Kapitulo 9

Judaismo—Panangbiruk iti Dios Baeten iti Kasuratan ken Tradision

1, 2. (a) Asinoda a prominente a Judio ti nangapektar iti historia ken kultura? (b) Aniat’ isaludsod dagiti dadduma?

 DA Moises, Jesus, Mahler, Marx, Freud, ken Einstein​—aniat’ nagpapadaanda? Judioda amin, ket iti nadumaduma a wagas, isuda amin inapektaranda ti historia ken kultura ti sangatauan. Nabatad unay a dagiti Judio nagdinamagda iti rinibribo a tawen. Ti Biblia a mismo ti mangpaneknek iti dayta.

² Maisupadi kadagiti relihion ken kultura idi ugma, ti Judaismo nairamut iti historia, saan nga iti mitolohia. Ngem, iyimtuod dagiti dadduma: Nagbassit a menoridad dagiti Judio, agarup 18 a milion iti lubong a nasurok a 5 a bilion a tattao, apay ket nga aginterestay iti relihionda, a Judaismo?

No Apay Aginterestayo iti Judaismo

3, 4. (a) Aniat’ linaon ti Hebreo a Kasuratan? (b) Aniat’ sumagmamano a rason no apay usigentayo ti relihion dagiti Judio ken ti ramutna?

³ Ti maysa a rason a ta dagiti ramut ti relihion dagiti Judio agsubli iti agarup 4,000 a tawen iti historia ket dadduma a dadakkel a relihion nakautangdat’ nawadwad wenno bassit kadagiti Kasuratan dayta. (Kitaenyo ti kahon, panid 220.) Ti Kinakristiano, a binangon ni Jesus (Hebreo, Ye·shuʹa‛), a maysa a Judio idi immuna a siglo, nairamut iti Hebreo a Kasuratan. Ket kas mapaneknekan no basaenyo ti Qur’ān, adu met ti pagyamanan ti Islām kadagita a kasuratan. (Qur’ān,  surah 2:49-57; 32:23, 24) Gapuna, no usigentayo ti relihion dagiti Judio, usigentayo met ti ramut dagiti ginasut a sabali a relihion ken sekta.

⁴ Ti maikadua ken nasken a rason a ta ti relihion dagiti Judio ipaayna ti nesesita a singgalut ti panangbiruk ti sangatauan iti pudno a Dios. Sigun iti Hebreo a Kasuratan, ni Abram, nga ama dagiti Judio, agdaydayawen iti pudno a Dios agarup 4,000 a tawenen ti napalabas. a Nainkalintegan, nga iyimtuodtayo, Kasano a timmanor dagiti Judio ken ti pammatida?​—Genesis 17:18.

Kasano a Namunganay dagiti Judio?

5, 6. Ania, iti ababa a pannao, ti historia ti punganay dagiti Judio ken ti naganda?

⁵ Iti sapasap a panagsao, dagiti umili a Judio kaputotan ida ti kadaanan, Hebreot’ pagsasaona a sanga ti Semitico a rasa. (Genesis 10:1, 21-32; 1 Cronicas 1:17-28, 34; 2:1, 2) Agarup 4,000 a tawenen ti naglabas, ni amada nga Abram pinanawanna ti nabaknang a siudad ti Ur dagiti Caldeo sadi Sumer ket  napan iti daga ti Canaan, a nagkunaan ti Dios kenkuana: “Itdekto daytoy a daga iti putotmo.” b (Genesis 11:31–12:7) Isut’ naawagan “Abram a Hebreo” idiay Genesis 14:13, nupay nasuktan ti naganna iti Abraham. (Genesis 17:4-6) Mangrugi ti pannakikabagian dagiti Judio kenkuana baeten ken Isaac nga anakna ken ni Jacob nga apokona, a ti naganna nagbalin nga Israel. (Genesis 32:27-29) Adda 12 nga annak ni Israel, a nagbalin a pundasion ti 12 a tribo. Maysa kadagita isun Juda, a kenkuana idi agangay ti nagtaudan ti nagan a “Judio.”​—2 Ar-ari 16:6, JP.

⁶ Idi agangay ti termino a “Judio” naiyaplikar kadagiti amin nga Israelita, saan la a kadagiti kaputotan ni Juda. (Ester 3:6; 9:20) Yantangay nadadael dagiti rekord ti kaputotan dagiti Judio idi 70 K.P. idi pinuoran dagiti Romano ti Jerusalem, awan Judio itatta a sihuhusto a maikeddengna ti tribo a nagtaudanna. Kaskasdi, iti unos dagiti milenio, ti kadaanan a relihion dagiti Judio timmanor ken nagbalbaliw. Itatta ti Judaismo al-alagaden dagiti minilion a Judio idiay Republika ti Israel ken ti Diaspora (pannakaiwarada iti intero a lubong). Aniat’ nakaibasaran dayta a relihion?

Ni Moises, ti Linteg, ken maysa a Nasion

7. Aniat’ insapata ti Dios ken Abraham, ken apay?

⁷ Idi 1943 K.K.P., c ti Dios pinilinan Abram kas naisangsangayan nga adipenna ket kalpasanna nangaramid ti sagrado a sapata kenkuana gaput’ kinamatalekna idi situtulok nga intukonna ni Isaac nga anakna a kas daton, nupay saan a nairingpas dayta a daton. (Genesis 12:1-3; 22:1-14) Iti dayta a  sapata kinuna ti Dios: “Gapu Kaniak met laeng, kuna ti APO [Hebreo: יהוה, YHWH]: Gapu ta inaramidmo daytoy ket dika inkedked ti anakmo, daydiay dungdunguem, itedkonto ti bendisionko kenka ket aramidekto dagiti kaputotam a kas iti karuay dagiti bituen sadi langit . . . Amin dagiti nasion ti daga mabendisionandanto gapu kadagiti kaputotam [“bin-i,” JP], gapu ta nagtulnogka iti bilinko.” Daytoy nasapataan a kari naulit met iti anak ni Abraham ken iti apokona, sa nagtultuloy iti tribo ni Juda ken iti linea ni David. Daytoy interamente a monoteistiko a konsepto iti personal a Dios a nakilangen a direktamente kadagiti tao isut’ naisalsalumina iti dayta kadaanan a lubong, ket daytat’ nagbalin a pamuon ti relihion dagiti Judio.​—Genesis 22:15-18; 26:3-5; 28:13-15; Salmo 89:4, 5, 29, 30, 36, 37 (Salmo 89:3, 4, 28, 29, 35, 36, NW).

8. Asinon Moises, ket aniat’ akemna iti Israel?

⁸ Tapno matungpalnat’ karina ken Abraham, nangisaad ti Dios iti pamuon ti maysa a nasion babaen iti panangipasdeknat’ naisangsangayan a tulag kadagiti kaputotan ni Abraham. Naiyusuat daytoy a tulag baeten ken Moises, ti dakkel a Hebreo a lider ken nangibabaet iti Dios ken iti Israel. Asino ni Moises, ken apay nga isu ket napateg kadagiti Judio? Ti Exodo a salaysay ti Biblia saritaenna nga isut’ nayanak idiay Egipto (1593 K.K.P.) kadagiti Israelita a nagannak nga adipen a nakautibo a kaduadat’ intero nga Israel. Isut’ “pinili ti APO” a mangidaulo iti Israel iti wayawayada idiay Canaan, ti Naikari a Daga. (Deuteronomio 6:23; 34:10) Tinungpal ni Moises ti napateg nga akem bilang mangibabaet iti tulag ti Linteg nga inted ti Dios iti Israel, malaksid pay ti akemna a kas propeta, ukom, lider, ken historiador.​—Exodo 2:1–3:22.

9, 10. (a) Ania dayta Linteg a nayawat baeten ken Moises? (b) Aniada nga aspetot’ biag ti sinaklaw ti Sangapulo a Bilin? (c) Ania nga obligasion ti inted ti tulag ti Linteg iti Israel?

 ⁹ Ti Linteg nga inawat ti Israel naglaon kadagiti Sangapulo a Sao, wenno Bilin, ken nasurok a 600 a linteg a nadagdagup kas komprehensibo a katalogo dagiti direksion ken giya ti inaldaw a kondukta. (Kitaenyo ti kahon, panid 211.) Linaonna dagiti nailubongan ken nasagraduan​—pisikal ken moral a pagalagadan agraman ti panagdaydayaw iti Dios.

