Kapitulo 12

Islām—Ti Dalan nga Agturong iti Dios Babaen iti Panagpasakup

1, 2. (a) Ania dagiti panglukat a sao ti Qurʼān? (b) Apay a nasken dagitoy a sao kadagiti Muslim? (c) Ania a lenguahet’ orihinal a nakaisuratan ti Qurʼān, ket aniat’ kaipapanan ti “Qurʼān”?

 “ITI nagan ni Allah, ti Naparabur, ti Naasi.” Daytoy a balikas ipatarusna ti Arabico a teksto, iti ngato, manipud iti Qurʼān. Ituloyna: “Madaydayaw koma ni Allah, Apo dagiti Lubong: Ti Naparabur, ti Naasi: Makinkua ti Aldaw a Panangukom. Sika (la) ti daydayawenmi; Sika (la) ti pagdawatanmit’ tulong. Ipakitam kadakami ti nalinteg a dana; Ti dana dagidiay pinaraburam; Saan a (ti dana) dagidiay makaullo iti pungtotmo wenno kadagidiay simmiasi.”​—Ti Qurʼān, surah 1:1-7, MMP. a

² Dagitoy a sao buklenda ti Al-Fātiḥah (“Ti Panglukat”), ti umuna a kapitulo, wenno surah, ti nasantuan a libro dagiti Muslim, ti Santa Qur’ān, wenno Koran. Yantangay nasurok a 1 iti kada 6 iti populasion toy lubong ket Muslim sa dagiti napeklan a Muslim saan la a mammaminsan nga ulit-ulitenda dagitoy a bersikulo iti tunggal maysa kadagiti lima nga inaldaw a lualoda, mabalin a dagitoy ti kaaduan pannakaibalikasna a sasao ditoy daga.

3. Kasanot’ kasaknap ti Islām itatta?

³ Sigun iti maysa a libro, adda nasurok a 900 a milion a Muslim  ditoy lubong, ket pagbalinenna ti Islām a maikadua laeng iti Iglesia Katolika Romana no iti bilang. Nalabit isut’ kapartakan ti idadakkelna a kangrunaan a relihion toy lubong, agraira pay ti ganuat ti Muslim sadi Africa ken ti Lumaud a lubong.

4. (a) Aniat’ kaipapanan ti “Islām”? (b) Aniat’ kaipapanan ti “Muslim”?

⁴ Ti nagan nga Islām napateg iti maysa a Muslim, ta kaipapananna ti “panagpasakup,” “isusuko,” wenno “panagkari” ken Allāh, ket sigun iti maysa a historiador, “yebkasna ti kaiingetan a kababalin dagidiay nangipangag iti panangaskasaba ni Mohammed.” Ti “Muslim” kaipapananna ‘daydiay mangaramid wenno mangipakat iti Islām.’

5. (a) Aniat’ pammati dagiti Muslim no maipapan iti Islām? (b) Aniat’ nagpadaan ti Biblia ken ti Qurʼān?

 ⁵ Mamati dagiti Muslim a ti pammatida isut’ pagnguduan dagiti paltiing a naited kadagiti matalek a Hebreo ken Kristiano idi ugma. Nupay kasta, ti sursuroda summiasi kadagiti dadduma a paset ti Biblia, nupay isitarda nga agpadpada ti Hebreo ken Griego a Kasuratan idiay Qur’ān. b ( Kitaenyo ti kahon, panid 285.) Tapno matarusantay a nalalaing ti pammati dagiti Muslim, masapul nga ammuentayo no kasano, sadino, ken kaano a nangrugi daytoy a relihion.

Idi Naawagan ni Muḥammad

6. (a) Aniat’ sentro ti panagrukbab dagiti Arabo idi tiempon Muḥammad? (b) Ania ti tradisionda maipapan iti Kaʽbah?

⁶ Nayanak ni Muḥammad c idiay Mecca (Arabico, Makkah), Saudi Arabia, idi agarup 570 K.P. Ni ʽAbd Allāh, nga amana, natay sakbay ti pannakaipasngay ni Muḥammad. Ni Āminah,  nga inana, natay idi a ni Muḥammad ket agtawen iti innem. Idi a panawen adda inalagad dagiti Arabo a porma ti panagdaydayawda ken Allāh a naisentro idiay ginget ti Mecca, iti sagrado a disso ti Kaʽbah, a maysa a simple a kasla kahon a pasdek a sadiay nagrukbabanda ti nangisit a meteorite. Sigun iti Islāmiko a tradision, “ti Kaʽbah idi punganay ket binangon ni Adan mayalubog iti nailangitan a tipo ket kalpasan daydi Delubio pinabaro da Abraham ken Ismael.” (History of the Arabs, ni Philip K. Hitti) Nagbalin dayta a santuario ti 360 nga idolo, maysa kada aldaw ti lunar a tawen.

7. Aniada a relihiuso nga aramid ti nangburibor ken Muḥammad?

⁷ Bayat a bimmaro ni Muḥammad, kuinestionaranna dagiti relihiuso nga alagaden idi tiempona. Ni John Noss, sigun iti librona a Man’s Religions, kunana: “[Ni Muḥammad] naaburido kadagiti naynay a rikkiar maigaput’ kunada a paginteresan ti relihion ken dayaw kadagiti Quraysh nga appo [ni Muḥammad kameng dayta a tribo]. Nakarkaro pay ti panagdisgustona kadagiti tartaraudi dagiti nagkauna a relihion dagiti Arabo, ti panagrukbab kadagiti adu a didiosen ken ti animismo, ti imoralidad a maang-angay kadagiti relihiuso a gimong ken piesta, ti panagin-inum, sugal, ken panagsasala a moda idi, ken ti pannakaikali a sibibiag kadagiti dida kaykayat a maladaga a babbai, saan laeng nga idiay Mecca no di iti intero nga Arabia.”​—Surah 6:137.

