalawa a panagpanunot a kas iti tangatang, ket awan panagil-ilemna

Ti puraw a turbante kayulogannat’ tao a nasantuan a pagulidanan ti biagna

Ti nangisit a turbante ipalagipna ti panangidadanes dagiti Ingles kadagiti Sikh idi 1919

Ti dadduma a kolor isut’ bukodda a pili

[Ladawan]

Buyogen ti seremonia saritaen ti padi a Sikh ti historia dagiti sagrado nga igam

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 104]

Jainismo—Panagsakripisio ken Di-Panangranggas

Daytoy a relihion, a buyogen ti swastika a kadaanan a simbolot’ India, nabangon idi maikanem a siglo K.K.P. babaen ken nabaknang a prinsipe Nataputta Vardhamāna ti India, a nalatlatak iti nagan a Vardhamana Mahāvīra (titulo a kayuloganna ti “Dakkel a Tao” wenno “Dakkel a Banuar”). Inannurotna ti biag a panagsakripisio ken kinahermitaño. Silalamolamo a binirukna ti pannakaammo “a linasatna dagiti purok ken kapatagan ti sentral nga India tapno maragpatna ti pannakaluk-at manipud rikos ti pannakaipasngay, ipapatay, ken balbaliw a pannakayanak.” (Man’s Religions, ni John B. Noss) Namati a santo la maisalakan ti kararua no napalalot’ panagsakripisio ken panangdisiplina iti bagi ken ti estrikto a panangipakat iti ahimsa, di-panangranggas kadagiti amin a parsua. Sobra unay ti panangannurotna iti ahimsa ta awit-awitna ti sagad tapno siinayad nga iwalinna ti aniaman nga insekto a madalananna. Rinaemna pay unay ti biag tapno masalaknibanna ti kinasin-aw ken kinatarnaw ti mismo a kararuana.

Dagiti pasurotna itatta, tapno maparang-ayda ti Karmada, annurotenda met ti kasta a biag a panagsakripisio ken panangraem kadagiti amin a sabali a parsua. Makitatay manen ditoy ti nabileg nga epekto iti biag ti tao ti pammatina a di matay ti natauan a kararua.

Itatta adda kurang nga uppat a milion a pasurot daytoy a pammati, ket kaaduannat’ adda idiay Bombay ken Gujarat sadi India.

[Ladawan]

Jaino nga agrukrukbab iti sakaanan ti 27-metros-kangato a ladawan ni santo a Gomateswara idiay Karnataka, India

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 106, 107]

Simple a Giya kadagiti Hindu a Termino

ahimsa (Sanskrit, ahinsa)​—di-panangranggas; saan a dangran wenno papatayen ti aniaman. Isu a nateng ti taraon dagiti Hindu ken raemenda dagiti animal

ashram​—simbaan wenno lugar a pangisuruan ti guru (naespirituan a mangiturturong)

ātman​—espiritu; nainaig iti daydiay awanan ipapatay. Masansan a kamali a maipatarus a kararua. Kitaenyo ti jīva

avatar​—porma wenno enkarnasion ti Hindu a didiosen

bhakti​—debosionda iti didiosen nga agturong iti pannakaisalakan

bindi​—nalabaga a pinta nga ikabil dagiti babbai a kasado iti mugingda

Brahman​—ti kinapadi ken kangatuan a tukad iti natukantukad a saad; isu pay ti Ultimo a Kinaagpaypayso. Kitaenyo ti panid 116

dharma​—ti ultimo a linteg dagiti amin a banag; ikeddengna ti kinalinteg wenno kinakillo dagiti aramid

ghat​—agdan wenno plataporma iti igid ti karayan

guru​—maestro wenno naespirituan a mangiturturong

Harijan​—miembrot’ tukad nga Untouchable; kayulogannat’ “ili ti Dios,” naasi a pangnagan ni Mahatma Gandhi kadakuada

japa​—panagrukbab iti Dios nga ulit-uliten ti maysa kadagiti naganna; ti mala, wenno rosario nga addaan 108 a bukel, ti pagbilangda

jīva (wenno prān, prāni)​—ti personal a kararua wenno parsua

Karma​—ti prinsipio a tunggal aksion adda positibo wenno negatibo a bungana para iti sumuno a biag ti immakar a kararua