¹⁰ Daytoy a tulag ti Linteg, wenno relihiuso a konstitusion, isut’ puon ken sadiri ti pammati dagiti patriarka. Kas resultana, dagiti kaputotan ni Abraham nagbalinda a nasion a dedikadot’ panagserbi iti Dios. Iti kasta ti relihion dagiti Judio nangrugi a naporma, ket dagiti Judio nagbalinda a nasion nga organisado para iti panagdaydayaw ken panagserbi iti Diosda. Idiay Exodo 19:5, 6, inkari ti Dios kadakuada: “No agtulnogkayo Kaniak a simamatalek ken salimetmetanyo ti tulagko, . . . agbalinkayto Kaniak a pagarian dagiti padi ken maysa a nasantuan a nasion.” Iti kasta, dagiti Israelita agbalinda a ‘napili nga ili’ nga agserbi kadagiti panggep ti Dios. Nupay kasta, sala matungpal dagiti naitulag a kari “No agtulnogkayo.” Dayta a dedikado a nasion obligado itan nga agtulnog iti Diosna. Gapuna, iti sabali a petsa kalpasanna (ti maikawalo a siglo K.K.P.), kinuna ti Dios kadagiti Judio: “Dakayo dagiti saksik​—kuna ti APO [Hebreo: יהוה, YHWH]​—ti adipenko, a pinilik.”​—Isaias 43:10, 12.

Nasion nga Addaan Papadi, Propeta, ken Ar-ari

11. Kasano a timmanor ti kinapadi ken kinaari?

¹¹ Idi adda pay laeng ti nasion ti Israel idiay let-ang ken agturturongda iti Naikari a Daga, naipasdek ti kinapadi iti linea ni Aaron, a kabsat ni Moises. Ti dakkel a masangal a tolda, wenno tabernakulo, isut’ nagbalin a sentro ti panagdaydayaw ken panagdaton dagiti Israelita. (Exodo, kapitulo 26-28) Idi kuan nagtengen ti nasion ti Israel ti Naikari a  Daga, ti Canaan, ket pinarmekda dayta, a kas imbilin ti Dios. (Josue 1:2-6) Idi agangay naipasdek ti naindagaan a kinaari, ket idi 1077 K.K.P., ni David, iti tribo ti Juda, nagbalin nga ari. Bayat ti panagturayna, natibker ti pannakaipasdek nga agpada ti kinaari ken kinapadi idiay baro a sentro ti nasionda, ti Jerusalem.​—1 Samuel 8:7.

12. Aniat’ inkari ti Dios ken David?

¹² Kalpasan ti ipapatay ni David, pinatakder ni anakna a Salomon ti nadayag a templo sadi Jerusalem, a nangsandi iti tabernakulo. Yantangay inkari ti Dios ken David nga agtalinaed nga agnanayon ti kinaari iti lineana, naawatan a dumtengtot’ aldaw a ti napulotan nga Ari, ti Mesias, agtaudto iti lineat’ kaputotanna. Impasimudaag ti padto a baeten daytoy a Mesianiko nga Ari, wenno “bin-i,” ti Israel ken amin a nasion sagrapendantot’ perpekto a turay. (Genesis 22:18, JP) Rimmamut daytoy a namnama, ket ti Mesianiko nga elemento ti relihion dagiti Judio nakabatbatad ti pannakaigamerna.​—2 Samuel 7:8-16; Salmo 72:1-20; Isaias 11:1-10; Zacarias 9:9, 10.

13. Asinot’ inusar ti Dios a nanglinteg iti nagbasol nga Israel? Mangtedkay ti ehemplo.

¹³ Nupay kasta, dagiti Judio pinalubosandat’ bagida nga inimpluensiaan ti palso a relihion dagiti Canaanita ken dadduma a nasion a kaparangetda. Kas resultana, sinalungasingda ti naitulag a relasionda iti Dios. Tapno malinteg ken makapagbabawida, nangibaon ni Jehova ti agsasagadsad a propeta a nangawit iti mensahena kadagiti umili. Iti kasta, ti padto nagbalin a sabali pay a naisalsalumina a paset ti relihion dagiti Judio ken isut’ adu a linaon ti Hebreo a Kasuratan. Kinapudnona, 18 a libro ti Hebreo a Kasuratan ti nanaganan kadagiti propeta.​—Isaias 1:4-17.

14. Kasano a dagiti pasamak intandudoda dagiti propetat’ Israel?

¹⁴ Karkarna kadagita a propeta isuda Isaias, Jeremias, ken Ezequiel, ket isuda amin impakdaardat’ sigurado a pannakadusa  ti nasion gaput’ panagrukbabna kadagiti idolo. Dimteng daytoy a pannusa idi 607 K.K.P. idi, a gaput’ panagapostasia ti Israel, impalubos ni Jehova a ti Babilonia, daydi dominante a pannakabalin ti lubong, rippuogenna ti Jerusalem ken ti templona sana kautibuen ti nasion. Napaneknekan a pudnot’ impadto dagidi propeta, ket ti 70 a tawen a pannakaidistiero ti Israel iti las-ud ti maikanem a siglo K.K.P. inrekordden ti historia.​—2 Cronicas 36:20, 21; Jeremias 25:11, 12; Daniel 9:2.

15. (a) Kasano a rimmamut kadagiti Judio ti kabbaro a porma ti panagdaydayaw? (b) Aniat’ epekto dagiti sinagoga no iti panagdaydayawda sadi Jerusalem?

¹⁵ Idi 539 K.K.P., pinarmek ni Ciro a Persiano ti Babilonia ket pinalubosanna dagiti Judio nga agsubli iti dagada ket bangonenda manen ti templo sadi Jerusalem. Nupay adda dagiti natda a nagtignay, kaaduan kadagiti Judio nagtalinaedda iti sidong ti impluensia ti sosiedad ti Babilonia. Dagiti Judio kalpasanna naapektaranda iti Persiano a kultura. Nagangayanna, rimmusing ti komunidad dagiti Judio idiay Makintengnga a Daya ken iti likmut ti Mediterano. Kada komunidad rimsuat’ baro a porma ti panagdaydayaw a nainaig iti sinagoga, a sentrot’ kongregasion dagiti Judio iti tunggal ili. Natural laeng, a daytoy nga urnos dina inggunamgunam ti napabaro a templo sadi Jerusalem. Dagidi nasinasina a Judio nagbalindan a talaga a Diaspora.​—Esdras 2:64, 65.

Rimsuat’ Judaismo a Buyogen ti Griego a Kawes

16, 17. (a) Ania a baro nga impluensia ti nagraira iti Mediterano idi maikapat a siglo K.K.P.? (b) Asinodat’ gapu ti pannakaisaknap ti Griego a kultura, ken kasano? (c) Kasano ngarud a rimsua ti Judaismo iti sangalubongan nga eksena?

¹⁶ Idi maikapat a siglo K.K.P., agbaliwbaliwen ti komunidad dagiti Judio ket iti kasta isudat’ inalun-on ti dalluyon ti kultura dagiti di Judio nga agdama a manglaylayus iti Mediterano  ken ti kaparangetna. Ti dalluyon namunganay idiay Grecia, ket ti Judaismo rimkuas a buyogen ti Helenistico a pagan-anay.

¹⁷ Idi 332 K.K.P. ni Alejandro a Dakkel a Griego a heneral pinarmekna a kasla kimat ti Makintengnga a Daya ket isut’ inabrasa dagiti Judio idi dimteng sadi Jerusalem. d Dagiti suno ni Alejandro intultuloyda ti planona a Helenistico, nga inggamerda iti intero nga imperio ti Griego a lenguahe, kultura, ken pilosopia. Kas resultana, nagsugpon dagiti Griego ken Judio a kultura ket rimsua ti karkarna a nagbanagan.

18. (a) Apay a nesesita idi ti Griego a Septuagint a patarus ti Hebreo a Kasuratan? (b) Ania nga aspeto ti Griego a kultura ti nangnangruna a nangapektar kadagiti Judio?

¹⁸ Dagidi naiwaras a Judio Griegon ti pagsasaoda imbes a Hebreo. Idi ngarud mangrugi ti maikatlo a siglo K.K.P., nairugi ti damo a patarus ti Hebreo a Kasuratan iti Griego a naawagan Septuagint, ket baeten iti dayta, adu a Gentil ti nangraem ken nakaam-ammo iti relihion dagiti Judio, a dadduma pay dagiti nakumberti. e Dagiti Judio, iti kasumbangirna, limmaingdan a mangtarus kadagiti Griego a kapanunotan ket dadduma payen ti nagbalin a pilosopo, banag nga interamente a kabbaro kadagiti Judio. Maysa nga ehemplo isun Philo ti Alexandria idi immuna a siglo K.P., nga inkagumaanna nga ilawlawag ti Judaismo sigun iti Griego a pilosopia, a kunam la  no dagitoy a dua ket inyebkasda ti pareho nga absoluto a kinapudno.