8. Ania dagiti sirkumstansia idi maayaban ni Muḥammad a kas propeta?

⁸ Naawagan ni Muḥammad bilang propeta idi ag-40 ti edadna. Ugalina ti mapan nga agbukbukod iti pangasitgen a kueba idiay bantay, a nanaganan Ghār Ḥirāʼ, tapno agmennamenna, ket kunana nga iti naminsan nga okasion inawatna ti pannakaayabna a kas propeta. Saritaen ti tradision dagiti Muslim nga idi isut’ adda sadiay, adda anghel, nga idi agangay naawagan Gabriel, nga imbilinna kenkuana nga agbitla gapu iti nagan ni Allāh. Saan a simmungbat ni Muḥammad, gapuna isu  ‘ti tiniliw [ti anghel] sana immameg ti uray la agingga a dinan maibturan.’ Idi kuan inulit ti anghel ti bilinna. Ni Muḥammad, manen, di a naguni, gapuna ‘binekkel’ manen ti anghel. Namitlo a napasamak daytoy agingga nga inrugi ni Muḥammad ti nagbitla nga isut’ minatmatanda a damo a serye dagiti paltiing a nagbalin a Qurʼān. Saritaen pay ti sabali a tradision a ti nadibinuan a paltiing naipalgak ken Muḥammad a kasla iti panagbatingting ti kampana.​—The Book of Revelation a naala iti Ṣaḥīḥ Al-Bukhārī.

Pannakaipalgak ti Qurʼān

9. Aniat’ kunada a damo a palgaak ken Muḥammad? (Idiligyo ti Apocalipsis 22:18, 19.)

⁹ Aniat’ kunada nga immuna a naipalgak ken Muḥammad? Dagiti autoridad ti Islām agpaparehoda nga umanamong nga isu daydiay umuna a lima a bersikulo ti surah 96, a napauluan Al-‘Alaq, “Ti Panagbalay [ti Dara],” a kastoy ti mabasa:

 “Iti nagan ni Allah, ti Naparabur, ti Naasi.

Ibasa: Iti nagan ti Apom a namarsua.

Pinarsuana ti tao manipud nagbalay a dara.

Ibasa: Ket ti Apom isut’ Managparabur,

Isu a nangisuro babaen iti pluma,

Insurona iti tao ti dina ammo.”​—MMP.

10-12. Kasano a naitalimeng ti Qurʼān?

¹⁰ Sigun iti libro nga Arabico a The Book of Revelation, insungbat ni Muḥammad, “Diak ammo ti agbasa.” Gapuna, kasapulan idi nga imemoriana dagiti naipalgak tapno kabaelanna nga uliten ken ibitla dagita. Dagiti Arabo nalaingda nga agikabesa, ket uray met ni Muḥammad. Kasanot’ kabayagna nga inawat ti kompleto a mensahe ti Qurʼān? Sapasap a patienda nga inawatna ti palgaak iti las-ud ti 20 inggat’ 23 a tawen, manipud agarup 610 K.P. agingga iti ipapatayna idi 632 K.P.

¹¹ Dagiti librot’ Muslim ilawlawagda nga apaman nga umawat  ni Muḥammad iti palgaak, dinagdagusna nga imbitla kadagidiay naiparna nga asideg kenkuana. Dagitoy met inda ikabesa ti palgaak ket babaen iti panangibitlada nataginayon dayta. Gapu ta di pay nadamdamag idi dagiti Arabo ti pannakapabrika ti papel, impaisurat ni Muḥammad dagita a palgaak kadagiti eskriba babaen kadagiti adda a material, a kas iti abaga dagiti kamelio, bulong ti palma, kayo, ken lalat. Nupay kasta, sala naisurat ti agdama a porma ti Qurʼān idi natayen ti propeta, babaen iti panangigiya dagidi suno ni Muḥammad ken kakaduana. Naangay daytoy idi turay dagiti immuna a tallo a caliph, wenno lider dagiti Muslim.

¹² Insurat ni manangipatarus a Muhammad Pickthall: “Isuamin a surah ti Qurʼan nairekorddan sakbay ti ipapatay ti Propeta, ket adu a Muslim ti nakaimemoria ti intero a Qurʼan. Ngem dagiti naisurat a surah naiwaras kadagiti umili; ket idi, nga adda bakal . . . a nakad-adu ti napapatay kadagidiay nakaisaulo iti intero a Qur’an, tiniptiponda ti intero a Qurʼan sada insuraten dayta.”

13. (a) Aniat’ tallo a gubuayan ti Islāmiko a sursuro ken giya? (b) Kasanot’ panangmatmat ti dadduma nga eskolar ti Islām iti pannakaipatarus ti Qurʼān?

¹³ Tallo nga autoridad ti mangituray iti biag ti Muslim​—ti Qurʼān, ti Ḥadīth, ken ti Sharīʽah. (Kitaenyo ti kahon, panid 291.) Mamati dagiti Muslim a ti Qurʼān nga Arabico isut’ kasin-awan a porma ti palgaak, yantangay, kunada, isut’ lenguahe  nga inusar ti Dios idi nagsao baeten ken Gabriel. Kuna ti Surah 43:3: “Inaramidmi nga Arabico ti Qur-ān, tapno mabaelanyo a tarusan (ket masursuroyo ti kinasirib).” (AYA) Gapuna, aniaman a patarus matmatanda a kas pananggampor a pakapukawan ti kinasin-awna. Kinapudnona, dadduma nga eskolar ti Islām agkitakitda a mangipatarus iti Qurʼān. Sigun iti panangmatmatda “ti panangipatarus kanayon a panangliput,” ket iti kasta, “dagiti Muslim kanayon nga uyawenda ken no dadduma iparitda ti aniaman a pannakaipatarus dayta iti sabali a lenguahe,” kuna ni Dr. J. A. Williams, lecturer ti historia ti Islām.