Kshatriya​—ti klase propesional, mangituray, ken soldado nga isut’ maikadua a benneg iti natukantukad a saad

mahant​—nasantuan a tao wenno mannursuro

mahatma​—santo a Hindu, manipud maha, nangato wenno dakkel, ken ātman, espiritu

mantra​—sagrado a pormula, a pattienda nga adda salamangka a bilegna, ket usarenda no adda kabbaro a sumrek iti maysa a sekta sada ulit-uliten nga ilualo ken itanamitim

maya​—ti lubong kas maysa nga arapaap

moksha, wenno mukti​—ilalapsut manipud rikos ti maulit-ulit a pannakaipasngay; ngudo ti panagbiahet’ kararua. Maawagan pay Nirvana, ti pannakikaykaysa ti indibidual ken Brahman, ti Kangatuan a Dios

OM, AUM​—simbolo a letra a mangirepresentar ken Brahman a mausar no agmennamenna; ti awengna ibilangda a mistiko a kompas; usarenda a kas sagrado a mantra

paramatman​—Sangalubongan nga Espiritu, ti sapasap nga ātman, wenno Brahman

puja​—panagrukbab

sadhu​—nasantuan a tao; hermitaño wenno yogi

samsara​—yaakar ti agnanayon, di maduprak a kararua

 Shakti​—bileg ti babai wenno ti asawa ti maysa a dios, nangnangruna iti konsorte ni Siva

sraddha​—napateg a ritual a pangdayaw kadagiti inapo ken panangtulong kadagiti simmina a kararua a mangragpat iti moksha

Sudra​—trabahador, ti kababaan kadagiti uppat a kangrunaan a tukad

swami​—mannursuro wenno nangatngatot’ tukadna a naespirituan a mangiturturong

tilak​—marka iti muging a mangisimbolo ti pananglaglagip iti Apo kadagiti amin a ganuat

Trimurti​—Ti trinidad a Hindi a da Brahma, Vishnu, ken Siva

Upanishads​—nagkauna a sagrado a daniw a kasuratan ti Hinduismo. Maawagan pay a Vedanta, ti ngudo ti Vedas

Vaisya​—klase dagiti komersiante ken mannalon; maikatlo a grupo iti natukantukad a saad

Vedas​—kaunaan a sagrado a daniw a kasuratan ti Hinduismo

Yoga​—yuj ti ramutna, a kayulogannat’ ititipon wenno isasangol; ramanenna ti ititipon ti indibidual iti dayta sapasap a nadibinuan a persona. Popular a kas disiplina ti panagmennamenna a ramanennat’ postura ken panangtengngel iti anges. Adda di kumurang nga uppat a kangrunaan a Yoga, wenno dana, a bigbigen ti Hinduismo. Kitaenyo ti panid 110

[Dagiti Ladawan]

Manipud katigid, Hindu a mahant; sadhu, sitatakder nga agmennamenna; guru manipud Nepal

 [Kahon iti panid 110]

Uppat a Dana nga Agturong iti Moksha

Ti Hindu a pammati itukonna ti di kumurang nga uppat a dana tapno maragpat ti moksha, wenno pannakaluk-at ti kararua. Naawagan dagitoy iti yoga wenno marga, desdes nga agturong iti moksha.

1. Karma Yoga​—“Danat’ panagtignay, wenno karma yoga, disiplinat’ panagtignay. Umuna, ti karma marga kayuloganna ti panangalagad iti dharma ti maysa a tao sigun iti tukad ti biagna. Adda dagiti annong a maibilin kadagiti amin nga umili, a kas iti ahimsa ken pananglaksid iti arak ken karne, ngem ti piho a dharma ti tunggal indibidual agdepende iti tukad ken kasasaad ti biagna.”​—Great Asian Religions.