19. Kasano a dineskribir ti maysa a Judio nga autor ti periodo a panagsugpon ti Griego ken Judio a kultura?

¹⁹ Kas pananggupgopna iti daytoy a periodo ti panagsugpon ti Griego ken Judio a kultura, kinuna ni Max Dimont a Judio nga autor: “Gapu ta nalaingdan iti kapanunotan ni Plato, ti lohika ni Aristotle, ken siensia ni Euclid, dagiti Judio nga eskolar inlawlawagda ti Torah a buyogen dagiti baro a rimienta. . . . Ninayonanda ti Griego a kapanunotan daydi naipaltiing kadagiti Judio.” Dagiti pasamak a naangay iti sidong ti turay a Romano, a nangsakup iti Griego nga Imperio ken iti Jerusalem idi tawen 63 K.K.P., linuktanda ti dalan ti ad-adu pay a karkarna a panagbalbaliw.

Judaismo iti Sidong ti Turay a Romano

20. Aniat’ relihiuso a situasion dagiti Judio idi immuna a siglo K.P.?

²⁰ Ti Judaismo idi immuna a siglo ti Kadawyan a Panawen nagtengna ti naisalsalumina a periodo. Kuna ni Max Dimont a naipit dayta “iti kapanunotan ti Grecia ken iti kampilan ti Roma.” Napalalot’ panagsegga dagiti Judio gapu iti napolitikaan a pannakairurumenda ken dagiti interpretasionda kadagiti Mesianiko a padto, nangnangruna dagiti naisurat iti Daniel. Nabingbingay dagiti Judio kadagiti sekta. Dagiti Fariseo inggunamgunamda ti berbal a linteg (kitaenyo ti kahon, panid 221) imbes a dagiti daton iti templo. Dagiti Saduceo impaganetgetda ti kinapateg ti templo ken ti kinapadi. Sa adda pay dagiti Essene, dagiti Zealot, ken dagiti Herodian. Agsusubangda amin no iti relihion ken pilosopia. Dagiti Judio a lider naawagandat’ rabbi (appo, mannursuro) a gaput’ pannakaammoda iti Linteg, timman-okda ket nagbalinda a baro a tipo ti naespirituan a lider.

21. Aniada a pasamak ti serioso a nangapektar kadagiti Judio kadagidi immuna a dua a siglo K.P.?

²¹ Ngem, nagtultuloy ti dibision manipud uneg ken ruar ti  Judaismo, nangruna iti daga ti Israel. Kamaudianna, bimtak ti tudotudo a yaalsada iti Roma, ket idi 70 K.P., dagiti tropa ti Roma rinautda ti Jerusalem, pinaglangalangda ti siudad, pinuoranda nga impadapu ti templo, sada winarawara dagiti umili. Idi agangay, naiparit a namimpinsan ti Jerusalem kadagiti Judio. Itan ta awan templonan, awan daganan, sa naiwarasen dagiti kamengna iti intero nga Imperio ti Roma, ti Judaismo masapulna unay idi ti baro nga ebkas ti relihion tapno makapagtalinaed.

22. (a) Kasano a ti Judaismo ket naapektaran gaput’ pannakapukawna iti templo sadi Jerusalem? (b) Kasanot’ panangbingbingay dagiti Judio iti Biblia? (c) Ania ti Talmud, ket kasanot’ itatanorna?

²² Idi nadupraken ti templo, nagpukawen dagiti Saduceo, ket ti berbal a linteg nga intandudo dagiti Fariseo isut’ nagbalin a kabisera ti baro, Rabbinico a Judaismo. Dagiti nasingsinged a panagadal, panagkararag, ken aramid a kinasanto sinandianda dagiti daton ti templo ken peregrino. Iti kasta, mabalindan nga alagaden ti Judaismo, uray sadinot’ yanda, iti aniaman a kanito, iti uray ania a kasasaad ti kultura. Dagiti rabbi insuratda daytoy a berbal a linteg, agraman dagiti pinutarda  a komentario, sa kalpasanna dagiti kabbaro a komentario kadagiti dati a komentario, ket amin dagita nanaganan a Talmud.​—Kitaenyo ti kahon, panid 220-1.

23. Ania a panagbalbaliw ti naigunamgunam iti sidong ti impluensia ti Griego a panagpampanunot?

²³ Aniat’ resulta dagitoy nagduduma nga impluensia? Kuna ni Max Dimont iti librona a Jews, God and History a nupay intag-ay dagiti Fariseo ti ideolohia ken relihion dagiti Judio, “ti lampara a mismo ket ginangtan dagiti Griego a pilosopo.” Nupay kaaduan a paset ti Talmud ket napalalo a legalistiko, dagiti ilustrasion ken pannakailawlawagna ipalnaadna ti nabatad nga impluensia ti Griego a pilosopia. Kas ehemplo, dagiti Griego a relihiuso a konsepto, a kas iti imortal a kararua, nayebkasda sigun kadagiti terminot’ Judio. Talaga, iti dayta baro a Rabbinico a periodo, ti pannakarukbab ti Talmud​—a nagbalin a gampor ti legalistiko ken Griego a pilosopia​—nagraira kadagiti Judio ket, idi Edad Media, ti Talmud ad-addan nga impateg dagiti Judio ngem iti mismo a Biblia.

Judaismo idi Edad Media

24. (a) Ania a dua a kangrunaan a komunidad ti limtuad kadagiti Judio idi Edad Media? (b) Kasanoda nga inimpluensiaan ti Judaismo?

²⁴ Idi Edad Media (nanipud 500 inggat’ 1500 K.P.), rimsua ti dua a naggidiat a komunidad dagiti Judio​—dagiti Judio a Sephardico, a nagraira iti sidong ti Muslim a turay sadi España, ken dagiti Judio nga Ashkenazi iti Central ken Dumaya nga Europa. Pareho dagitoy a grupo a namataud kadagiti Rabbinico nga eskolar ket dagiti insuratda ken kapanunotanda isudat’ pamuon ti relihiuso nga interpretasion dagiti Judio agingga ita. Makapainteres, adu a kustombre ken relihiuso nga alagaden itatta ti Judaismo talaga a namunganayda idi Edad Media.​—Kitaenyo ti kahon, panid 231.

25. Kasano idi agangay ti reaksion ti Iglesia Katolika kadagiti Judio idiay Europa?

 ²⁵ Idi maika-12 a siglo, nagsasagadsad ti panangpaksiat ti nagduduma a daga kadagiti Judio. Kas inlawlawag ni Abba Eban nga Israeli nga autor iti My People—The Story of the Jews: “Uray sadinoman a daga . . . nga agsolsolo ti impluensia ti Iglesia Katolika, parepareho ti napasamak: nakaal-alingget a pananglais, panangtutuok, pammapatay, ken panangpaksiat.” Nagultimuanna, idi 1492, ti España, nga inturayan manen dagiti Katoliko, kasta met lat’ inaramidna ket immandarna ti panangpatalaw kadagiti amin a Judio kadagiti teritoriana. Gapuna idi agngudon ti maika-15 a siglo, dandani napaksiaten dagiti Judio iti intero a Lumaud nga Europa, ket kimmamangda iti Dumaya nga Europa ken kadagiti daga ti Mediterano.

26. (a) Aniat’ nangitagad iti pannakaupay dagiti Judio? (b) Ania a dakkel a dibision ti timmanor kadagiti Judio?

²⁶ Iti unos dagiti siglo a pannakairurumen ken pannakaidadanes, adut’ rimsua nga aginkukuna a Mesias kadagiti Judio iti nagduduma a paset ti lubong, nga amin dagita nagdudumat’ kalidad ti panangawat dagiti Judio kadakuada, ngem nagtungpal iti pannakaupay. Idi maika-17 a siglo, masapul manen dagiti baro a pamuspusan tapno mapaungar dagiti Judio ket makalasatda koma iti daytoy nasipnget a periodo. Idi ngalay ti maika-18 a siglo, adda nagparang a sungbat ti nalpaay a rikna dagiti Judio. Isu dayta ti Hasidismo (kitaenyo ti kahon, panid 226), naglaok a misticismo ken relihiuso a rag-o a nayebkas iti inaldaw a debosion ken aktibidad. Maidilig met, agarup iti dayta a tiempo, ni pilosopo a Moses Mendelssohn, Judio nga Aleman, nangitukon iti sabali a solusion, ti dana ti Haskala, wenno pannakalawlawag, nga isut’ nagturong iti kunaen ti historia a “Moderno a Judaismo.”