 Panagsaknap ti Islām

14. Ania a pasamak ti nangtanda ti napateg a petsa idi rugrugi ti historia ti Islām?

¹⁴ Binangon ni Muḥammad ti baro a pammatina iti sidong ti adu a rigat. Isut’ inlaksid dagiti taga Mecca, uray pay dagiti katribuanna. Kalpasan ti 13 a tawen a pannakaidadanes ken pannakagurgura, inyakarna ti sentro ti aktibidadna idiay amianan sadi Yathrib, a naawagan idit’ al-Madīnah (Medina), ti siudad ti propeta. Daytoy nga iyaakar, wenno ti hijrah, idi 622 K.P. minarkaanna ti napateg a petsa iti historia ti Islām, ket dayta a petsa idi agangay isut’ naanamongan a kas nangrugian ti kalendario ti Islām. d

15. Kasano a ti Mecca nagbalin a prinsipal a sentro ti peregrino ti Islām?

¹⁵ Idi agangay, nagballigi a nangdominar ni Muḥammad idi simmuko kenkuana ti Mecca idi Enero ti 630 K.P. (8 A.H.) ket isun ti nagturay iti dayta. Itan ta iggemnan ti sekular ken relihiuso a panangtengngel, nabalinannan a pinaksiat dagiti idolo idiay Kaʽbah ket impasdeknan a kas sentro ti peregrino (pilgrimage) sadi Mecca a nagtultuloy ingga ita.​—Kitaenyo ti panid 289, 303.

16. Kasanot’ kaadayo ti nagsaknapan ti Islām?

¹⁶ Sumagmamano la a dekada kalpasan ti ipapatay ni Muḥammad idi 632 K.P., nagsaknapen ti Islām inggat’ Afghanistan ken idiay Tunisia ti Norte Africa. Idi rugrugi ti maikawalo a siglo, ti pammati ti Qurʼān nakastreken idiay España ket dimmanon iti beddeng ti Francia. Kas kinuna ni Propesor Ninian Smart iti librona a Background to the Long Search: “No iti natauan a panangmatmat, ti gapuanan ti Arabo a propeta idi maikanem ken maikapito a siglo kalpasan ni Kristo ket nakaskasdaaw. Iti natauan a panangipapan, isut’ nagayusan ti  baro a sibilisasion. Ngem siempre, no kadagiti Muslim, dayta nga aramid ket nadibinuan ket ni Allah ti makinggapuanan.”

Ti Ipapatay ni Muḥammad Nagresultat’ Dibision

17. Ania a dakkel a problema ti sinango ti Islām idi matay ni Muḥammad?

¹⁷ Ti ipapatay ti propeta namataud iti krisis. Natay nga awanan iti anak a lalaki ken awan ti nabatad a tinudinganna a suno. Kas kuna ni Philip Hitti: “Ti caliphate [saad ti caliph, pangulo] isu ngarud ti kadadaanan a problema a sinaranget ti Islam. Sibibiag pay la a rikkiar dayta. . . . Sigun kadagiti sao ni Muslim a historiador al-Shahrastāni [1086-1153]: ‘Awanen sabali pay a rikkiar ti Islam a nakaibukbokan ti ad-adu a dara ngem ti caliphate (imāmah).’” Kasanoda a rinisut dayta a problema idi 632 K.P.? “Ni Abu-Bakr . . . dinutokanda (idi Hunio 8, 632) a suno ni Muḥammad babaen iti maysa a porma ti eleksion a nakipasetan dagiti lider nga adda idi idiay al-Madīnah, a kabesera.”​—History of the Arabs.

18, 19. Aniada a panangipapan ti nangdibidir kadagiti Sunnī Muslim ken Shīʽite Muslim?

¹⁸ Ti suno ti propeta maysanto nga agturay, maysa a khalīfah, wenno caliph. Nupay kasta, ti kuestion maipapan kadagiti pudpudno a sumuno ken Muḥammad ket puon ti dibision kadagiti kameng ti Islām. Dagiti Sunnī Muslim akseptarenda ti saad a mabutosan imbes ket a ti kabagian ti propeta. Gapuna mamatida a dagidiay immuna a tallo a caliph, ni Abū Bakr (katugangan ni Muḥammad), ni ʽUmar (namalbalakad iti propeta), ken ni ‛Uthmān (manugang ti propeta), isudat’ legal a suno ni Muḥammad.

¹⁹ Ngem kuestionaran dayta dagiti Shīʽite Muslim, a kunada a ti pudno a lider agtaud iti lineat’ dara ti propeta ken iti kasinsinna ken manugangna, a ni ‛Alī ibn Abī Ṭālib, ti immuna nga imām (lider ken suno), a nangasawa ken Fāṭimah, ti paborito nga anak ni Muḥammad. Ti panagasawadat’ timmaudan da  Ḥasan ken Ḥusayn a lallaki nga appoko ni Muḥammad. Kuna pay dagiti Shīʽite “a nanipud punganay nabatad a ni Allah ken ti Propetana dinutokanda ni ʽAli bilang kakaisuna a lehitimo a suno isuna laeng ta isu ket sinaur dagiti immuna a tallo a caliph manipud nainkalintegan a saadna.” (History of the Arabs) Siempre, dagiti Sunnī Muslim saan a kastat’ panangmatmatda.

20. Aniat’ napasamak ken ‛Alī a manugang ni Muḥammad?

²⁰ Aniat’ napasamak ken ʽAlī? Bayat ti panagturayna a kas maikapat a caliph (656-661 K.P.), isuda ken Muʽāwiyah, a gobernador ti Siria, naginnagawdat’ turay. Nagginnubatda, ngem tapno maliklikan ti pannakaibukbok ti adu a dara dagiti Muslim, inkamangda ti rikkiarda iti arbitrasion. Ti yaannugot ni ‛Alī iti dayta isut’ nangpakapuy iti takderna ken isut’ nangisina kadagiti adu a pasurotna, agraman dagiti Khawārij (dagiti Simmina), a nagbalin a delikado a kabusorna. Idi tawen 661 K.P., maysa a panatiko a Khārijī pinapataynan ʽAlī babaen iti nasabidongan nga espada. Idin nagkabanggaanen dagiti dua a grupo (ti Sunnī ken ti Shīʽah). Ti Sunnī a sanga ti Islām nangpili iti liderna manipud kadagiti Umayyad, babaknang a hepe ti Mecca, a di kabagian ti pamilia daydi propeta.