Daytoy a karma masapul a maangay laeng iti las-ud dagiti agkakatukad (caste). Agtalinaed a nasin-aw ti tukad no dida mangasawa wenno makipangan iti dida katukad, a dayta ket inkeddeng ti Karmana iti dati a biag. No kasta ti tukad ti maysa dida matmatan a kas kinadangkok no di ket tawid manipud dati nga enkarnasion. Sigun iti Hindu a pilosopia, saan nga agpapatas amin dagiti lallaki ken babbai. Nadibidirda sigun iti tukad ken iti sekso ken, kinapudnona, iti kolor. Masansan a no napudpudaw ti kudilna, nangatngato met ti tukadna.

2. Jnana Yoga​—“Danat’ pannakaammo, wenno jnana yoga, disiplinat’ pannakaammo. No idilig iti danat’ panagtignay, a karma marga, agraman ti annongen iti tunggal pasken ti biag, ti jnana marga itdennat’ pilosopikal ken sikolohikal a danat’ panangammo iti bagi ken iti uniberso. Ti kaadda, imbes a ti panagtignay, isut’ tulbek ti jnana marga. [Dakam ti nangitaliko.] Kangrunaan amin, daytoy a danat’ mangipalubos iti daydiay pasurot a mangragpat iti moksha uray no itoy a biag.” (Great Asian Religions) Saklawenna daytoy ti yoga a panangutob iti bagi ken yaadayo iti lubong ken kinasalimetmet. Ebkas daytat’ panagteppel ken panagsakripisio.

3. Bhakti Yoga​—“Ti kapopularan a porma ti Hindu a tradision itatta. Isu daytoy ti danat’ debosion, bhakti marga. No idilig iti karma marga . . . nalaklaka daytoy a dana, ad-adda a sibubulos, ken maannurot ti aniaman a tukad, sekso, wenno edad. . . . [Inna] ipalubos ti sibubulos a panagayus dagiti natauan nga emosion ken tarigagay imbes ket nga ep-epen ti yoga a panghermitaño . . . Ad-adda a saklawen [daytoy] ti naipamaysa a debosion kadagiti nadiosan a persona.” Ket adda nakaiyugalian a 330 a milion a pagrukbaban. Sigun itoy a tradision, ti panangammo isut’ panagayat. Kinapudnona, ti bhakti kayuloganna ti “emosional a singgalut iti dios a napili ti maysa.”​—Great Asian Religions.

4. Raja Yoga​—Wagas “dagiti naisangsangayan a postura, wagas ti panaganges, ken natunos a panangulit-ulit kadagiti maikanatad a pormulat’ panunot.” (Man’s Religions) Walo ti addangna.

 [Kahon/Ladawan iti panid 113]

Ni Mahatma Gandhi ken ti Natukantukad a Saad

“Ti di-panangranggas isut’ umuna a linteg ti pammatik. Isu met ti maudi a linteg ti kredok.”​—Mahatma Gandhi, Marso 23, 1922.

Ni Mahatma Gandhi, a nalatak gaput’ di-panangranggas a lideratona a timmulong iti panagwaywayas ti India manipud Britania (a naipalubos idi 1947), inkampaniana pay met ti irarang-ay ti kasasaad dagiti minilion a padana a Hindu. Kas inlawlawag ni Indian Professor M. P. Rege: “Inrakurakna ti ahimsa (di-panangranggas) a kas pamunganayan a moral a prinsipio, nga impatarusna bilang pannakaseknan iti dignidad ken paglaingan ti tunggal tao. Inlaksidnat’ autoridad dagiti Hindu a kasuratan no maikontrat’ sursuroda iti ahimsa, inkagumaanna a situtured nga ikisap ti ‘untouchability’ (nakababbaba a tukad) ken ti hierarkiat’ natukantukad a saad (caste system), ket pinarang-ayna ti pannakipatas dagiti babbai iti amin a benneg ti biag.”