 “Pannakalawlawag” Nagturong iti Zionismo

27. (a) Kasano nga inapektaran ni Moses Mendelssohn ti kababalin dagiti Judio? (b) Apay nga adu a Judio ti nangilaksid iti namnamada iti personal a Mesias?

²⁷ Sigun ken Moses Mendelssohn (1729-86), akseptarenda dagiti Judio no la ket ta lumapsutda manipud kawar ti Talmud ket komompormeda iti Lumaud a kultura. Idi tiempona, isut’ nagbalin a maysa kadagiti Judio a rinaem unay ti Gentil a lubong. Nupay kasta, dagiti kabbaro nga irurugsot’ ranggas a maibusor iti Semitismo idi maika-19 a siglo, nangruna idiay “Kristiano” a Rusia, inupayna dagiti pasurot dayta a ganuat, ket iti kasta adut’ nagngayangay iti napolitikaan a pagkamangan para kadagiti Judio. Inlaksidda ti ideya ti personal a Mesias a mangisubli kadakuada idiay Israel ket inrugidan nga ipamuspusan ti pannakaipasdek ti Republika dagiti Judio. Daytoy ti nagbalin a konsepto ti Zionismo: “pagbalinen a nailubongan . . . ti mesianismo dagiti Judio,” kastat’ panangipapan ti maysa nga autoridad.

28. Aniada a pasamak iti maika-20 a siglo ti nangapektar iti kababalin dagiti Judio?

²⁸ Ti pannakapapatay ti agarup innem a milion a Judio ti Europa iti daydi Holocaust nga inyusuat dagiti Nazi (1935-45) isut’ ultimo a nanggutugot iti Zionismo ket naguyugoyna ti adu a simpatia ti intero a lubong. Ti arapaap dagiti Zionista pimmudno idi 1948 idi naipasdek ti Republika ti Israel, a daytat’ mangitagad kadatayo iti Judaismo itoy kaaldawantayo ken ti kuestion nga, Aniat’ pammati dagiti moderno a Judio?

Maymaysa ti Dios

29. (a) Iti simple a panagsao, aniat’ moderno a Judaismo? (b) Kasanoda nga iyebkas ti kinasiasino dagiti Judio? (c) Aniadat’ sumagmamano a piesta ken kustombre dagiti Judio?

²⁹ Iti simple a panagsao, ti Judaismo isut’ relihion ti maysa  nga umili. Gapuna, ti makumberti agbalin a paset ti ili dagiti Judio agraman iti relihion dagiti Judio. Interamente a monoteistiko dayta a relihion ket patienna a ti Dios makibiang iti natauan a historia, nangruna no nainaig kadagiti Judio. Ti panagrukbab dagiti Judio saklawenna dagiti nadumaduma a tinawen a piesta ken nagduduma a kustombre. (Kitaenyo ti kahon, panid 230-1.) Nupay awan dagiti kredo wenno doktrina nga akseptaren amin dagiti Judio, ti pammatida iti kinamaymaysat’ Dios kas nayebkas iti Shema, kararag a naibasar iti Deuteronomio 6:4 (JP), buklennat’ sentral a paset ti serbisioda iti sinagoga: “DENGGEM, O ISRAEL: TI APO A DIOSTAYO, TI APO MAYMAYSA.”

30. (a) Aniat’ pannakatarus dagiti Judio iti Dios? (b) Kasano a ti panangmatmat dagiti Judio iti Dios ket makisubang iti panangmatmat ti Kakristianuan?

³⁰ Daytoy a pammati iti maymaysa a Dios naipatawid iti Kinakristiano ken iti Islām. Sigun ken Dr. J. H. Hertz, a rabbi: “Daytoy natan-ok a proklamasion iti absoluto a monoteismo deklarasion a maikontra iti amin a politeismo . . . Iti pumada a wagas, ti Shema laksidenna ti trinidad a kredo dagiti Kristiano a kas pannakasalungasing ti Panagkaykaysat’ Dios,” f Ngem ita kitaentayo ti doktrina dagiti Judio iti tema maipapan iti sumuno a biag.

Ipapatay, Kararua, ken Panagungar

31. (a) Kasano a ti doktrina ti imortal a kararua simrek iti sursuro dagiti Judio? (b) Ania a parikut ti pinarnuay ti sursuro a di ipapatay ti kararua?

³¹ Maysa kadagiti pamunganayan a sursuro ti moderno a Judaismo isut’ kaadda ti di matay a kararuat’ tao no matay ti bagina. Ngem namunganay kadi daytoy iti Biblia? Admitiren a  silalatak ti Encyclopaedia Judaica: “Nalabit a gaput’ Griego nga impluensia a timmaud ti doktrina ti imortal a kararua iti Judaismo.” Nupay kasta, namataud daytoy ti riribuk iti doktrina, a kas kunaen dayta met la a libro: “No utoben, ti doktrina a panagungar ken ti imortalidad ti kararua agkontrada. Ti maysa tukoyenna ti nadagdagup a panagungar inton ungto dagiti aldaw, i.e., a dagidiay natay a matmaturog ditoy daga bumangondanto kadagiti tanem, ngem daydiay maysa tukoyenna ti estado ti kararua kalpasan ti ipapatay ti bagi.” Kasano a rinisut ti teolohia dagiti Judio dayta a parikut? “Impapanda a no ti maysa ket matay, ti kararuana agtultuloy a sibibiag iti sabali a lugar (daytoy ti nakaigapuan ti pammatida maipapan iti langit ken impierno) bayat a nakaidda ti bagina idiay tanem ket ur-urayenna ti pisikal a panagungar dagiti natay ditoy rabaw ti daga.”

32. Aniat’ kuna ti Biblia maipapan kadagiti natay?

³² Insurat ni Arthur Hertzberg a bumibitla idiay unibersidad: “Sigun iti mismo a [Hebreo a] Biblia ditoy a lubong isut’ pagnaedan ti tao. Awan doktrina maipapan iti langit ken impierno, no di laeng ti lumatlatak a konsepto ti ultimo a panagungar dagiti natay inton ungto dagiti aldaw.” Simple ken umiso a panangilawlawag dayta iti konsepto ti Biblia, a, “dagiti natay awan ammoda . . . Ta awan ti tignay, awan panunot, awan sursuro, awan sirib idiay Sheol [pakadagupan a tanem ti  sangatauan], a lugar a papanam.​—Eclesiastes 9:5, 10; Daniel 12:1, 2; Isaias 26:19.

33. Kasanot’ orihinal a panangmatmat dagiti Judio iti doktrina a panagungar?

³³ Sigun iti Encyclopaedia Judaica, “Idi periodo a rabbinico imbilangda ti doktrina a panagungar dagiti natay a kas maysa kadagiti sentral a doktrina ti Judaismo” ket “maigiddiat koma dayta iti pammati . . . a ti kararua di matay.” g Itatta, nupay kasta, idinto ta ti imortalidad ti kararua ket akseptaren amin a sekta ti Judaismo, ti panagungar dagiti natay ket saan.

34. Maidilig iti panangmatmat ti Biblia, kasanot’ panangiladawan ti Talmud iti kararua? Aniat’ komento dagiti naud-udi a mannurat?

³⁴ Maisupadi iti Biblia, ti Talmud, nga inimpluensiaan ti Helenismo, napnot’ salaysay ken estoria ken deskripsion pay ti imortal a kararua. Ti naud-udi a mistikal a literatura dagiti Judio, ti Kabbala, insurona payen ti reenkarnasion (transmigrasion ti kararua), a pamunganayan a sursurot’ kadaanan a Hindu. (Kitaenyo ti Kapitulo 5.) Idiay Israel itatta, nalatak a maak-akseptar daytoy a kas sursuro dagiti Judio, ket nasken met ti akemna sigun iti Hasidico a doktrina ken literatura. Kas ehemplo, ni Martin Buber inramanna iti librona a Tales of the Hasidim—The Later Masters ti estoria maipapan iti kararua a naggapu iti gunglo ni Elimelekh, a rabbi ti Lizhensk: “Iti Aldaw ti Pangabbong, no baliksen ni Rabbi Abraham Yehoshua ti Avodah, ti lualo a mangulit iti serbisio ti nangato a padi iti Templo ti Jerusalem, ket dumteng iti paset a: ‘Ket iti kasta nagsao,’ dina baliksen dagita a sao, no di ket kunana, ‘Ket iti kasta nagsaoak.’ Ta dina malipatan daydi tiempo a ti kararuana ket nailas-ud iti bagi ti nangato a padi ti Jerusalem.”