21. Aniadat’ panangmatmat dagiti Shī‛ite no maipapan iti suno ni Muḥammad?

²¹ No kadagiti Shīʽah, ti inaunan ʽAlī, a ni Ḥasan, nga apoko ti propeta, isut’ pudpudno a suno. Nupay kasta, naglusulos daytoy sa kalpasanna pinapatayda. Ni Ḥusayn a kabsatna isut’ nagbalin a baro nga imām, ngem pinapatay met dagiti Umayyad a tropa idi Oktubre 10, 680 K.P. Ti pannakatayna wenno pannakamartirna, sigun kadagiti Shīʽah, dakkel ti epektona iti Shīʽat ʽAlī, ti partido ni ʽAlī, agingga ita. Mamatida a ni ʽAlī isut’ pudpudno a suno ni Muḥammad ken ti immuna nga “imām [lider] a nadibinuan ti pannakasalaknibna maibusor iti erado ken basol.” Ni ʽAlī ken dagiti sunona imbilang dagiti Shīʽah a di agbiddut a mannursuro a buyogen “ti nadibinuan a sagut ti kinaawan biddut.” Ti kadaklan a benneg dagiti Shīʽah mamatida  nga adda laeng 12 a pudpudno nga imām, ket ti maudi kadagitoy, a ni Muḥammad al-Muntaẓar, nagpukaw (878 K.P.) “idiay kueba ti dakkel a moske iti Sāmarra a di nangibati iti putotna.” Iti kasta “isu ti nagbalin a ‘ti nailemmeng (mustatir)’ wenno ‘ti ninamnama (muntaẓar) nga imām.’ . . . Inton tiempona agparangto a kas Mahdi (daydiay inggiya ti dios) a mangisubli ti pudpudno nga Islam, a parmekenna ti intero a lubong ket iserreknanto ti ababa a milenio sakbay ti panungpalan dagiti amin a banag.”—History of the Arabs.

22. Kasanot’ panangrambak dagiti Shīʽah iti pannakamartir ni Ḥusayn?

²² Tinawen, lagipen dagiti Shīʽah ti pannakamartir ni Imām Ḥusayn. Aglibotda ket dadduma kadakuada ti mangsugat iti bagida babaen iti imuko ken kampilan wenno parigatendat’ bagida. Kadagitoy mas moderno a panawen, naidiario dagiti Shīʽite Muslim gaput’ kinaregtada iti Islām. Nupay kasta, 20 porsiento laeng ti dagupda kadagiti Muslim ti intero a lubong, ta ti kaaduan ket Sunnī Muslim. Ngem ita, amirisentayo ti sumagmamano a pannursuro ti Islām ket paliiwentayo no kasanot’ panangapektar ti Islām a pammati iti inaldaw a kababalin dagiti Muslim.

Ti Dios Isut’ Kangatuan, Saan a ni Jesus

23, 24. Kasanot’ panangmatmat ni Muḥammad ken dagiti Muslim iti Judaismo ken Kinakristiano?

²³ Ti tallo a kangrunaan a monoteistiko a relihion toy lubong isu ti Judaismo, Kinakristiano, ken Islām. Ngem idi nagparang ni Muḥammad idi rugrugi ti maikapito a siglo K.P., dagita dua nga immuna a relihion, no iti biangna, simmiasidan iti danat’ kinapudno. Kinaagpaysuanna, sigun ti sumagmamano a komentarista ti Islām, ti Qur’ān ipasimudaagnat’ pannakailaksid dagiti Judio ken Kristiano idi kinunana: “Saan a (ti dana) dagidiay makaullo iti pungtotmo wenno kadagidiay simmiasi.” (Surah 1: 7, MMP) Apay a kasta?

²⁴ Kunat’ komentario ti Qurʼān: “Ti Ili [nga agikut] iti Libro  dimmakes: Dagiti Judio gaput’ isusukirda iti Tulagda, sada pinardaya da Maria ken Jesus . . . ken dagiti Kristiano gapu ta pinagbalinda ni Jesus nga Apostol a kapadpada ti Dios” gaput’ doktrina a Trinidad.​—Surah 4:153-176, AYA.

25. Aniada nga ebkas ti makitatayo nga agpada iti Qurʼān ken iti Biblia?

²⁵ Ti kangrunaan a pannursuro ti Islām, iti simple a panangipaulog, isut’ naawagan shahādah, wenno panangipudnot’ pammati, a naipapuso dagiti amin a Muslim: “La ilāh illa Allāh; Muḥammad rasūl Allāh” (Awan dios malaksid ken Allah; ni Muḥammad isut’ mensahero ni Allah). Maitunos daytoy iti ebkas ti Qurʼān, “Ti Diosmo Maymaysa a Dios; awan Dios malaksid Kenkuana, ti Naparabur, ti Naasi.” (Surah 2:163, MMP) Naisawang daytoy a kapanunotan 2,000 a tawen sakbayna iti daydi kadaanan a deklarasion iti Israel: “Denggem, O Israel: ni Jehova a Diostayo maymaysa a Jehova.” (Deuteronomio 6:4) Inulit ni Jesus daytoy kangrunaan a bilin, a nairekord iti Marcos 12:29, agarup 600 a tawen sakbay ni Muḥammad, ket uray kaanoman di inako ni Jesus nga isut’ Dios wenno makipatas idi Kenkuana.​—Marcos 13:32; Juan 14:28; 1 Corinto 15:28.

26. (a) Kasanot’ panangmatmat dagiti Muslim iti Trinidad? (b) Anamongan kadi ti Biblia ti Trinidad?

 ²⁶ No maipapan iti pannakaisalumina ti Dios, kuna ti Qurʼān: “Gapuna mamatikayo iti Dios ken kadagiti apostolna. Diyo kunaen ‘Trinidad’: isardengyo: nasaysayaatto kadakayo: ta ti Dios Maymaysa a Dios.” (Surah 4:171, AYA) Nupay kasta, laglagipentay koma a ti pudno a Kinakristiano dina isursuro ti Trinidad. Doktrina dayta a paganot’ punganayna nga inserrek dagiti apostata ti Kakristianuan kalpasan ti ipapatay ni Kristo ken dagidi apostol.​—Kitaenyo ti Kapitulo 11. e

Kararua, Panagungar, Paraiso, ken Impierno

27. Aniat’ kuna ti Qurʼān maipapan iti kararua ken iti panagungar? (Idiligyo ti Levitico 24:17, 18; Eclesiastes 9:5, 10; Juan 5:28, 29.)