Aniat’ panangmatmat ni Gandhi iti sagsagabaen dagiti ‘Untouchable’? Sigun iti suratna ken Jawaharlal Nehru, a napetsaan Mayo 2, 1933, kinunana: “Ti ganuat dagiti Harijan nadagsen unay ket di kabaelan a panunoten. Awanen ti dakdakes pay ditoy lubong. Ngem diak mabalin a talikudan ti relihion ken agraman ti Hinduismo. Nabantotto ti biagko no paayennak ti Hinduismo. Ay-ayatek ti Kinakristiano, ti Islam ken adu pay a pammati baeten ti Hinduismo. . . . Ngem diak maitunos dayta iti kaaddat’ nakababbaba a tukad.”—The Essential Gandhi.

[Ladawan]

Ni Mahatma Gandhi (1869-1948), mararaem a Hindu a lider ken mannursuro iti ahimsa

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 116, 117]

Hinduismo—Sumagmamano a Dios ken Diosa

Aditi​—ina dagiti dios; diosat’ tangatang; Awan Inggana

Agni​—dios ti apuy

Brahma​—ti Dios a Namarsua, ti prinsipiot’ panamarsua iti uniberso. Maysa kadagiti dios a Trimurti (trinidad)

Brahman, wenno Brahm​—ti Kangatuan, persona a mangsaklaw iti uniberso, nga irepresentar ti aweng nga OM wenno AUM. (Kitaenyo ti simbolo iti ngato.) Tukoyenda pay a kas Atman. Dadduma a Hindu ti mangmatmat ken Brahman a di-personal a Nadibinuan a Prinsipio wenno Ultimo a Kinaagpaypayso

Buddha​—Gautama, namangon iti Budismo; isut’ matmatan dagiti Hindu a kas enkarnasion (avatar) ni Vishnu

Durga​—asawa wenno Shakti ni Siva nga isu met laeng ni Kali

Ganesa (Ganesha)​—elepantet’ ulona a dios-anak ni Siva, Apo dagiti Tuben, dios ti naimbag a gasat. Maawagan pay Ganapati ken Gajanana

Ganga​—diosa, maysa kadagiti assawa ni Siva ken persona a mangisimbolo iti karayan Ganges

Hanuman​—dios a bakes ken napeklan a pasurot ni Rama

Himalaya​—taeng ti niebe, ama ni Parvati

Kali​—nangisit a konsorte (Shakti) ni Siva ken mawaw-dara a diosa a mangdadael. Masansan nga agparang nga aguy-uyaoy ti dakkel a nalabaga a dilana

Krishna​—ti nagantil a maikawalo nga enkarnasion ni Vishnu ken didiosen ti Bhagavad Gita. Kaayan-ayatna dagiti gopi, wenno babbalasang a para gatas

Lakshmi​—diosat’ kinaimnas ken naimbag a gasat; konsorte ni Vishnu

Manasa​—diosa dagiti uleg

Manu​—inapo ti natauan a rasa; inispal ti dakkel nga ikan manipud panangdadael ti layus

Mitra​—dios ti lawag. Mithras no kadagiti Romano

Nandi​—ti toro, sakay wenno lugan ni Siva

Nataraja​—ni Siva nga agsalsala a linikmut ti gil-ayab

Parvati wenno Uma​—diosa a konsorte ni Siva. Isu met laeng ni diosa a Durga wenno Kali

Prajapati​—Namarsua iti uniberso, Apo dagiti Parsua, ama dagiti dios, demonio, ken amin a dadduma a parsua. Naawagan idi agangay a Brahma

Purusha​—tao a tangatang. Dagiti uppat a kangrunaan a tukad nabukelda manipud bagina

Radha​—konsorte ni Krishna

Rama, Ramachandra​—ti maikapito nga enkarnasion ni dios a Vishnu. Ti nobela a Ramayana saritaenna ni Rama ken ni Sita a baketna