35. (a) Aniat’ takder ti Repormado a Judaismo no iti sursuro nga imortal a kararua? (b) Aniat’ nabatad a sursuro ti Biblia maipapan iti kararua?

 ³⁵ Ti Repormado a Judaismo nakarkaro pay ta inlaksidnan ti pammati iti panagungar. Yantangay inikkatnan dayta a sao iti librot’ paglualuan dagiti Repormado, ti laeng pammati iti imortal a kararua ti patienna. Anian a nabatbatad ti ideya ti Biblia a nayebkas iti Genesis 2:7: “Ti Dios APO binukelna ti tao iti tapok ti daga, ket impuyotna iti agongna ti anges ti biag; ket ti tao nagbalin a kararua a sibibiag.” (JP) Ti kombinasion ti bagi ken ti espiritu, wenno puersat’ biag, buklenna ti “kararua a sibibiag.” h (Genesis 2:7; 7:22; Salmo 146:4) Kasta met, a no ti tao nga agbasol matay, matay met ti kararua. (Ezequiel 18:4, 20) Gapuna, no matayen ti tao agsardengen ti sipupuot a kaaddana. Ti puersat’ biagna agsublin iti Dios a nangted iti dayta. (Eclesiastes 3:19; 9:5, 10; 12:7) Ti talaga a namnamat’ natay sigun iti Biblia isut’ panagungar​—Hebreo: techi·yathʹ ham·me·thimʹ, wenno “yuungar ti natay.”

36, 37. Aniat’ pammati dagiti Hebreo idi tiempot’ Biblia maipapan iti masanguanan a biag?

³⁶ Nupay maklaat dagiti adu a Judio iti daytoy a konklusion, ti panagungar isut’ natalged a namnama dagidi nagdaydayaw iti pudno a Dios iti unos ti rinibo a tawen. Agarup 3,500 a tawenen ti napalabas, ni matalek, nagsagaba a Job nadakamatna ti masanguanan inton isu ket pagungaren ti Dios manipud Sheol, wenno tanem. (Job 14:14, 15) Ni propeta a Daniel naipanamnama met nga agungarto “inton panungpalan dagiti aldaw.”​—Daniel 12:2, 12 (13, JP; NW).

³⁷ Awan pammaneknek ti Kasuratan a dagidi a matalek a Hebreo ket namatida nga adda kararuada a di matay nga agtultuloy nga agbiag iti sumuno a lubong. Adda nabatad nga  umdas a rason tapno mamatida a ti Soberano nga Apo, a mangbilang ken mangtengngel kadagiti bituen ti uniberso, kabaelannanto met a lagipen ida inton tiempot’ panagungar. Nagmatalekda idi kenkuana ken iti naganna. Ti Dios matalekto met kadakuada.​—Salmo 18:26 (Sal 18:25, NW); Sal 147:4; Isaias 25:7, 8; 40:25, 26.

Judaismo ken ti Nagan ti Dios

38. (a) Aniat’ napasamak iti unos dagiti siglo maipapan iti pannakausar ti nagan ti Dios? (b) Aniat’ nakaibasaran ti nagan ti Dios?

³⁸ Isursuro ti Judaismo nga idinto ta ti nagan ti Dios adda naisurat a pormana, nasantuan unay ket di koma balbaliksen. i Ti resultana a ta, iti nasurok a 2,000 a tawenen, napukaw ti umiso a pannakabalikasna. Ngem, saan a kastat’ sigsigud a takder dagiti Judio. Agarup 3,500 a tawen ti napalabas, ti Dios nagsao ken Moises, a kinunana: “Kastanto ti panagsaom kadagiti Israelita: Ti APO [Hebreo: יהוה, YHWH], ti Dios dagiti ammam, ti Dios ni Abraham, ti Dios ni Isaac, ken ti Dios ni Jacob, imbaonnak kadakayo: Daytoyto ti naganko nga agnanayon, daytoy ti pakailasinak iti amin a panawen.” (Exodo 3:15; Salmo 135:13) Ania dayta a nagan ken pakailasinan? Kuna ti footnote ti Tanakh: “Ti nagan a YHWH (nayugali a basaenda kas Adonai “ti APO”) nainaig ditoy iti ramut a hayah ‘agbalin.’” No kasta, addaantay ditoy ti nasantuan a nagan ti Dios, ti Tetragrammaton, ti uppat a Hebreo a konsonante YHWH (Yahweh) a sigun ti Latin a pormana limmatak iti unos dagiti siglo iti Ingles a kas JEHOVAH.

39. (a) Apay a napateg ti nadibinuan a nagan? (b) Apay nga insardeng dagiti Judio a baliksen ti nadibinuan a nagan?

³⁹ Iti intero a historia, kankanayon nga impatpateg unay dagiti Judio ti personal a nagan ti Dios, nupay ti pannakaigunamgunam ti usarna nagbaliw unayen manipud idi ugma. Kas  kuna ni Dr. A. Cohen iti Everyman’s Talmud: “Naisangsangayan a panagraem ti nainaig ‘iti naisalsalumina a Nagan’ (Shem Hamephorash) ti Dios nga impalgakna iti ili ti Israel, nga isut’ tetragrammaton, a JHVH.” Rinaemda ti nadibinuan a nagan yantangay inrepresentarna ken dineskribirna ti mismo a persona ti Dios. Tutal, ti Dios a mismot’ nangyanunsio idit’ naganna ken nangibaga kadagiti agdaydayaw kenkuana nga usarenda dayta. Naipaganetget daytoy iti panagparang dayta a nagan iti Hebreo a Biblia iti 6,828 a daras. Dagiti napeklan a Judio, nupay kasta, kunada a di panagraem no baliksen ti personal a nagan ti Dios. j

40. Aniat’ nakuna dagiti dadduma a Judio nga autoridad maipapan iti panangusar ti nadibinuan a nagan?

⁴⁰ No maipapan iti kadaanan a rabbinico (saan a Biblical) a bilin a dida balbaliksen dayta a nagan, ni A. Marmorstein, a rabbi, insuratna iti librona a The Old Rabbinic Doctrine of God: “Adda tiempo idi a pulos a di am-ammo dagiti Judio daytoy a pannakaiparit [ti panangusar ti nadibinuan a nagan] . . . Uray idiay Egipto, wenno idiay Babilonia, awan ti ammo wenno sinalimetmetan a linteg dagiti Judio a nangiparit iti pannakausar ti nagan ti Dios, ti Tetragrammaton, no iti ordinario a panagsasarita wenno pangablaaw. Ngem, idi maikatlo a siglo K.K.P. agingga iti maikatlo a siglo K.P. rimsua ti kasta a panangiparit ket medio sinalimetmetanda.” Saanda laeng nga impalubos nga usaren dayta a nagan idi un-unana, no di ket kas kunaen ni Dr. Cohen: “Adda tiempo idi a ti siwayawaya ken silalatak a panangusar uray dagiti komon a tao iti dayta a Nagan ket naidagadag . . . Kunada nga inrekomendarda dayta tapno maisalumina dagiti Israelita kadagiti [di Judio].”

41. Sigun iti maysa a rabbi, aniada nga impluensiat’ nangiparit ti pannakausar ti nagan ti Dios?

 ⁴¹ Apay, ngarud, nga imparitda nga usaren ti nadibinuan a nagan? Sumungbat ni Dr. Marmorstein: “Ti Helenistico [Griego nga impluensia] nga ibubusorda iti relihion dagiti Judio, ti apostasia dagiti padi ken ari, inyusuat ken impasdekda ti linteg a di panangbalikas iti Tetragrammaton idiay Santuario [templo ti Jerusalem].” Gaput’ agsobsobra a regtada a di mangaramat a barengbareng iti nadibinuan a nagan, inep-epda met a namimpinsan ti pannakausar dayta no iti panagsasarita ket pinakapuy ken tinulawanda ti pakailasinan ti pudno a Dios. Gapu iti nagtipon a puersa ti relihiuso nga ibubusor ken ti apostasia, saanen nga inusar dagiti Judio ti nadibinuan a nagan.