²⁷ Isursuro ti Islām a ti tao adda kararuana nga agtultuloy iti sumuno a biag. Kuna ti Qurʼān: “Awaten ni Allah dagiti kararua (dagiti tao) inton matayda, ken dayta (kararua a) di (pay) natay bayat ti pannaturogna. Saluadanna dayta (a kararua) nga inkeddengna ti ipapatayna.” (Surah 39:42, MMP) Maigiddato met, ti surah 75 naipamaysa iti “Qiyāmat, wenno Panagungar” (AYA), wenno “Ti Ibabangon dagiti Natay” (MMP). Kunat’ pasetna: “Awagak a mangsaksi ti Aldaw a Panagungar . . . Ipapan aya ti tao a Dikam kabaelan a sangalen dagiti tulangna? . . . Iyimtuodna: ‘Kaano ti Aldaw a Panagungar?’ . . . Isu [ni Allāh], dina aya kabaelan nga itden ti biag kadagiti natay?”​—Surah 75:1, 3, 6, 40, AYA.

28. Aniat’ kuna ti Qur’ān maipapan iti impierno? (Idiligyo ti Job 14:13; Jeremias 19:5; 32:35; Aramid 2:25-27; Roma 6:7, 23.)

²⁸ Sigun iti Qur’ān, ti kararua nagdudumat’ pagturonganna, a mabalin a nailangitan a hardin a paraiso wenno ti pannusa idiay umap-apuy nga impierno. Kas kunaen ti Qurʼān: “Inyimtuodda: Kaano ti Aldaw a Panangukom? (Isunto) ti aldaw inton matutuokda iti Apuy, (ket makunanto kadakuada):  Ramananyo ti tuok (nga impakatyo).” (Surah 51:12-14, MMP) “Para kadakuada [kadagiti managbasol] isut’ tuok iti biag ti lubong, ket kinapudnona ad-addanto ti saem ti pannusa iti Sumuno a biag, ket awantot’ aggapu ken Allah a mangikaluya kadakuada.” (Surah 13:34, MMP) Nayimtuod: “Ket anianto ti mangilawlawag kenka no ania daytoy? (Isu ti) Apuy a sirurungsot ti darangna!” (Surah 101:10, 11, AYA) Detaliado a nadeskribir daytoy nakas-ang a pagtungpalan: “Adtoy! Dagidiay di mamati iti palgaakmi, isarangminto ida iti Apuy. Inton mapuoran ti kudilda sukatanmi ti baro a kudil tapno mariknada ti tuok. Adtoy! Ni Allah naynay a Mannakabalin, Masirib.” (Surah 4:56, MMP) Kuna pay ti kanayonan a pangdeskribir: “Adtoy! ti impierno mangsaneb . . . Agnaeddanto sadiay iti naunday a tiempo. Didanto maramanan ti lamiis wenno uminum (iti aniaman) malaksid iti agburburek a danum ken mangpakumter a lamiis.”​—Surah 78:21, 23-25, MMP.

29. Idiligyo ti sursuro ti Islām iti Biblia no iti kararua ken ti pagtungpalanna.

²⁹ Mamati dagiti Muslim a ti kararua ti natay a tao mapan iti Barzakh, wenno “Partision,” “ti disso wenno kasasaad a papanan dagiti tao kalpasan ti ipapatay ken sakbay ti Panangukom.” (Surah 23:99, 100, AYA, footnote) Ti kararua adda puotna sadiay a mapaspasaranna ti makuna a “Pannaplit ti Tanem” no dakes dayta a tao, wenno sagsagrapenna ti ragsak no isu ket matalek. Ngem dagidiay matalek mapadasanda met ti sangkabassit a tuok gapu iti sumagmamano a basolda idi sibibiagda pay. Inton aldaw a panangukom, tunggal maysa sanguennanto ti agnanayon a tungpalna, a daytat’ mamagngudo iti dayta temporario a kasasaadda. f

30. Aniat’ naikari kadagiti nalinteg sigun iti Qurʼān? (Idiligyo ti Isaias 65:17, 21-25; Lucas 23:43; Apocalipsis 21:1-5.)

 ³⁰ Kas panangidilig, naikari kadagiti nalinteg dagiti nailangitan a hardin ti paraiso: “Ket kadagidiay mamati ken agaramid ti naimbag, pastrekenminto ida kadagiti Hardin nga iti sirokda agayus dagiti karayan tapno agnaedda sadiay iti agnanayon.” (Surah 4:57, MMP) “Iti daytanto nga aldaw dagiti agnanaed iti Paraiso awanto ti mapanunotda no di la ti gloriada. Kaduada dagiti assawada, agiddadanto kadagiti nalukneng a kama iti sidong dagiti nalinong a kayo.” (Surah 36:55, 56, NJD) “Sakbay daytoy insuratmi kadagiti Salmo, kalpasan ti Mensahe (ken Moises): ‘Dagiti adipenko, a nalinteg, tawidendanto ti daga.’” Ti footnote daytoy a surah iturongna ti agbasbasa idiay Salmo 25:13 ken Sal 37:11, 29, agraman kadagiti saon Jesus iti Mateo 5:5. (Surah 21:105, AYA) Ti pannakatukoy dagiti assawa iturongnatay itan iti sabali a saludsod.

Monogamia wenno Poligamia?