Saraswati​—diosat’ pannakaammo ken konsorte ni Brahma a Namarsua

 Shashti​—diosa a manalaknib kadagiti babbai ken ubbing no maipasngayda

Siva​—dios ti kinabunga, ipapatay, ken pannakadadael; kameng ti Trimurti. Insimbolo ti pika a tallot’ ngipenna ken ti mabagbagit’ lalaki

Soma​—agpadpada a dios ken droga; sustansia a mangted biag

Vishnu​—dios a mangtaginayon iti biag; maikatlo a kameng ti Trimurti

[Credit Line]

(Naibasar iti listaan ti Mythology​—An Illustrated Encyclopedia)

[Dagiti Ladawan]

Agrikos nga agpakanawan, manipud ngato, Nataraja (agsalsala a Siva), Saraswati, Krishna, Durga (Kali)

[Kahon iti panid 120]

Hindu a Sarsaritat’ Layus

“Iti agsapa inyasidegda ken Manu [ti inapo ti sangatauan ken damo a mannangted linteg] ti danum a pagdiram-osna . . . Bayat nga agdirdiram-os, adda ikan [a ni Vishnu sigun iti enkarnasionna a Matsya] a napan kadagiti imana.

“Kastoy ti sinaona, ‘Taraknennak, ket isalakankanto!’ ‘Ania ti pangisalakanam kaniak?’ ‘Addanto layus a mangiyanud amin kadagitoy a parsua: iti daytat’ pangisalakanak kenka!’ ‘Kasanonto ti panangtarakenko kenka?’”

Binilin ti ikan ni Manu no kasanot’ panangtarakenna kenkuana. “Idin kinunana, ‘Inton kastoy a tawen sumangpetto ti layus. Asikasuemto ngarud (ti balakadko) babaen ti panangaramidmo ti bapor; ket inton ngumaton ti layus, sumrekkanto iti bapor, ket isalakankanto iti dayta.’”

Tinungpal ni Manu dagiti bilin ti ikan, ket idi naglayus ginuyod ti ikan ti bapor idiay “makin-amianan a bantay. Sana kinuna, ‘Insalakanka. Igalotmo ti bapor iti kayo; ngem dimo ipalubos nga iyanudnaka ti danum, bayat ti kaaddam iti bantay. Inton ages-esen ti danum, agin-inutkanton a sumalog!’”​—Satapatha-Brahmana; idiligyo ti Genesis 6:9–8:22.

 [Mapa/Dagiti Ladawan iti panid 123]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Ganges agayus iti 2,400 a kilometro manipud Himalayas nga agpa-Calcutta ken ti sabangan idiay Bangladesh

INDIA

Calcutta

Karayan Ganges

[Dagiti Ladawan]

Ni Ganga Ma, iti ulo ni Siva, agayus kadagiti buokna

Dagiti napeklan a Hindu idiay ghat, nga agdigdigos idiay Ganges sadi Varanasi, wenno Benares

 [Ladawan iti panid 96]

Ni Ganesa, ti elepantet’ ulona a Hindu a dios ti naimbag a gasat, anak da Siva ken Parvati

[Dagiti Ladawan iti panid 99]

Dagiti lingam (simbolo ti mabagbagit’ lalaki) a pagrukbaban dagiti Hindu. Ni Siva (dios ti kinabunga) nailas-ud iti maysa a lingam ket adda uppat nga ulona a nanglikmut iti sabali

[Ladawan iti panid 108]

Dagiti madre a Jaino nga addaan mukha-vastrika, wenno kalub ti ngiwat, tapno di sumrek ken matay dagiti insekto

[Ladawan iti panid 115]

Panagrukbab iti uleg nga ad-adda a maal-alagad idiay Bengal. Ni Manasa isut’ diosa dagiti uleg

[Ladawan iti panid 118]

Ni Vishnu, ken ni Lakshmi nga asawana, idiay nakunikon nga uleg a ni Ananta ken ti uppat-ulona a Brahma idiay lotus a simngay iti puseg ni Vishnu