42. Aniat’ ipakita ti rekord ti Biblia no iti pannakausar ti nadibinuan a nagan?

⁴² Nupay kasta, kuna ni Dr. Cohen: “Idi tiempo ti Biblia agparang a dida pagam-amkan nga usaren [ti nadibinuan a nagan] iti inaldaw a panagsasaritada.” Ni patriarka nga Abraham “inawaganna ti APO babaen iti naganna.” (Genesis 12:8) Kaaduan a nagsurat iti Hebreo a Biblia sibubulos ngem siraraem nga inusarda dayta a nagan agingga idi naisurat ti Malakias idi maikalima a siglo K.K.P.​—Ruth 1:8, 9, 17.

43. (a) Aniat’ aglaplapusanan a kinabatad no maipapan iti panangusar dagiti Judio iti nadibinuan a nagan? (b) Aniat’ maysa nga epektot’ panangilaksid dagiti Judio iti nadibinuan a nagan?

⁴³ Aglaplapusanan ti kinabatadna a dagiti kadaanan a Hebreo talaga nga inusar ken imbalikasda ti nadibinuan a nagan. Admitiren ni Marmorstein ti panagbalbaliw nga immapay kalpasanna: “Ta iti dayta a tiempo, idi umuna a kagudua ti maikatlo a siglo [K.K.P.], nadlaw ti dakkel a panagbalbaliw no iti pannakausar ti nagan ti Dios, a nangyeg iti adu a panagbalbaliw iti teolohikal ken pilosopikal a sursuro dagiti Judio, a ti impluensiada marikrikna pay la agingga ita.” Maysa nga epekto ti pannakapukaw dayta a nagan a ta ti konsepto iti Dios nga awanan nagan timmulong a namataud iti teolohikal a kinakawaw  nga isut’ nadardaras a timmanoran ti doktrina Trinidad ti Kakristianuan. k​—Exodo 15:1-3.

44. Ania pay dagiti dadduma nga epekto ti panangep-epda iti nagan ti Dios?

⁴⁴ Ti di panangusar iti nadibinuan a nagan kessayanna ti pannakadayaw ti pudno a Dios. Kas kinuna ti maysa a komentarista: “Nakalkaldaang, ta no ti Dios ket madakamat a kas ‘ti Apo,’ dayta a sao, nupay husto, ket di nabara ken awan biagna . . . Laglagipenda koma a no ipatarusda ti YHWH wenno Adonay a kas ‘ti Apo’ iserrekda kadagiti adu a teksto ti Daan a Tulag ti banag a nalidem, pormalidad ken kawaw idinto ta interamente a naiduma dayta iti orihinal a teksto.” (The Knowledge of God in Ancient Israel) Anian a nakaladladingit no makita a dayta natan-ok ken nakapatpateg a nagan a Yahweh, wenno Jehova, ket naikkat kadagiti adu a patarus ti Biblia idinto ta sibabatad nga agparang dayta iti rinibo a daras iti orihinal a teksto a Hebreo!​—Isaias 43:10-12.

Ur-urayen Pay Kadi dagiti Judio ti Mesias?

45. Aniat’ naibatay iti Biblia a pamatianda iti Mesias?

⁴⁵ Nagadu dagiti padto iti Hebreo a Kasuratan a nangibasaran dagiti Judio ti Mesianiko a namnamada iti nasurok a 2,000 a tawenen a napalabas. Ti 2 Samuel 7:11-16 ipasimudaagna a ti Mesias ket agtaudto iti linea ni David. Ti Isaias 11:1-10 impadtona nga iyegnanto ti kinalinteg ken talna iti amin a sangatauan. Ti Daniel 9:24-27 intedna ti kronolohia ti panagparang ti Mesias ken ti ipapatayna.

46, 47. (a) Ania a kita ti Mesias ti sinegseggaan dagiti Judio nga agbibiag idi iti sidong ti Romano a turay? (b) Aniat’ naangay a nagbaliwan ti arapaap dagiti Judio maipapan iti Mesias?

 ⁴⁶ Kas inlawlawag ti Encyclopaedia Judaica, idi immuna a siglo, nagagar ti panangseggada iti Mesias. Ninamnamada a ti Mesias ket “nataraki a kaputotan ni David a pinati dagiti Judio idi panawen ti Roma a bangonento ti Dios a mangduprak iti sangol dagiti pagano sananto iturayan ti napabaro a pagarian ti Israel.” Nupay kasta, ti militante a Mesias nga ar-arapaapen dagiti Judio ket di nga immay.

⁴⁷ Kaskasdi, sigun iti paliiw ti The New Encyclopædia Britannica, nesesita idi ti Mesianiko a namnamada tapno agkaykaysa dagiti Judio a lumasat kadagiti naruay a sagsagabaenda: “Ti Judaismo di pagduaduaan a nakalasat, ad-adda a maigapu, iti nabileg a pammatina iti mesianiko a kari ken ti masanguananna.” Ngem idi nagrairan ti moderno a Judaismo iti nagbaetan ti maika-18 ken -19 a siglo, adu a Judio ti nagsardengen a mangur-uray  iti Mesias. Nagultimuanna, gapu iti Holocaust nga inyusuat dagiti Nazi, adut’ nakapukaw iti anus ken namnamada. Minatmatandan ti Mesianiko a mensahe a kas tuben, gapuna impatarusda dayta a kasla maysa laeng a baro a panawen ti rang-ay ken talna. Nanipud idin, nupay adda dagidiay makisupadi, dagiti Judio a sapasap narigaten a kunaen nga agur-urayda pay laeng iti personal a Mesias.

48. Aniadat’ nainkalintegan a maisaludsod maipapan iti Judaismo?

⁴⁸ Daytoy a panagbalin ti relihionda nga awan-Mesiasna parnuayenna dagiti serioso a saludsod. Nagerrado ngata ti Judaismo iti rinibo a tawen a panamatina a ti Mesias ket maysa nga indibidual? Ania a porma ti Judaismo ti mangtulongto iti maysa a mangbiruk iti Dios? Dayta kadi kadaanan a Judaismo buyogen dagiti ramramit ti Griego a pilosopia? Wenno isu kadi ti maysa kadagiti awanan-Mesias a porma ti Judaismo a limtuad iti kallabes a 200 a tawen? Wenno adda pay kadi sabali a dalan a simamatalek ken siuumiso a nangitalimeng iti Mesianiko a namnama?

49. Aniat’ mayawis kadagiti napasnek a Judio?

⁴⁹ Bayat a sipapanunotkay kadagitoy a saludsod, isingasingmi kadagiti napasnek a Judio nga usisaenda ti tema maipapan iti Mesias babaen iti panangusigda kadagiti nakuna maipapan ken Jesus a taga Nazaret, saan a sigun iti panangirepresentar kenkuana ti Kakristianuan, no di ket kas indatag dagiti Judio a nagsurat iti Griego a Kasuratan. Adda ti dakkel a nagdumaan. Dagiti relihion ti Kakristianuan timmulongda kadagiti Judio a nangilaksid ken Jesus gapu iti doktrinada a Trinidad a di masarakan iti Biblia, a banag a pulos a di akseptaren ti asinoman a Judio a mangipatpateg iti nasin-aw a sursuro a “TI APO A DIOSTAYO, TI APO MAYMAYSA.” (Deuteronomio 6:4, JP) Gapuna, awisendakayo a mangbasa iti sumaruno a kapitulo a buyogen ti silulukat nga isip tapno maam-ammoyo ti Jesus a nailanad iti Griego a Kasuratan.

[Footnotes]

[Salsaludsod]

[Blurb iti panid 217]

Dagiti Judio a Sephardico ken Ashkenazi binukeldat’ dua a komunidad

 [Kahon/Ladawan iti panid 211]

Sangapulo a Bilin a Pagdayaw ken iti Kondukta

Minilion dagiti nakadamagen iti Sangapulo a Bilin, ngem mammanot’ nakabasa iti dayta. Gapuna, iyimprentami ditoy ti kangrunaan a pasetna.

▪ “Awan sabali a diosmo malaksid Kaniak.

▪ “Dika mangaramid ti maipaay kenka a ladawan a kinitikitan, uray ania a katulad ti adda idiay ngato sadi langit, wenno ti adda iti baba ditoy daga, wenno ti adda iti danum iti uneg ti daga. Dika iruknoy ti bagim kadakuada wenno pagserbian ida. . . . [Iti kasta a nagkauna a petsa, 1513 K.K.P., naisalsalumina daytoy a bilin gaput’ panangilaksidnat’ idolatria.]

▪ “Dika agsapata a siuulbod babaen iti nagan ti APO [Hebreo: יהוה] a Diosmo . . .