31. Aniat’ kuna ti Qurʼān maipapan iti poligamia? (Idiligyo ti 1 Corinto 7:2; 1 Timoteo 3:2, 12.)

³¹ Poligamia kadit’ kadawyan dagiti Muslim? Nupay ipalubos ti Qur’ān ti poligamia, adu dagiti Muslim a maymaysa lat’ babai nga asawada. Gapu ta nagadu ti babbai a nabalo kalpasan dagiti nakagasgastos a gubat, ti Qur’ān impalubosna ti poligamia: “Ket no agamakka a dimo mataming dagiti ulila, asawaem dagiti babbai, a nasingpetda kenka, dua wenno tallo wenno uppat; ket no agamakka di la ket ta dimo maasikaso (ida no aduda unay) ngarud maysa (laeng) wenno (dagiti kautibo) ti tagikuaen ta makanawanmo.” (Surah 4:3, MMP) Ti biograpia ni Muḥammad nga insurat ni Ibn-Hishām nadakamatna nga adda inasawa ni Muḥammad a baknang a balo, a ni Khadījah, a bakbaket iti 15 a tawen. Idi natayen, adu a babbai ti inasawa ni Muḥammad. Idi natay ni Muḥammad siam a balo ti imbatina.

32. Ania ti mutʽah?

 ³² Sabali pay a porma ti panagasawa iti Islām isut’ maawagan mutʽah. Nadepinir kas “espesial a kontrata ti lalaki ken babai no maitukon sa maakseptar ti panagasawa ngem iti limitado laeng a periodo ken iti las-ud ti naipiho a sab-ong a kas met laeng iti kontrata ti permanente a panagasawa.” (Islamuna, ni Muṣṭafā al-Rāfiʽī) Awagan dayta dagiti Sunnī kas panagasawa a paglinglingayan, ket kadagiti Shī‛ah, panagasawa nga agngudonto kalpasan ti espesipiko a periodo. Kuna met la dayta a libro: “Dagiti annak [a bunga dayta a panagasawa] lehitimoda ket adda kalinteganda a kas kadagiti annak ti permanente a panagasawa.” Masinunuo a ti kastoy a temporario a panagasawa inalagadda idi tiempo ni Muḥammad, ket impalubosna dayta. Ipapilit dagiti Sunnī a dayta ket naiparit idi agangay, ngem dagiti Imāmīs, a kadaklan a grupo dagiti Shīʽite, mamatida nga agaplikar pay la ingga ita. Kinapudnona, adut’ mangal-alagad iti kasta, nangruna no ti lalaki adayuanna ni baketna iti naunday a tiempo.

Islām ken Inaldaw a Kabibiag

33. Ania dagiti sadiri ti Islām ken ti pammati?

³³ Ti Islām saklawenna ti lima a sadiri wenno prinsipal nga obligasion, ken innem a pamunganayan a pammati. (Kitaenyo ti kahon, pinanid 296, 303.) Maysa nga obligasion isut’ panangsango ti napeklan a Muslim ti Mecca maminlimat’ kada aldaw nga aglualo (ṣalāt). No sabbath (Biernes) dagiti Muslim, dagiti lallaki agaaripunoda idiay moske nga aglualo no mangngegda ti kadarato nga iyaawag ti muezzin (para pukkaw) manipud minaret ti moske. Ngem itan nakarekordden a pukkaw ti ipangngeg dagiti adu a moske imbes a pudpudno a timek.

34. Ania ti moske, ket aniat’ usarna?

³⁴ Ti moske (Arabico, masjid) isut’ lugar a pagrukbaban dagiti Muslim, a dineskribir ni Ari Fahd Bin Abdul Aziz ti Saudi Arabia kas “ti pasuli a bato iti yaawag iti Dios.” Dinepinirna ti moske kas “lugar ti kararag, panagadal, dagiti legal ken hudisial  nga aktibidad, konsultasion, pangasabaan, pagbalakadan, edukasion ken pagsaganaan. . . . Ti moske isut’ puso ti sosiedad dagiti Muslim.” Masarakan itan dagitoy a lugar a pagrukbaban iti intero a lubong. Maysa kadagiti kalatakan sigun iti historia isut’ Mezquita (Moske) ti Córdoba, España, nga iti adu a siglo isu idit’ kadaklan ditoy lubong. Ti sentrona itan ket inukopar ti Katoliko a katedral.

Rinnisiris iti Kakristianuan ken iti Las-udna

35. Idi un-unana, aniat’ situasion iti nagbaetan ti Islām ken ti Katolicismo?

³⁵ Nanipud maikapito a siglo, ti Islām nagsaknap a nagpalaud idiay Norte Africa, nagpadaya idiay Pakistan, India, ken Bangladesh, inggat’ Indonesia. Kabayatanna, nakirinnisiris dayta iti militante nga Iglesia Katolika, a daytoy inorganisana dagiti Krusada tapno maagawna kadagiti Muslim ti Nasantuan a Daga. Idi 1492 da Reyna Isabela ken Ari Fernando ti España inringpasda ti panangparmek manen dagiti Katoliko iti España. Dagidi Muslim ken Judio masapul nga agpakumbertida no dida kayat ti mapaksiat manipud España. Daydi panaginnanus iti sidong ti turay dagiti Muslim idiay España idi agangay naikisap gaput’ impluensia ti Katoliko nga Inkisision. Nupay kasta, nakalasat ti Islām ket iti maika-20 a siglo nagraira ken rimmang-ay unay.

36. Aniat’ tumantanor idi iti Iglesia Katolika bayat nga agsaksaknap ti Islām?

³⁶ Bayat a nagsaknap ti Islām, limmasat met ti Iglesia Katolika iti bukodna a riribuk, nga inkagumaanna a pagkaykaysaen dagiti kamengna. Ngem dandani rumsua idi ti dua a nabileg nga impluensia, ket ad-adda manen a burakenda ti solido a ladawan ti simbaan. Dagitoy isuda ti pagimprentaan ken ti Biblia a naipatarus iti lenguahe dagiti umili. Ti sumaruno a kapitulotayo salaysayenna ti nainayon pay a pannakadibidir gapu kadagita ken dadduma pay nga impluensia.

[Footnotes]

[Salsaludsod]

[Kahon iti panid 285]

 Ti Qurʼān ken ti Biblia

“Impalgakna kenka ti Libro nga addaan kinapudno, a pinasingkedanna dagiti kasuratan nga immun-una ngem dayta; ta impalgaknan ti Torah ken ti Ebanghelio a mangigiya kadagiti tao, ken ti nagdumaan ti umiso ken di umiso.”​—Surah 3:2, NJD.