▪ “Laglagipem ti aldaw a sabbath ket santipikarem. . . . Ti APO binendisionanna ti aldaw a sabbath ken sinantipikarna.

▪ “Dayawem ni amam ken ni inam . . .

▪ “Dika mamapatay.

▪ “Dika makikamalala.

▪ “Dika agtakaw.

▪ “Dika agsaksi ti ulbod a maibusor iti kaarubam.

▪ “Dika aguman ti balay ti kaarubam . . . asawana . . . adipenna a lalaki wenno babai . . . bakana wenno asnona, wenno aniaman a kukua ti kaarubam.”​—Exodo 20:3-14.

Nupay ti laeng umuna nga uppat a bilin ti direktamente a nainaig iti relihiuso a pammati ken panagdaydayaw, ti nabati pay a bilin ipakitana ti koneksion ti umiso a kondukta ken ti maitutop a relasion iti Namarsua.

[Ladawan]

Nupay naisalsalumina ti linteg nga inted ti Dios, tinulad ti Israel ti panagrukbab iti baka dagiti pagano a kaarubana (Balitok a baka, Byblos)

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 220, 221]

Ti Sagrado a Kasuratan dagiti Hebreo

Ti sagrado a Hebreo a kasuratan nangrugi iti “Tanakh.” Ti nagan a “Tanakh” nagtaud kadagiti tallo a dibision ti Biblia dagiti Judio iti Hebreo: Torah (Linteg), Nevi’im (dagiti Propeta), ken Kethuvim (dagiti Surat), nga usarenna ti umuna a letra ti tunggal seksion tapno mabukel ti sao a TaNaKh. Naisurat dagitoy a libro iti Hebreo ken Aramaiko nanipud maika-16 a siglo inggat’ maika-5 a siglo K.K.P.

Mamati dagiti Judio a naisurat dagitoy sigun iti nagduduma ken bimmaaw a tukad ti pammaltiing. Iti kasta, kastoy ti panangisaadda sigun iti kinapategda:

Torah​—ti lima a libro ni Moises, wenno Pentateuch (iti Griego a “lima a lukot”), ti Linteg, a naglaon iti Genesis, Exodo, Levitico, Numeros, ken Deuteronomio. Nupay kasta, ti termino a “Torah” mabalin pay a tukoyenna ti sapasap a Biblia dagiti Judio agraman ti berbal a linteg ken ti Talmud (kitaenyo ti sumuno a panid).

Nevi’im​—dagiti Propeta, a saklawenna manipud Josue ingga kadagiti kangrunaan a propeta, a da Isaias, Jeremias, ken Ezequiel, agraman pay iti 12 a “menor” a propeta manipud Oseas inggat’ Malakias.

Kethuvim​—dagiti Surat, a linaonna dagiti daniw, Salmo, Proverbio, Job, Ti Canta dagiti Canta, ken Un-unnoy. Sa saklawenna pay ti Ruth, Eclesiastes, Ester, Daniel, Esdras, Nehemias, ken Umuna ken Maikadua a Cronicas.

 Ti Talmud

Sigun iti panangmatmat dagiti Gentil, ti “Tanakh,” wenno Biblia dagiti Judio, isut’ kangrunaan a kasuratan dagiti Judio. Nupay kasta, naiduma ti panangmatmat dagiti Judio. Adu a Judio ti umanamong iti komento ni Adin Steinsaltz, a rabbi: “No ti Biblia isut’ pasuli a bato ti Judaismo, ngarud ti Talmud isut’ sentral a sadiri, nga agpangato manipud pamuon ket suportaranna ti intero a naespirituan ken intelektual a pasdek . . . Awan sabalin a libro a kastat’ impluensiana iti teoria ken alagaden ti kabibiag dagiti Judio.” (The Essential Talmud) Ania, no kasta, ti Talmud?

Mamati dagiti Orthodox a Judio a ti Dios dina laeng inted ti naisurat a linteg, wenno Torah, ken Moises idiay Bantay Sinai no di ket impalgak pay ti Dios kenkuana dagiti espesipiko a pannakailawlawag no kasano a maannurot dayta a Linteg, ket dagitoy mayallatiwda a berbal babaen iti ngiwat. Isu daytoy ti naawagan berbal a linteg. Gapuna, ti Talmud isut’ naisurat a gupgopna, sa nanayonan kadagiti komentario ken pannakailawlawag, dayta a berbal a linteg, a tiniptipon dagiti rabbi nanipud maikadua a siglo K.P. agingga iti Edad Media.

Masansan a madibidir ti Talmud iti dua a kangrunaan a seksion:

Ti Mishnah: Koleksion dagiti komentario a nainayon iti Nainkasuratan a Linteg, a naibasar kadagiti inlawlawag dagiti rabbi a naawagan Tannaim (mannursuro). Naisurat dagita idi arinunos ti maikadua ken rugrugi ti maikatlo a siglo K.P.

Ti Gemara (a naawagan idi damo a Talmud): Koleksion dagiti komentario ti Mishnah babaen kadagiti rabbi iti naud-udi a periodo (maikatlo inggat’ maikanem a siglo K.P.).

Mainayon kadagitoy dua a kangrunaan a dibision, ti Talmud saklawenna pay dagiti komentario ti Gemara nga inaramid dagiti rabbi idi Edad Media. Nalatak kadagitoy isuda rabbi Rashi (Solomon ben Isaac, 1040-1105), a pinasimplena dayta narikut a lenguahe ti Talmud, ken Ramban (Moses ben Maimon, a nalatlatak kas Maimonides, 1135-1204), a binaliwanna nga inorganisa ti Talmud iti ab-ababa a bersion (“Mishneh Torah”), tapno nalaklaka a tarusan dagiti amin a Judio.

[Dagiti Ladawan]

Iti baba, kadaanan a Torah manipud iti naawagan a Pantion ni Ester, Iran; kanawan, Hebreo ken Yiddish a himno a pagdayaw a naibasar kadagiti Nainkasuratan a bersikulo

 [Kahon/​Dagiti Ladawan iti panid 226, 227]

Judaismo​—Relihion nga Addaan Nadumaduma a Timek

Adda dadakkel a giddiat dagiti nagduduma a sekta ti Judaismo. Ti Judaismo, nakaugalianna nga igunamgunam ti relihiuso nga alagaden. Ti panagdedebateda kadagita, imbes a kadagiti doktrina, pinagririkkiarna dagiti Judio ket intagadna ti pannakabuangay ti tallo a kangrunaan a dibision iti Judaismo.

ORTHODOX A JUDAISMO​—Daytoy a sanga saanna la nga akseptaren ti Hebreo a “Tanakh” a kas napaltiingan a Kasuratan no di ket patienna pay a ni Moises inawatna ti berbal a linteg manipud iti Dios idiay Bantay Sinai a naigiddato iti panangawatna iti naisurat a Linteg. Dagiti Orthodox a Judio napeklan ti panangsalimetmetda nga agpada kadagita a linteg. Patienda nga umayto ti Mesias ket itdenna iti Israel ti nabalitokan a panawen. Gaput’ panagduduma ti opinion iti las-ud ti grupo dagiti Orthodox, rimsua pay ti nagduduma a sekta. Maysa nga ehemplo isut’ Hasidismo.

Hasidim (Chasidim, kayuloganna “ti nasantuan”)​—Matmatanda dagitoy a kas ultraorthodox. Binangon ni Israel ben Eliezer, a naawagan Baʽal Shem Tov (“Maestro ti Naimbag a Nagan”), idi ngalay ti maika-18 a siglo iti Dumaya nga Europa, annurotenda ti sursuro a mangitampok iti musika ken sala, nga agresulta iti mistiko a rag-o. Adu kadagiti doktrinada, agraman ti reenkarnasion, naibasar kadagiti mistiko a libro dagiti Judio a maaw-awagan Kabbala (Cabala). Itatta idaldalan ida dagiti rebbe (“rabbi” iti Yiddish), wenno zaddikim, a nakalinlinteg a tattao wenno sasanto sigun iti panangmatmat dagiti pasurotda.

Dagiti Hasidim addada itatta idiay Estados Unidos ken Israel. Agkawesdat’ naisangsangayan nga estilo ti Dumaya nga Europa, kaaduanna nangisit, kas iti maika-18 ken -19 a siglo, a mamagminar kadakuada, nangruna no addada kadagiti siudad. Itatta nasinasinada sigun kadagiti sekta a mangsursurot ti nagduduma a prominente a rebbe. Maysa kadagiti kaaktibuan a grupo isu ti Lubavitchers, a napinget ti panangkumbertida kadagiti Judio. Dadduma a grupo mamatida a ti Mesias laeng ti addaan kalintegan a mangisubli iti Israel kas maysa a nasion dagiti Judio ket iti kasta suppiatenda ti nailubongan a Republika ti Israel.

REPORMADO A JUDAISMO (naawagan pay a “Liberal” ken “Progresibo”)​—Nangrugi dayta a ganuat idiay Lumaud nga Europa idi rugi ti maika-19 a siglo. Naibasar kadagiti ideya ni Moses Mendelssohn, maika-18 a siglo nga intelektual a Judio a namati a dagiti Judio maigamerda koma iti Lumaud a kultura imbes nga isinadat’ bagida kadagiti Gentil. Negaren dagiti Repormado a Judio a ti Torah ket kinapudno a nadibinuan ti pannakaipalgakna. Matmatanda a kas lausen ti linteg dagiti Judio iti pannangan, kinasin-aw, ken panagkawes. Patienda ti aw-awaganda a “Mesianiko a panawen ti Sapasap a panagkakabsat.” Kadagiti kallabes a tawen nagsublida iti ad-adda a tradisional a Judaismo.

KONSERBATIBO A JUDAISMO​—Nangrugi daytoy idiay Alemania idi 1845 kas saringit ti Repormado a Judaismo, a sigun kadakuada, inlaksidnat’ adu a tradisional nga alagaden dagiti Judio. Ti Konserbatibo a Judaismo dina akseptaren a ti berbal a linteg ket inawat ni Moises iti Dios no di ket ipapatina a dagiti rabbi, a nangibagay iti Judaismo iti moderno a panawen, inimbentoda ti berbal a Torah. Dagiti Judio a Konserbatibo agpasakupda kadagiti alagaden ti Biblia ken linteg a Rabbinico no la ket ta “mayataday dagitoy kadagiti moderno a kalikaguman ti kabibiag dagiti Judio.” (The Book of Jewish Knowledge) Hebreo ken Ingles ti usaren iti liturhiada ken estriktot’ panangsalimetmetda kadagiti linteg iti pannangan (kashruth). Ipalubosda nga agkakatugaw dagiti lallaki ken babbai no aggigimongda, a dayta ket di ipalubos dagiti Orthodox.

[Dagiti Ladawan]

 Katigid, dagiti Judio idiay Wailing Wall sadi Jerusalem ket, iti ngato, Judio nga agkarkararag, nga iti likudan makita ti Jerusalem

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 230, 231]

Sumagmamano nga Importante a Piesta ken Kustombre

Kaaduan a piesta dagiti Judio naibatay iti Biblia ket, gagangay, mabalin a piesta dagiti bulan a nainaig iti nagduduma a panagani wenno nainaig kadagiti historikal a pasken.

▪ Shabbat (Sabbath)​—Ti maikapito nga aldaw ti lawas dagiti Judio (manipud ilelennek ti init ti Biernes inggat’ ilelennekna ti Sabado) matmatanda a panangsantipikar iti lawas, ket ti espesial a panagngilin itoy nga aldaw nasken a paset ti panagdaydayaw. Mapan dagiti Judio idiay sinagoga tapno maibasa ti Torah ken agkararagda.​—Exodo 20:8-11.

▪ Yom Kippur​—Aldaw a Pangabbong, a sagrado a piesta a panagayunar ken panangusig iti bagi. Ditoy ti pagnguduan ti Sangapulo nga Aldaw a Penitensia a nangrugi iti Rosh Hashanah, ti Baro a Tawen dagiti Judio, a maipatang iti Setiembre sigun iti sekular a kalendario dagiti Judio.​—Levitico 16:29-31; 23:26-32.

▪ Sukkot​—Piesta ti Abung-abong, wenno dagiti Tabernakulo, wenno Panagummong. Rambakanna ti panagani ken ti ngudo ti kangrunaan a paset ti agrikultural a tawen. Maangay iti Oktubre. (Retrato iti ngato)​—Levitico 23:34-43; Numeros 29:12-38; Deuteronomio 16:13-15.

▪ Hanukkah​—Piesta ti Dedikasion. Popular a piesta ti Disiembre a rambakanna ti panangisubli dagiti Macabeo iti panagwaywayas dagiti Judio manipud Siro-Greciano a dominasion ken ti nabalbaliwan a pannakaidedikar ti templo sadi Jerusalem idi Disiembre 165 K.K.P. Gagangay a naisalumina gaput’ pananggangat kadagiti kandila iti walo nga aldaw.

▪ Purim​—Piesta ti Ginnasanggasat. Marambakan iti arinunos ti Pebrero wenno rugi ti Marso, a panglagip iti pannakaispal dagiti Judio sadi Persia idi maikalima a siglo K.K.P. manipud ken Haman ken ti gakatna a mangikisap kadakuada.​—Ester 9:20-28.

▪ Pesach​—Piesta ti Paskua. Nayusuat a pangrambak iti pannakaispal ti Israel manipud pannakakautibo sadi Egipto (1513 K.K.P.). Isut’ kangrunaan ken kauunaan a piesta dagiti Judio. Maangay iti Nisan 14 (kalendario dagiti Judio), masansan a mairana iti arinunos ti Marso  wenno rugi ti Abril. Tunggal Judio a pamilia aguummongda a mangan iti Paskua, wenno Seder. Iti sumuno a pito nga aldaw, dida mangan ti nalebaduraan. Daytoy a periodot’ maawagan Piesta ti Di Nalebaduraan a Tinapay (Matzot).​—Exodo 12:14-20, 24-27.

Dadduma a Kustombret’ Judio

▪ Panagkugit​—Kadagiti ubbing a lallaki a Judio, nasken daytoy a seremonia a maangay no walo nga aldawen ti maladaga. Masansan a maawagan daytoy a Tulag ni Abraham, yantangay ti panagkugit isut’ pagilasinan ti tulag ti Dios kenkuana. Dagiti lallaki a makumberti iti Judaismo masapul a makugitda met.​—Genesis 17:9-14.

▪ Bar Mitzvah (iti baba)​—Sabali pay a nasken a ritual dagiti Judio, a literal a kayuloganna “anak ti bilin,” a “termino a mangiparangarang ti pannakaragpat ti relihiuso ken legal a kinanataengan agraman iti pasken a daytoy a rukod ket maragpat dagiti ubbing a lallaki nga agedad iti 13 ken maysa nga aldaw.” Sa la nagbalin a kustombre dagiti Judio daytoy idi maika-15 a siglo K.P.​—Encyclopaedia Judaica.

▪ Mezuzah (iti ngato)​—Kadarato nalaka a mailasin ti balay dagiti Judio gapu iti mezuzah, wenno supot ti lukot, iti makanawan ti ridaw no sumrekkayo. Ti mezuzah, sigun iti ugali, bassit a lukot a nakaisuratan dagiti sao a naisitar iti Deuteronomio 6:4-9 ken De 11:13-21. Malukot daytoy sa maisupot. Maiplastar dayta a supot iti tunggal ruangan iti kada kuarto a pagnanaedan.

▪ Yarmulke (bassit a kallugong dagiti lalaki)​—Sigun iti Encyclopaedia Judaica: “Ti Orthodox a Kinajudio . . . ibilangna ti kallugong, iti ruar ken uneg ti sinagoga, a kas pagilasinan ti kinasungdoda iti tradision dagiti Judio.” Awan nadakamat ti Tanakh a kallugong bayat ti pannakigimong, gapuna dinakamat ti Talmud dayta a kas opsional a kustombre. Dagiti Hasidico a babbai a Judio masapul a dalungdonganda ti ulo iti amin a kanito wenno kuskosanda ti uloda ket agusarda ti peluka.

[Ladawan iti panid 206]

Ni Abram (Abraham), ama dagiti Judio, nagdaydayaw ken Jehova a Dios agarup 4,000 a tawenen ti napalabas

[Ladawan iti panid 208]

Bituen ni David​—di Nainkasuratan a simbolo ti Israel ken Judaismo

[Ladawan iti panid 215]

Judio nga eskriba a kupkopiaenna ti Hebreo a teksto

[Ladawan iti panid 222]

Hasidico a Judio a pamilia a ramrambakanda ti Sabbath

[Ladawan iti panid 233]

Dagiti napeklan a Judio nga agus-usar ti “phylacteries,” wenno supot dagiti lukot ti kararag, iti takkiag ken mugingda