“Gistay amin a historikal nga estoria ti Koran addaandat’ biblikal a katupag . . . Da Adan, Noe, Abraham (namimpitopulo a nadakamat kadagiti duapulo ket lima a nagduduma a sūrah ket ti naganna isu ti titulo ti sūrah 14), Ishmael, Lot, Jose (a nakaidedikaran ti sūrah 12), Moises (a ti naganna agparang iti tallopulo ket uppat a nagduduma a surah), Saul, David, Salomon, Elias, Job ken Jonas (a nakanaganan ti sūrah 10) ti prominente a nainaganan. Ti estoria ti panamarsua ken ti panagbasol ni Adan naminlima a naisitar, ti layus naminwalo ket ti Sodoma naminwalo. Kinapudnona ti Koran ad-adda nga agkatupagda iti Pentateuch ngem ti aniaman a sabali a paset ti Biblia. . . .

“Kadagidiay adda iti Baro a Tulag, da Zacarias, Juan Bautista, Jesus (‛Īsa) ken ni Maria isuda laeng ti naigunamgunam. . . .

“No pagdiligen . . . ti estoria ti Koran ken Biblia . . . masarakan a di agpada ti pannakaisaoda [dida direktamente a nagadaw].”—History of the Arabs.

[Kahon iti panid 291]

Tallo a Gubuayan ti Sursuro ken Giya

Ti Santa Qurʼān, makuna a naipalgak ken Muḥammad babaen ken anghel Gabriel. Ti kaipapanan ken sasao ti Qurʼān iti Arabico matmatanda kas naipaltiing.

Ti Ḥadīth, wenno Sunnah, “dagiti aramid, insawang ken siulimek nga inanamongan (taqrīr) ti Propeta . . . naikeddeng idi maikadua a siglo [A.H.] iti porma ti naisurat a ḥadīth. Ti ḥadīth, no kasta, isut’ rekord ti aksion wenno sasao ti Propeta.” Mayaplikar pay kadagiti aksion wenno sasao ti aniaman a “Kakadua [ni Muḥammad] wenno Sunoda.” No maipapan iti ḥadīth, daydiay laeng kayuloganna ti matmatanda kas napaltiingan.​—History of the Arabs.

Ti Sharī‛ah, wenno canon law, a naibatay kadagiti prinsipio ti Qurʼān, iturayanna ti intero a biag ti Muslim no iti relihiuso, politikal, ken sosial a sentido. “Amin nga aramid ti tao mabingbingay iti lima a legal a kategoria: (1) dagidiay naibilang nga absoluto nga annongen (farḍ) [a magunggonaan daydiay agaramid wenno madusa daydiay di agaramid]; (2) dagidiay makomendaran wenno makaay-ayo nga aramid (mustaḥabb) [nga adda gunggonana ngem di madusa no di aramiden]; (3) dagidiay maipalubos nga aramid (jāʼiz, mubāḥ), ngem medio saan a legal; (4) dagidiay mapilaw nga aramid (makrūh), a di maanamongan ngem di met madusa; (5) dagidiay maiparit nga aramid (ḥarām), a madusa no aramiden dagita.”​—History of the Arabs.

[Kahon iti panid 296]

Innem a Sadiri ti Pammati

1. Pammati iti maymaysa a Dios, a ni Allāh (Surah 23:116, 117)

2. Pammati kadagiti anghel (Surah 2:177)

3. Dagiti nasantuan a libro: Torah, Ebanghelio, Salmo, Dagiti Lukot ni Abraham, Qur’ān

4. Pammati kadagiti adu a propeta ngem maymaysa a mensahe. Ni Adan ti immuna a propeta. Dagiti dadduma naibilang da Abraham, Moises, Jesus, ken “ti Selio dagiti Propeta,” a ni Muḥammad (Surah 4:136; 33:40)

5. Ti maudi nga aldaw: inton amin dagiti natay mapagungarda kadagiti tanemda

6. Pammati iti gasat, naimbag ken dakes. Awan ti pasamak a di inkeddeng ti Dios

 [Kahon iti panid 303]

Lima a Sadiri ti Islam

1. Uliten ti kredo (shahādah): “Awan dios malaksid ken Allah; ni Muḥammad isut’ mensahero ni Allah” (Surah 33:40)

2. Agkararag (sạlāt) a sisasangot’ Mecca maminlima iti inaldaw (Surah 2:144)

3. Pananglimos (zakāh), obligasion nga itden ti porsiento ti nabirukan ken balor ti sanikua (Surah 24:56)

4. Panagayunar (ṣawm), nangruna iti makabulan a pannakarambak ti Ramaḍān (Surah 2:183-185)

5. Peregrino (ḥajj). Maminsan iti biagna, tunggal Muslim masapul a mapan idiay Mecca. Sakit laeng ken kinapanglaw ti maipalubos a pambar (Surah 3:97)

 [Kahon/Ladawan iti panid 304, 305]

Bahāʼī a Pammati—Panangbiruk iti Panagkaykaysa ti Lubong

¹ Ti Bahāʼī a pammati saan a sekta ti Islām ngem simngay iti Bābī a relihion, maysa a grupo sadi Persia (Iran itan) a simmina iti Shīʽite a sanga ti Islām idi 1844. Ti lider dagiti Bābī isun Mīrzā ʽAlī Moḥammad ti Shīrāz, a nangiproklamar iti bagina nga isut’ Bāb (“ti Ridaw”) ken ti imām-mahdī (“umisot’ pannakaigiyana a lider”) iti linea ni Muḥammad. Isut’ pinapatay dagiti Persiano a turayen idi 1850. Idi 1863 ni Mīrzā Ḥoseyn Alī Nūrī, prominente a miembro ti grupo dagiti Bābī, “indeklarana ti bagina a kas ‘Isu daydiay iparangarangto ti Dios,’ nga impadto daydi Bāb.” Inakona pay ti nagan a Bahāʼ Ullāh (“Dayag ti Dios”) ket binuangayna ti baro a relihion, nga isu ti Bahāʼī a pammati.

² Naidistiero ni Bahāʼ Ullāh manipud Persia ket idi agangay naibalud idiay Acco (Acre, Israel itatta). Idiay ti nangisuratanna iti kangrunaan a librona, nga al-Kitāb al-Aqdas (Ti Kasasantuan a Libro), ket pinatanorna ti doktrina ti Bahāʼī a pammati kas komprehensibo a sursuro. Idi natayen ni Bahāʼ Ullāh, nayawat ti liderato ti naganus pay a relihion ken anakna nga ʽAbd ol-Bahāʼ, sa kalpasanna iti apokona iti tumeng, a ni Shoghi Effendi Rabbānī, ket idi 1963 adda nabutosan nga administratibo a gunglo a naawagan Universal House of Justice.

³ Mamati dagiti Bahāʼīs a ti Dios impalgakna ti bagina iti tao babaen kadagiti “Nadibinuan a Parangarang,” agraman kada Abraham, Moises, Krishna, Zoroaster, Buddha, Jesus, Muḥammad, ti Bāb, ken ni Bahāʼ Ullāh. Mamatida a naipaay dagitoy a mensahero tapno igiyada ti sangatauan iti ebolusionario a panagbalbaliw ket daydi panagparang ti Bāb inyusuatna ti kabbaro a periodo ti sangatauan. Kuna dagiti Bahāʼīs nga agingga ita ti mensahena isut’ kakompletuan a pannakaipalgak ti pagayatan ti Dios ken isut’ kangrunaan nga inted-Dios nga instrumento a mamagkaykaysa iti lubong.​—1 Timoteo 2:5, 6.

⁴ Maysa a kangrunaan a prinsipio ti Bahāʼī “nga amin a dadakkel a relihion toy lubong ket nagtaudda iti Dios, ket dagiti kangrunaan a prinsipioda agtutunosda a naan-anay. Naggigiddiatda laeng kadagiti menor nga aspeto dagiti doktrinada.” ​—2 Corinto 6:14-18; 1 Juan 5:19, 20.

⁵ Mamati ti Bahāʼī iti kinamaymaysa ti Dios, iti imortal a kararua, ken ti ebolusion (biolohikal, espiritual, ken sosial) ti sangatauan. Iti kasumbangirna, laksidenda ti gagangay a konsepto dagiti anghel. Laksidenda pay ti Trinidad, ti reenkarnasion a sursuro ti Hinduismo, ken ti pannakatnag ti tao manipud kinaperpekto ken ti pannakasapul iti subbot baeten iti dara ni Jesu-Kristo.​—Roma 5:12; Mateo 20:28.

⁶ Ti panagkakabsat ti tao ken ti pannakipatas dagiti babbai isudat’ dadakkel a paset ti doktrina ti Bahāʼī. Dagiti Bahāʼīs maysa lat’ asawada. Di kumurang maminsan iti kada aldaw, kararagenda ti maysa kadagiti lualo nga impalgak ni Bahāʼ Ullāh. Agayunarda manipud isisingising ti init agingga a lumnek bayat ti 19 nga aldaw ti ʽAlā, a bulan ti Bahāʼī, a maiparna iti Marso. (Ti kalendario ti Bahāʼī addaan 19 a bulan, a sag-19 nga aldaw, agraman dagiti aldaw nga interkalario.)

⁷ Ti Bahāʼī a pammati bassit lat’ ritualna, ket awanan met kadagiti klero. Asinoman a mamati ken Bahāʼ Ullāh ken akseptarenna dagiti pannursurona mabalin nga agmiembro. Aggigimongda kada umuna nga aldaw ti bulan ti Bahāʼī.

⁸ Dagiti Bahāʼīs bigbigenda a misionda ti naespirituan a pannakaparmek ti planeta. Ikagumaanda nga isaknap ti pammatida babaen iti pannakisarita, ehemplo, pannakiraman kadagiti proyekto ti komunidad, panagiwaras iti impormasion. Mamatida iti absoluto a panagtulnog kadagiti linteg ti daga a pagnanaedanda, ket nupay no agbutosda, agkitakitda a makiraman iti politika. Pilienda dagiti trabaho a di makirupak no agserbida iti armada no adda pannakabalinna ngem saanda a conscientious objectors.

⁹ Kas relihion dagiti misionero, ti Bahāʼī dakkel ti rimmang-ayanna kadagiti kallabes a tawen. Pattapattaen dagiti Bahāʼīs nga adda dandani 5,000,000 a pasurotda iti intero a lubong, nupay ti aktual a nataengan a nagpasalista no iti agdama ket nasurok bassit a 2,300,000.

[Salsaludsod]

1, 2. Kasano a nangrugi ti pammati a Bahāʼī?

3-7. (a) Aniat’sumagmamano a doktrina ti Bahāʼī? (b) Kasano a naigiddiat dagiti doktrina ti Bahāʼī kadagiti pannursuro ti Biblia?

8, 9. Aniat’ mision ti Bahāʼī?

[Ladawan]

Ti kapilia ti Bahāʼī idiay sangalubongan a hedkuarter sadi Haifa, Israel

[Dagiti Ladawan iti panid 286]

Sigun iti tradision dagiti Muslim ni Muḥammad nagpalangit manipud itoy a bato idiay Dome of the Rock, Jerusalem

 [Dagiti Ladawan iti panid 289]

Dagiti Muslim a peregrino sadi Mecca mamimpitoda a likmuten ti Ka‛bah sada sagiden wenno ungnguan ti Nangisit a Bato, iti makimbaba a katigid

[Ladawan iti panid 290]

Ti Arabico isut’ makalikaguman a lenguahe a pannakabasa ti Qurʼān

 [Dagiti Ladawan iti panid 298]

Agrikos nga agpakanawan manipud ngato a katigid: Dome of the Rock, Jerusalem; moske idiay Iran, Sud Africa, ken Turkia

[Dagiti Ladawan iti panid 303]

Ti Mezquita ti Córdoba isut’ dati a kadaklan a moske ditoy lubong (adda Katoliko a katedral idiay sentrona itan)